Natura jest nieodłączną towarzyszką życia człowieka, pisarze na różne sposoby odbierali i prezentowali ją, nic więc dziwnego, że od wieków twórcy wykorzystywali motyw wsi w swoich utworach. W literaturze polskiej temat wsi poruszany był wielokrotnie przez różnych pisarzy i poetów. Spotykamy go we wszystkich epokach literackich, które odmiennie traktują ten motyw. Właściwie od początku literatura wypracowała dwa sposoby prezentowania tego motywu: idealizujące życie na wsi oraz pokazujące wieś - zwłaszcza sytuację chłopów - w sposób realistyczny.
Wieś kojarzy nam się z naturą, jej bliskością i pięknem. Już w starożytności pojawiają się rozważania na temat natury. Anaksymander poszukiwał początku natury, zasady świata - tzw. „arche”. Heraklit z Efezu, rozważał nie tylko początek przyrody. Zauważył, że zasadniczą jej własnością jest zmienność. Obrazem rzeczywistości jest rzeka - wszystko płynie, nic nie trwa. Heraklit uważał, że natura jest ciągłą śmiercią i ciągłym rodzeniem się - ta sama natura jest ciągle inna. Obserwujemy więc różne podejście do przyrody już w starożytności.
Wieś nie jest prosta, jakby się zdawało - są to słowa Stefana Żeromskiego, który, wydaje się, zdawał sobie sprawę, iż obraz wsi nie jest tak idealny, jak przedstawiają go niektórzy twórcy.
Dla renesansowych twórców wieś zajmowała bardzo ważne miejsce. Mikołaj Rej w Żywocie człowieka poczciwego stworzył pochwałę godnego i szczęśliwego życia na wsi. W utworze aprobuje stateczne, spokojne, zgodne z naturą życie człowieka, pogodzonego z naturalnym rytmem przemijania i umiejącego korzystać z darów przyrody. Przedstawia kolejne etapy bytu człowieka: od jego urodzenia aż po starość. Wieś będąca miejscem zamieszkania ukazana jest tutaj jako kraina szczęścia; jest ona źródłem radości, a bezpośredni kontakt z naturą pozwala wiele zrozumieć - obserwacja cyklicznie zmieniających się pór roku skłania do refleksji i uświadamia przemijalność życia. Ziemiański dworek opisany w Żywocie człowieka poczciwego jest miejscem, gdzie człowiek spełnia się, gdzie realizuje renesansowe ideały harmonii z naturą. Przyroda towarzyszy bohaterom w ich codzienności, wyznacza rytm ich życia poprzez pory roku, wschody i zachody słońca. Kieruje ona ich życiem. Każdej porze roku przypisane są określone prace polowe, każda z nich niesie człowiekowi inne doznania i kreśli nieco inne pejzaże. Słońce poprzez swoją wędrówkę po niebie wytycza rytm dnia chłopów, którzy budzą się wraz z jego pojawieniem się na nieboskłonie i kończą dzień, kiedy chyli się ku horyzontowi. Przyroda jest piękna, dobra, służy człowiekowi. Tytułowy „człowiek poczciwy” zna się na rolnictwie, ogrodnictwie, umie cieszyć się przyrodą i umiejętnie korzysta z dóbr wsi.
To wszystko sprawia, że wieś staje się sielską krainą, oferującą mieszkańcom radość i spokój przez całe ich życie. A obcowanie zgodne z przyrodą czyni człowieka spokojnym, bezpiecznym i szczęśliwym.
Sentymentalizm to kierunek literacki, który charakteryzował się postrzeganiem świata przez pryzmat uczuć. Oprócz przesady w ich wyrażaniu, odznaczał się zamiłowaniem do wsi i przyrody. Sentymentaliści uważali, że należy odejść od cywilizacji, która jest źródłem ludzkiego nieszczęścia, dlatego w poezji tej tak ważną rolę odgrywała natura. W epoce tej istotne były doznania zmysłowe, przy jednoczesnej pochwale życia prostego i spokojnego, a także piękno natury, w której odnajdywali odwieczne prawa rządzące światem i człowiekiem.
