Bogusława Paciga - Nauczyciel mianowany
Szkoła Podstawowa Nr 2 w Rabce Zdroju
DZIECKO NIEPEŁNOSPRAWNE W SZKOLE PUBLICZNEJ
Dziecko z mózgowym porażeniem dziecięcym - wybrane metody wspomagania psychoruchowego i terapii zajęciowej.
Ogólna charakterystyka mózgowego porażenia dziecięcego
Mózgowe porażenie dziecięce nie jest jednostką chorobową, ale zespołem wielu objawów powstałych na skutek uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego.
Ogólnie mózgowe porażenie dziecięce można zdefiniować jako zespół przewlekłych i nie postępujących zaburzeń ośrodkowego układu nerwowego (zwłaszcza ośrodkowego neuronu ruchowego) powstałych w wyniku uszkodzenia mózgu w czasie ciąży (20% przypadków),
w czasie okołoporodowym (60% przypadków), lub w pierwszych latach życia (20% przypadków). Duże znaczenie w rozmiarze i rodzaju porażenia ma okres rozwoju i dojrzałości ośrodkowego układu nerwowego w momencie zadziałania szkodliwego czynnika.
Charakterystycznymi objawami dziecięcego porażenia mózgowego są:
kurczowe niedowłady kończyn
ruchy mimowolne
zaburzenia zdolności ruchów i równowagi
Ponadto obok wymienionych objawów pojawiają się następujące dysfunkcje współtowarzyszące:
upośledzenie umysłowe - według najnowszych badań tylko 39% dzieci z m.p.dz. wykazuje upośledzenie umysłowe. U większości z nich rozwój intelektualny jest zasadniczo prawidłowy, czasem nieznacznie obniżony, a nawet powyżej przeciętnego. Upośledzenie fizyczne wcale nie musi iść w parze z upośledzeniem umysłowym, jak uważa E. Mazanek. Niski iloraz inteligencji stwierdza się najczęściej u dzieci
z tetraplegią. Zdaniem A. Wyszyńskiej ocena poziomu inteligencji u dzieci z m.p.dz. wydaje się bardzo trudna z racji ich niewydolności motorycznej. Istnieje stała obawa według autorki, iż mimo prawidłowej sprawności umysłowej dziecka może dojść do obniżenia jego poziomu inteligencji z powodu braku doświadczeń, na skutek trudności w przemieszczaniu się oraz względem niego negatywnych oddziaływań środowiskowych,
zaburzenia w zachowaniu z opóźnionym rozwojem lub bez niedorozwoju umysłowego ( 75% ) - do ich powstania przyczynia się niekorzystne oddziaływanie środowiska, oraz skutek wczesnodziecięcego uszkodzenia mózgu. Według E. Mazanek zaburzenia zachowania są typowe dla osób z organicznym uszkodzeniem mózgu. Wynikają z nadpobudliwości psychoruchowej, jak również ze słabej kontroli reakcji emocjonalnych. Dodatkową przyczyną ich powstawania w przypadku dziecka
z m.p.dz. jest zmniejszona jego odporność na sytuacje trudne oraz brak zaspokojenia podstawowych potrzeb i ograniczony kontakt z rówieśnikami. U małych dzieci zaburzenia zachowania przejawiają się w postaci braku łaknienia, nadpobudliwości lub zahamowania ruchowego czy emocjonalnego. Dzieci starsze przejawiają z kolei częściej destruktywne, agresywne zachowania i niestałość emocjonalną. Utrwalone zaburzenia zachowania mogą doprowadzić do nieprawidłowości w rozwoju emocjonalnym i psychospołecznym oraz do nieprawidłowego rozwoju osobowości,
padaczka ( 35% ) - jej występowanie u dzieci z m.p.dz. często łączy się nawet
w znacznym stopniu z niedorozwojem umysłowym. Poważne skutki wywołują niektóre leki przeciwpadaczkowe, doprowadzające niekiedy nawet do cofania się
w rozwoju,
zaburzenia narządu wzroku ( 50% ) przejawiają się w postaci:
- zaburzenia analizy i syntezy bodźców wzrokowych, zeza,
- ubytków w polu widzenia,
- trudności w spostrzeganiu kształtów,
- trudności w ujmowaniu całości i stosunków przestrzennych,
- oczopląsu,
e) zaburzenia narządu słuchu ( 25% ) powoduje:
- zniekształcenie odbioru słów,
- upośledzenie rozwoju mowy,
- zaburzenie analizy i syntezy bodźców słuchowych,
f) zaburzenia w rozwoju mowy ( 60% )
- zaburzenia oddychania,
- trudności w wytwarzaniu głosu,
- zaburzenia artykulacyjne,
- zmiany w rytmie mowy, jej melodii i akcentowaniu.