Tak wyidealizowany obraz sielankowego wiejskiego życia przekazał nam w swojej twórczości polski poeta sentymentalizmu - Franciszek Karpiński. Bohaterami jego utworów są najczęściej mieszkańcy wsi, ukazani na tle pięknych krajobrazów, co podkreśla nierozerwalność człowieka z naturą; ludzie, którzy dzięki życiu na łonie natury utrzymują wewnętrzny ład i harmonię. Przykładem sielanki, która prezentuje epizod takiego życia jest Laura i Filon. Opowiada o życiu dwójki pasterzy, przeżywających chwile miłosnych uniesień i niepokojów. W utworze tym akcja rozgrywa się na łonie natury. Filon chowa się przed Laurą, podczas gdy ona niecierpliwie na niego czeka. Potem skarży się ukochanemu, ale parze daleko do kłótni, ponieważ dookoła panuje wszechogarniający spokój. Nawet to chwilowe nieporozumienie między nimi nie jest w stanie zakłócić atmosfery sielanki. Cała scena odbywa się w pięknej wiejskiej scenerii: jest pogodny, letni wieczór, słychać wieczorne odgłosy wsi, które powoli ucichają, zakochani spotykają się pod jaworem. Obraz wsi jest charakterystyczny dla literatury sentymentalizmu, której głównym tematem była „tkliwość” uczuć. Przyroda stanowiła idealne tło dla ukazywania wybuchów uczuć, przeżyć wewnętrznych ludzi zakochanych - stawała się powiernicą, świadkiem zdarzeń, wyznań.
Obraz wsi pojawia się również w późniejszych epokach. W pozytywizmie pisanie o wsi wydawało się twórcom moralnym obowiązkiem - praca u podstaw była przecież jednym z punktów programu polskich pozytywistów. Palące problemy społeczne znalazły swe odzwierciedlenie w nowelistyce epoki. W tej epoce wieś jest zacofana i uboga, panuje tam ciemnota, a także nagląca potrzeba nauki . Stąd motyw wsi u Henryka Sienkiewicza.
Wśród utworów o tematyce ludowej pierwszoplanową pozycję zdobyły sobie bezsprzecznie Szkice węglem za względu na zakres poruszanych tu spraw i na sposób ich przedstawienia. Wybór postaci reprezentujących określone środowiska wiejskie - chłopów, szlachtę, urzędników, urzędników administracji carskiej, księży - posłużyły Sienkiewiczowi do stworzenia takiego obrazu współczesnej wsi, na jaki nie zdobyła się dotąd literatura polska. Pisarz zawarł w nim mnóstwo palących i aktualnych problemów. Stworzył obraz gminy wiejskiej, która pozbawiona udziału „inteligencji” radzi o swoich sprawach sama. Ów obraz wypełniają liczne sceny, których ideowo-artystyczny sens tłumaczy się jednoznacznie: stanowią one świadectwo stosunków panujących w pouwłaszczeniowej wsi, a tym samym motywują tragedię jaka się wydarzyła w Baraniej Głowie. Szkice węglem to wstrząsająca nowela, ukazująca ubóstwo polskiej wsi, a także bezradność chłopa wobec administracji. Sienkiewicz przedstawia tragedię rodziny Rzepów, spowodowaną przez nieuczciwego pisarza gminnego Zołzikiewicza. Opisane sytuacje służą prezentacji wielu problemów polskiej wsi: strachu przed urzędnikami, przerażającego poziomu intelektualnego chłopstwa, analfabetyzmu, nieznajomości swoich praw, itp. Krótka rozmowa między wójtem a pisarzem, dyskusje w karczmie, a przede wszystkim obrady sądu gminnego wymownie ilustrują stan umysłowości współczesnego chłopstwa. Wieśniacy, oprócz umiejętności polowych i gospodarskich, nie posiadają żadnej wiedzy i nie są w stanie pojąć wielu rzeczy. Stwarza to doskonałe warunki do nadużyć przedstawicieli prowincjonalnej władzy, i ludzie, którzy powinni służyć wiejskiej społeczności, kierując się własnym interesem, w rzeczywistości działają na jej szkodę. Okradanie chłopstwa, żerowanie na ich nieszczęściu stało się porządkiem dziennym. Chłopi nie rozumieją działania nowych aparatów administracyjnych i zostają ofiarami ludzi pozbawionych zasad i przekonanych o swojej bezkarności. Zdesperowana żona, by ratować męża i szczęście rodziny, zaczyna szukać pomocy. Jednak nie znajduje je ani w samorządzie gminnym, ani u dziedzica Skorabiewskiego, ani u księdza, ani w urzędzie powiatowym. Przecież, gdyby Rzepa znał choć trochę swoje prawa, to wiedziałby, iż mężczyzna w jego wieku, z żoną i dzieckiem nie podlega służbie wojskowej. Ciemnota chłopa doprowadziła do morderstwa - z rąk męża ginie młoda Rzepowa. Zawiść, nędza i ciemnota - to obraz polskiej wsi w Szkicach węglem Henryka Sienkiewicza.