Przy mózgowym porażeniu dziecięcym występują mikrodeficyty:
Zaburzenie koordynacji wzrokowo-ruchowej. Odpowiada ono za trudności połączenia ruchu rąk dziecka z jego spostrzeżeniami. Występuje u około 50% przypadków. Przyczyną tego typu defektu jest upośledzenie narządu wzroku
i uszkodzenie analizatora ruchowego czynności manipulacyjnych. Zaburzenie koordynacji wzrokowo-ruchowej opóźnia rozwój kolejnych etapów chwytu dowolnego oraz obniża poziom graficzny.
Zaburzenie schematu własnego ciała. Zaburzenie to wiąże się z wolniejszym przebiegiem ustalenia procesu lateralizacji w przypadku dzieci z m.p.dz. oraz
z mniejszym doświadczeniem w zakresie lokomocji i manipulacji. Utrudnia też kształtowanie ręki dominującej.
Zaburzenie poczucia własnego ciała. W przypadku dzieci z m.p.dz. zaburzenie to często wywodzi się m.in. z braku doznań ekstereceptywnych, które otrzymujemy
z powierzchni ciała przez zmysły: wzroku, słuchu, dotyku oraz odczuć proprioceptywnych (czucie głębokie z wewnątrz mięśni). Występowanie tego defektu powoduje brak świadomości siebie i swej odrębności w otaczającym świecie. Przeszkadza również w rozwoju poznawczym, w orientacji przestrzennej, ponieważ to według ciała lokalizujemy inne przedmioty. Zaburzenie orientacji swojego ciała zakłóca równocześnie rozwój osobowości. Przyczyna tego zaburzenia jest także sam brak aktywności dziecka niepełnosprawnego. W przeciwieństwie do niego dziecko sprawne wyraża swa aktywność m.in. poprzez manipulację własnym ciałem. I tak unosi ono głowę, bawi się swymi rączkami itp.
Zaburzona lateralizacja i lateralizacja skrzyżowana. Zaburzona lateralizacja bądź lateralizacja skrzyżowana jest przyczyną dużych trudności w nauce szkolnej. Ze względu na brak ustalenia u dziecka dominacji jednej z rąk, lub ze względu na występowanie lateralizacji skrzyżowanej pojawiają się zaburzenia w pisaniu, trudności w rysowaniu i odtwarzaniu wzorów i znaków graficznych. Tempo pisania dziecka jest wtedy bardzo wolne.
Brak orientacji w przestrzeni. Te zaburzenia są kolejnym czynnikiem utrudniającym naukę szkolna. Ich następstwo stanowi m.in. nieprawidłowe odwzorowywanie figur, układów przestrzennych i liter.
Zaburzenie koncentracji uwagi. Wynika ono z nadmiernej wrażliwości układu nerwowego, łatwego psychicznego męczenia oraz zaburzeń w postrzeganiu.
E. Mazanek zaznacza, że zaburzenie koncentracji uwagi np. w przypadku trudności
w postrzeganiu, zakłóca odróżnienie postaci od tła. Uwagę dziecka rozpraszają też inne obrazy i nakładające się na siebie dźwięki. Brak koncentracji uwagi uniemożliwia opanowanie takich funkcji poznawczych jak: spostrzeganie, pamięć i myślenie oraz stanowi jedną z przyczyn trudności w nauce szkolnej.
Zaburzenia myślenia. Zaburzenia w procesie myślenia i trudności w myśleniu abstrakcyjnym to jedne z deficytów, które pojawiają się wraz z m.p.dz. Przyczyna ich powstawania jest nieprawidłowość w funkcjonowaniu analizatorów, obniżony poziom umysłowy oraz brak doświadczeń, stanowiących podstawę do poznawania
i uczenia się. We wczesnym okresie rozwój ruchowy i psychiczny dziecka pozostają ze sobą w ścisłym związku. Jeśli dziecko będzie posiadać bardzo ubogie doświadczenie poznawcze, związane z opóźnieniem w rozwoju małej i dużej motoryki, nastąpi trudność w wykształceniu się poprawnych procesów rozumowania, co znajdzie swe echo w adaptacji społecznej. Opóźnienie w rozwoju myślenia przyczynia się m.in. do odroczenia od obowiązku szkolnego o 1,2 lub 3 lata, bądź prowadzi do objęcia dziecka nauczaniem indywidualnym. Przynosi to dalsze reperkusje psychospołeczne takie jak: poczucie izolacji w grupie rówieśniczej, niższej wartości, odrzucenia.
Mózgowe porażenie dziecięce ma wiele postaci. Można wśród nich wymienić:
- atetozę (ruchy mimowolne)
- ataksję (zaburzenia równowagi)
- atonię (zwiotczenie mięśni)
- spastyczność (duże napięcie mięśniowe)
- paraplegię (porażenie kończyn dolnych)
- monoplegię (porażenie jednej kończyny)
- diplegię (porażenie kończyn górnych i dolnych), itp.
Przyczyny mózgowego porażenia dziecięcego
Częstotliwość występowania mózgowego porażenia dziecięcego wynosi wg A. Wyszyńskiej: 1,5-3 na 1000 urodzeń.
Przyczyny występowania mózgowego porażenia dziecięcego są bardzo różne, Najczęściej wymienia się następujące czynniki:
Oddziałujące w życiu płodowym: urazy brzucha matki, niedotlenienie, przewlekłe choroby matki w czasie ciąży, zakażenie płodu, zaburzenia rozwojowe, energia promienista, leki i substancje o działaniu toksycznym, palenie tytoniu i picie alkoholu podczas ciąży.
Okołoporodowe: uraz okołoporodowy, niedotlenienie, wcześniactwo.
Po urodzeniu dziecka: urazy mózgu, niedotlenienie po urodzeniu, zakażenie ośrodkowego układu nerwowego, zapalenie opon mózgowych po urodzeniu, znacznie nasilona żółtaczka noworodka.
Obuchowska podaje, iż 30% czynników uszkadzających działa w okresie płodowym, 30% powoduje niedotlenienie oraz urazy okołoporodowe, 10% to przyczyny o charakterze genetycznym, natomiast pozostałe 30% to przyczyny nieznane.
Usprawnianie
Usprawnianie stanowi zasadniczy element kompleksowej rehabilitacji dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym. Jest to działanie prowadzące do osiągania jak największej samodzielności w zakresie aktywności fizycznej, społecznej czy zawodowej. Usprawnianie osób z m.p.dz. przebiega dwutorowo. Obejmuje usprawnianie ruchowe
i psychopedagogiczne.
Metody wspomagania psychoruchowego
Ten rodzaj zajęć pełni rolę bodźca stymulującego rozwój psychoruchowy. Usprawnianie polega tu na oddziaływaniu nie tylko na uszkodzony narząd czy funkcję ustroju, ale także na cały organizm. W odniesieniu do niepełnosprawnego dziecka zajęcia te mają duże znaczenie w jego rozwoju emocjonalnym, poznawczym i społecznym. Do nich zalicza się m.in. metodę „Dobrego Startu”, metodę Weroniki Sherborne, metodę Kepharta , metodę „Symboli Dźwiękowych”, gry i zabawy ruchowe, terenoterapię.
Metoda „Dobrego Startu” (Le Bon Depart)
W metodzie tej istotną rolę pełnia trzy podstawowe elementy: element wzrokowy (znak graficzny), element słuchowy (piosenka) i motoryczny (realizacja znaku graficznego z rytmem piosenki). Ćwiczenia stosowane w tej metodzie służą usprawnianiu czynności analizatorów: słuchowego, wzrokowego, kinestetyczno-ruchowego. Przyczyniają się równocześnie do kształtowania lateralizacji oraz orientacji w schemacie ciała jak i przestrzeni. W ćwiczeniach wyróżnia się część wprowadzającą, właściwą oraz zakończeniową. Wprowadzanie do zajęć muzyki powiązanej z ćwiczeniami ruchowymi bardzo aktywizuje udział dzieci w tych zajęciach, jak również stanowi czynnik terapeutyczny.
Zajęcia wprowadzające maja charakter dyscyplinujący. Służą celom korygującym postawę ciała, kształcącym orientację po lewej i prawej stronie. W tej części zajęć dzieci słuchają piosenki powiązanej ze znakiem graficznym, która w kolejnej części zostanie wprowadzona. Przy tej okazji omawia się także treść prezentowanej piosenki, a na podstawie jej tekstu ćwiczy się słuch fonetyczny.