Zainteresowanie wsią jest jedną z ważnych cech epoki Młoda Polska. Jakie były źródła tego zainteresowania? Po pierwsze - awans społeczny i kulturowy warstwy chłopskiej, z którą wiązano duże nadzieje na przyszłość. Po drugie - wpływ romantycznego wyobrażenia wsi jako centrum polskości. Po trzecie wreszcie - inspiracja pisarzy z generacji pozytywistów - Prus, Konopnicka, Orzeszkowa są autorami wielu obrazów chłopskiego życia. Władysław Reymont stworzył w Chłopach epopeję życia wiejskiego, przedstawiając panoramiczny obraz społeczności wiejskiej, ukazanej w całym jej rozwarstwieniu wraz z jej obrzędowością, różnorodnością ludzkich charakterów, miłością i przywiązaniem do ziemi, strukturą społeczną, konfliktami dnia codziennego, itp. Akcja rozgrywa się we wsi Lipce. Życie mieszkańców jest wyznaczone przez rytm czterech pór roku oraz rytm świąt kościelnych i ludowych. Mieszkańcy wsi to ludzie prości, dla których największą wartość stanowi ziemia. Jest ona źródłem bytu człowieka, ale również przyczyną licznych sporów, które ukazują, że społeczność chłopska była bardziej przywiązana do ziemi niż do rodziny. Poza miejscem gdzie człowiek żyje zgodnie z naturą, wieś w tym ujęciu jest również pokazana jako miejsce, gdzie dochodzi o konfliktów, np. między chłopami a dworem; między członkami rodziny - Antek z Maciejem Boryną. Ludność wiejska jest ksenofobiczna, zamknięta na wpływy z zewnątrz, w której nie brak antagonizmów, zawiści, wzajemnej niechęci, a każdy człowiek ma określono pozycję społeczną. Obok opisu społeczności wiejskiej autor prezentuje bogate, wiejskie obyczaje, tradycje i obrzędy.
Władysławowi Reymontowi udało się zatem stworzyć realistyczny obraz wsi, daleki od idealistycznych upiększeń, a jednocześnie ukazujący mityczny porządek życia wiejskiego, choćby w pojmowaniu czasu, w jakim żyli chłopi.
Prezentację chciałabym zakończyć krótkim podsumowaniem i wnioskami. Człowiek spędził na łonie natury większość swego życia. Najpierw pojawiły się wsie, osady, dopiero później wielkie miasta, które stały się zagrożeniem dla nieskażonej natury. Można zatem stwierdzić, że wieś jest kolebką naszej cywilizacji. Zwłaszcza, że to właśnie tam rozwija się rolnictwo i czyni wieś spichlerzem całego kraju. W literaturze często jest przedstawiana jako miejsce spokoju i harmonii. Pomimo, że świat chłopów stał na uboczu kultury, to posiadał odrębny język (gwarę), obyczaje, tradycję, i z tego powodu był interesującym tematem dla artystów. Jednak wieś to nie tylko szczęście, życie zgodne z naturą, ale również cierpienia, głód, bieda, zacofanie. Przyroda stanowi zatem nieodzowny element naszego życia, towarzyszy nam od zarania dziejów. Była często podejmowanym tematem rozważań oraz inspiracją zarówno dla starożytnych myślicieli, jak i twórców kolejnych epok.
Literatura dostarcza wiele obrazów życia wiejskiego - od starożytnych sielanek po młodopolski realizm. Możemy jednak łatwo wychwycić różnice i podobieństwa poszczególnych wizji wsi. Mikołaj Rej zamieścił w utworze opis życia szlachcica-ziemianina na wsi, które sprawia wiele przyjemności i satysfakcję. Bohater Żywota.. prowadzi życie spokojne, bezkonfliktowe, ma życzliwych sąsiadów, jest dobrym panem, a jego starość jest spokojna. Wieś jawi się jako wizja harmonii i ładu, jako miejsce szczęścia, radości, życia w zgodzie z naturą i samym sobą. Sielanka Laura i Filon autorstwa Franciszka Karpińskiego przedstawia wyidealizowany obraz wiejskiego życia, gdzie byt zgodny z naturą jest gwarancją szczęścia i spokoju. Poprzez zestawienie obrazów przyrody ze stanami uczuć ludzkich staje się ona bliskim współuczestnikiem zdarzeń. Henryk Sienkiewicz na podstawie historii pewnej ubogiej rodziny chłopskiej ukazuje stan w jakim znajduje się polska wieś. Szkice węglem są dokładnym odzwierciedleniem problemu pozytywistycznej wsi. Przedstawiają ciemnotę i zacofanie panujące w społeczności wiejskiej oraz krytykę ludzi, którzy obojętnie patrzą na wyzysk chłopa. Ostatni omawiany przeze mnie utwór - Chłopi - to najwybitniejsza powieść poruszająca tematykę polskiej wsi, najpełniej i najwierniej oddająca prawdę o życiu polskiego chłopa, o jego trudach, uczuciach, pragnieniach, radościach i niedolach.