Częścią właściwą zajęć w metodzie „Dobrego Startu” są:
ćwiczenia ruchowe (mają za zadanie usprawnienie motoryki, pełnia tez funkcje relaksujące. W trakcie tych zajęć dzieci odtwarzają wzory zawierające zorganizowane przestrzenie a tym samym kształtują pojęcie: „góra-dół”, „lewa-prawa” oraz rozwijają kierunkowy aspekt postrzegania, usprawniają także analizator kinestetyczno-ruchowy),
ćwiczenia ruchowo-słuchowe polegają na rytmicznym uderzaniu dłonią i palcami
o wałki z piaskiem podczas śpiewania piosenki,
ćwiczenia ruchowo-słuchowo-wzrokowe są zasadniczą częścią metody. Opierają się na zestawie wzorów graficznych i odpowiednio dobranych do nich piosenek.
Ostatnim etapem metody są zajęcia końcowe. Przeważnie stanowią je zabawy o charakterze muzyczno-ruchowym, powiązane zazwyczaj z piosenką.
Metoda „Dobrego Startu” służy nauce pisania i czytania, stąd w metodzie tej w trakcie ćwiczeń zwraca się uwagę na poprawne ułożenie ręki dziecka, na rytm i tempo śpiewanych piosenek oraz poprawność artykulacji. Służy ona również koordynacji wzrokowo-przestrzennej, rozwija pamięć słuchowo-wzrokową. Na kanwie metody „Dobrego Startu” powstały dwie metody pod nazwą: „Alfabet Piosenek” oraz „Śpiewane Litery”. Obydwie korzystają, podobnie jak w metodzie „Dobrego Startu”, z elementów: ruchowego, ruchowo-wzrokowego i ruchowo-słuchowo-wzrokowego. Ich celem jest nauka czytania i pisania.
Metoda Weroniki Sherborne
Cechą charakterystyczną metody jest rozwijanie przez ruch: świadomości własnego ciała
i usprawniania ruchowego, świadomości przestrzeni i działania w niej oraz dzielenia przestrzeni z innymi ludźmi i nawiązywania z nimi kontaktu. Metodę Weroniki Sherborne traktuje się często jako formę niewerbalnego treningu interpersonalnego. Zajęcia odbywają się indywidualnie bądź grupowo i trwają ok. 30 minut.
W metodzie wyróżnia się cztery grupy ćwiczeń:
ćwiczenia prowadzące do poznania własnego ciała
ćwiczenia pomagające zdobyć pewność siebie
ćwiczenia ułatwiające nawiązanie kontaktu i współpracy z partnerami grupy
ćwiczenia twórcze.
Metoda ta zalecana jest dzieciom o zaburzonym schemacie ciała. Ćwiczenia dają poczucie bezpieczeństwa oraz zaufania do siebie i do innych. Dając chwile odprężenia, są ważnym czynnikiem w rozładowaniu napięć i tym samym obniżają spastyczność.
Metoda Kepharta
N. C. Kephart proponował swą metodę - system percepcyjno-motoryczny dzieciom przeżywającym trudności i niepowodzenia szkolne. Twierdził, że opóźnienia w nauce są wynikiem braku wyrobionych sprawności, które sprzyjałyby uczeniu się. Jego zdaniem rozwój percepcyjno-motoryczny może zapobiec takim trudnościom. Metoda Kepharta opisuje szczegółowo zadania pozwalające na obserwację percepcyjno-motoryczną w zachowaniu się dziecka. Podawane są również wskazania do stosowania odpowiednich ćwiczeń w razie opóźnień rozwojowych.
Metoda „Symboli Dźwiękowych”
Metoda „Symboli Dźwiękowych” stanowi formę zajęć o charakterze muzykoterapeutycznym.
Koncepcja metody opracowana przez B. Kaję zakłada, że rozwój psychiczny i ruchowy następuje poprzez odpowiednie ćwiczenia w stosunku do:
sfery ruchowej - ćwiczenia pobudzają ciało
procesów poznawczych - ćwiczenia rozwijają procesy myślowe
procesów emocjonalnych - ćwiczenia zmierzają do odreagowania napięcia emocjonalnego
sfery społecznej - ćwiczenia umożliwiają współdziałanie w zespole.
B. Kaja w swej metodzie akcentuje wielostronne oddziaływanie na osobowość dziecka. Dokonuje się to według niej przez ekspresje ruchowa, interpretację plastyczną utworów muzycznych, poznawanie i operowanie symbolami dźwiękowymi, zabawy słowno-muzyczno-ruchowe, a także relaksację. Ćwiczenia proponowane przez B. Kaję pobudzają motorycznie. Kształcą orientację w schemacie ciała i przestrzeni, wydłużają czas koncentracji uwagi, uczą kontroli ruchu, ćwiczą wyobraźnię, rozwijają mowę i zdolności słuchania. Metoda „Symboli Dźwiękowych” polecana jest dzieciom w wieku przedszkolnym, u których obserwuje się zaburzenia rozwoju spostrzeżeń wzrokowych, słuchowych, zahamowania psychoruchowe
i zaburzenia emocjonalne.
E. Gry i zabawy ruchowe
Gry i zabawy ruchowe pełnią rolę bodźca rozwojowego, opierającego się na naturalnych formach ruchu. Tym samym wywierają wpływ na podniesienie funkcji przystosowawczych ustroju oraz wzrost i wydajność wszystkich układów i narządów. Prowadzone według określonych reguł gry i zabawy uczą dyscypliny, odpowiedzialności za siebie i za zespół. Odnoszone w nich sukcesy, przynoszą dziecku wiarę w siebie, przezwyciężają lęk
i nieśmiałość, zapobiegają stresom.
Należy podkreślić terapeutyczny wpływ gier i zabaw ruchowych, gdyż przede wszystkim przyczyniają się do wzmocnienia mięśni i usprawniają narządy bardziej porażone. Proponuje się zabawy z gestykulacją, zabawy skoczne, zabawy połączone z opowieścią ruchową.
Z. Lubicz-Rudnicka uważa, że zabawy ruchowe o typie sztafet z rzutem, chwytem, celowaniem, jeżdżeniem na koszykach, są szczególnie korzystne i pomocne w usprawnianiu dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym, i jednocześnie możliwe do przeprowadzenia
w tej grupie dzieci. Zabawy te pozwalają na odreagowanie i korekcję postaw. Autorka zwraca uwagę, by podczas gier i zabaw nie dochodziło do wyzwalania zbyt dużych „napięć zamiarowych”, pogłębiających spastyczne napięcia i wyzwalających mimowolne ruchy.
Metody wspomagania terapeutyczno-zajęciowego
Terapia pedagogiczna
Terapia pedagogiczna wchodzi w zakres pedagogiki korekcyjnej. Zakłada ona szeroką stymulację w celu usprawniania funkcji psychomotorycznych dziecka oraz wyrównania jego braków w umiejętnościach w wiadomościach szkolnych. Wyróżnia się dwa rodzaje zajęć usprawniających: terapia przygotowawcza oraz terapia właściwa (reedukacja).
Terapia przygotowawcza zmierza do kształtowania u dziecka dojrzałości szkolnej. Jej ćwiczenia prowadzą do korekcji, stymulacji i koordynacji funkcji percepcyjno-motorycznych. Tego typu zajęcia proponowane są dzieciom w wieku przedszkolnym oraz w młodszym wieku szkolnym. Kolejny etap ćwiczeń w terapii przygotowawczej stanowi zestaw ćwiczeń odprężających i rekreacyjnych. Należą do nich:
ćwiczenia rozwijające ogólną sprawność ruchowa i manualną
ćwiczenia funkcji wzrokowej i orientacji przestrzennej
ćwiczenia funkcji słuchowej.
Reedukacja stanowi drugi etap terapii pedagogicznej, oznaczony terminem - terapia właściwa. Głównym celem reedukacji jest pokonywanie trudności związanych z analizą
i syntezą, stanowiących podstawę w nauce czytania i pisania. Proponowany zestaw ćwiczeń reedukacyjnych stanowi dalszy etap usprawniania:
funkcji wzrokowych i słuchowych
kinestetyczno-ruchowych
kształtowania pamięci
kształtowania koordynacji wzrokowo-ruchowej.
W terapii pedagogicznej obowiązuje przestrzeganie następujących zasad:
Indywidualizacja środków i metod oddziaływania korekcyjnego.
Stopniowanie trudności w nauce czytania i pisania, z uwzględnieniem możliwości percepcyjnych dziecka.
Korekcja zaburzeń.
Kompensacja zaburzeń.
Ciągłość oddziaływania psychoterapeutycznego.
Inne metody wspomagania terapeutyczno-zajęciowego
Biblioterapia - metoda pedagogiki specjalnej. Polega na korzystaniu z czasopism i książek spełniających funkcję czynnika stymulującego rozwój wiedzy, myślenia, rozumienia pojęć
i uczuć. Od czytelnictwa biblioterapia różni się tym, iż posiada konkretny cel, którym jest normalizacja, integracja i personalizacja osoby niepełnosprawnej oraz usystematyzowany program. Biblioterapię można potraktować jako metodę służącą usprawnianiu społecznemu
i psychicznemu. Należy zaznaczyć jej duży wpływ na rozwój osobowości.
Terapia zajęciowa - zasadniczy kierunek terapii zajęciowej nastawiony jest na usprawnianie fizyczne, psychiczne i na pomoc w wyborze zawodu. Terapia zajęciowa pełni funkcję leczniczą w rehabilitacji. Dąży do wzmocnienia siły mięśni, rozwoju koordynacji ruchów
i sprawności motorycznej oraz regulacji procesów krążenia i oddychania. Terapię stosuje się poprzez prace wykonywane na specjalnie dobranym sprzęcie, ułatwiającym ćwiczenia określonych ruchów i utrzymania ich w odpowiedniej pozycji. Istnieje szeroki wachlarz prac terapii zajęciowej od lżejszych (np. tkactwo, koszykarstwo, zabawkarstwo...) po cięższe
(np. stolarstwo, prace w przemyśle…). Terapia zajęciowa ma zwłaszcza duże znaczenie
w usprawnianiu psychicznym, wyzwala inicjatywę, uczy samodzielności
i samowystarczalności.
Artterapia - usprawnianie przez sztukę. W artterapii korzysta się z różnych form: z muzyki, tańca, rysunku, poezji. Sztuka określana jako środek terapeutyczny spełnia tu rolę czynnika pomocniczego w samorealizacji, samoakceptacji, przełamując fałszywy obraz „bycia gorszym”, który często pojawia się u osób niepełnosprawnych.
Drama - jedna z form artterapii. Polega na odgrywaniu ról w improwizowanych scenach. Celem dramy jest pełny rozwój człowieka i pomoc w odkrywaniu i badaniu jego własnych możliwości, jak i otaczającego świata oraz uwrażliwienie na innych ludzi. Dramę wykorzystuje się w szkole podczas nauki takich przedmiotów jak: język polski, historia, religia, języki obce, matematyka. Stosując dramę w procesie edukacji, zwraca się uwagę na umiejętność wyrażania przez uczniów swych myśli, uczuć, na wzbogacenia umiejętności mowy.
Muzykoterapia - stanowi jedna z technik artterapii i jest swoistym czynnikiem terapeutycznym oddziałującym na człowieka za pomocą muzyki. Muzykoterapia spełnia funkcje uzupełniające i wspierające kompleksowe usprawnianie. Realizowana jest indywidualnie lub grupowo. Terapia ta spełnia ważne zadanie przy pokonywaniu leku
i zahamowań dzieci, stwarzając możliwości do wyrażania ekspresji. Odgrywa również rolę ważną rolę w stymulacji psychoruchowego rozwoju. Dzięki niej zwiększa się sprawność aparatu mięśniowo-ruchowego oraz precyzyjność i płynność ruchów a także powoduje obniżenie napięcia mięśniowego.
Metoda „Malowania dziesięcioma palcami” ( Finger Painting ). W metodzie wykorzystuje się naturalną skłonność dzieci do bawienia się w substancjach
o konstrukcji błota. Malowanie odbywa się dłońmi oraz palcami dziecka. B. Kaja podkreśla walory terapeutyczne tej metody. Według niej, metoda ta uwalnia dziecko od zahamowań, pokonuje lęk, wzmacnia wiarę w jego możliwości, pobudza do ekspresji fantastycznej. Metoda ta spełnia również funkcje diagnostyczne i traktowana jest jako technika projekcyjna.
Choreoterapia - stanowi rodzaj usprawniania przez taniec. Terapia ta sprzyja reedukacji ciała, obniżając napięcie mięśniowe. Działa również odprężająco i wpływa na rozładowanie napięć psychicznych. Pomaga żyć bardziej intensywnie, budując poczucie pewności siebie. Może być prowadzona indywidualnie lub grupowo.
Bibliografia
Obuchowska I., (red), 1995, Dziecko niepełnosprawne w rodzinie, Warszawa.
Zabłocki K. J., 1998, Mózgowe porażenie dziecięce w teorii i terapii, Warszawa.