F  

FACTORING

Usługa finansowa polegająca na przeniesieniu przez wierzyciela (faktoranta) wierzytelności wynikających z tytułu dostaw towarów, produktów i usług na rzecz banku lub innej instytucji finansowej (faktora). F. to stosunek prawny obejmujący co najmniej trzy podmioty: 1) faktora, czyli podmiot nabywający za odpowiednią prowizją wierzytelność; 2) faktoranta, czyli podmiot sprzedający swoją należność z tytułu dostarczonych towarów lub świadczonych usług; 3) dłużnika, czyli podmiot nabywający towary lub usługi.

Podmioty f. są powiązane w taki sposób, że faktorant przelewa swoją wierzytelność na faktora. W zamian za tę wierzytelność otrzymuje od faktora kwotę pieniężną odpowiadającą wysokości przedstawionej wierzytelności, pomniejszoną o potrącenia (tj. prowizję, marżę, odsetki). Rola dłużnika ogranicza się zaś do uregulowania wykupionej przez faktora wierzytelności w określonym terminie płatności.

W obrocie gospodarczym najczęściej rozróżnia się dwa rodzaje f.: 1) właściwy (pełny) - polegający na przejęciu przez faktora pełnego ryzyka spłaty wierzytelności przez dłużnika; 2) niewłaściwy (niepełny) - w którym faktor zastrzega, że w przypadku niewypłacalności dłużnika wierzytelność powraca do faktoranta, co oznacza, że faktor nie ponosi ryzyka niewypłacalności dłużnika.

Joanna Wielgórska-Leszczyńska

FAŁSZOWANIE I UPIĘKSZANIE BILANSÓW

Bilans powinien być zestawiony w taki sposób, aby jasno, przejrzyście, dokładnie i wiernie przedstawiał sytuację gospodarczą oraz wyniki działalności firmy. Najczęściej spotykanymi wykroczeniami przeciwko zasadom prawidłowego bilansowania są: wykroczenia przeciwko zasadzie przejrzystości bilansu, gdy stwierdzamy, że bilans jest zaciemniony, oraz wykroczenia przeciwko zasadzie zupełności i prawdziwości (fałszowanie lub „fryzowanie” bilansu).

Zaciemnienie bilansu ma na celu przedstawienie jednostki w korzystnym świetle (np. w celu uzyskania kredytu), bez istotnych zmian danych cyfrowych, a więc nieścisłe określenie pozycji bilansowych, łączenie ze sobą pozycji bilansowych niezgodnych co do swej istoty, przenoszenie niepełnych składników do płynnych, wykazywanie krótkoterminowych zobowiązań jako długoterminowych, np. niewykazywanie w oddzielnej pozycji wątpliwych dłużników, lecz podawanie ich w łącznej pozycji „należności”; łączenie pozycji „papiery wartościowe” z „udziałami” (pierwsze są aktywami płynnymi, a drugie aktywami niepłynnymi); sztuczne upłynnianie aktywów przez pobranie od wątpliwych dłużników czeków lub weksli z zamiarem niepuszczenia ich w obieg i wykazanie w ten sposób w bilansie pozycji „czeki” zamiast „wątpliwi dłużnicy”. Wyróżnia się fałszowanie bilansu: 1) in minus (sytuacja przedsiębiorstwa wynikająca z bilansu jest mniej korzystna niż rzeczywista); 2) in plus (sytuacja przedsiębiorstwa wynikająca z bilansu jest korzystniejsza niż rzeczywista); 3) neutralne.

Fałszowanie bilansu in minus ma na celu wykazanie gorszego stanu majątkowego lub gorszych wyników działalności jednostki. Osoba sporządzająca bilans zamierza w ten sposób bądź uniknąć zapłaty należnego podatku, bądź zataić wyjątkowo wysokie spekulacyjne zyski, aby przy rozwiązaniu spółki i podziale majątku wypłacić ustępującemu wspólnikowi jak najmniejszą kwotę albo przez niską dywidendę wywołać obniżenie kursu akcji, zniechęcić do spółki małych akcjonariuszy i skłonić ich do pozbywania się akcji, by następnie gromadzić je w swoich rękach. Odbywa się to głównie przez świadomie zbyt niskie oszacowanie składników majątkowych lub zbyt wysokie oszacowanie składników kapitałowych. Podobny rezultat można też osiągnąć przez nadmiernie wysoką amortyzację składników majątkowych, księgowanie inwestycji na rachunkach kosztów, zaniechanie rozliczeń międzyokresowych czynnych, księgowanie rzeczywiście osiągniętych zysków na sfingowanych kontach osobowych (wierzycieli) zamiast na koncie zysków, tworzenie rezerw na rzekomo wątpliwych dłużników, gdy w rzeczywistości nie istnieją.

Fałszowanie bilansów in plus ma na celu przedstawienie sytuacji jednostki w korzystniejszym świetle niż stan rzeczywisty w razie zamierzonej jej sprzedaży, ukrycia stanu niewypłacalności bądź popełnionych nadużyć lub poniesionych strat, aby wpłynąć na wzrost kursu akcji i sprzedać je po wysokich cenach, bądź dla uzyskania przez kierownictwo wysokich premii czy utajenia istnienia stanu upadłości firmy. Dzieje się to przez sfałszowanie stanu ilościowego remanentów surowców, towarów i innych zapasów, zwłaszcza takich, których stan trudno jest skontrolować z powodu nadmiernego wyceniania (oszacowania) remanentów, wykazanie towarów oddanych w komis jako już sprzedanych, zbyt niską amortyzację majątku trwałego, zaniechanie rozliczeń międzyokresowych biernych, księgowanie rzeczywiście poniesionych strat na sfingowanych kontach osobowych zamiast na koncie strat.

Neutralne zafałszowanie bilansu jest podobne do jego zaciemnienia. Jest to bilans poprawnie wykazujący stan majątku i ogólny wynik jednostki, ale nieprawidłowo podaje istotę poszczególnych składników majątkowych i wyników. Będzie to świadome, a więc podyktowane złą wolą, przedstawienie stanu jednostki w świetle korzystniejszym lub gorszym, lecz bez naruszenia końcowego wyniku. Odbywa się to głównie przez kompensację (potrącenie) składników majątkowych (aktywów) i kapitałowych (pasywów) pomiędzy sobą, np. zamiast wykazać w bilansie w aktywach wartość majątku trwałego, a w pasywach długi hipoteczne - w aktywach wykazuje się tylko różnicę, przez co fakt zadłużenia zostaje ukryty. Zamiast prawidłowego wykazania w aktywach wszystkich należności, a w pasywach wszystkich zobowiązań, spółka wykazuje tylko per saldo, przy czym jeżeli suma pasywów jest większa, to czytający odnosi wrażenie, że nie ma żadnych należności do zainkasowania i że zobowiązania spółki są niewielkie.

Fałszowanie bilansu in minus lub in plus w podanych przykładach może spowodować automatycznie sfałszowanie wyniku. Ponadto mogą być różne inne sposoby fałszowania wyników przez podatników. Na przykład księgowanie nieprawnie podjętych sum lub towarów na koncie kosztów handlowych albo na sfingowanych kontach osobowych (dłużników), aby następnie odpisać je jako nieściągalne na straty; księgowanie w momencie podwyżki cen fikcyjnej sprzedaży towarów na kredyt na sfingowanych kontach odbiorców, aby następnie sprzedać towary po wyższej cenie, na własny rachunek i w ten sposób zysk zagarnąć dla siebie. Znane są też wypadki „fryzowania” bilansów, polegające na przeprowadzeniu fikcyjnych operacji gospodarczych sporządzonych wyłącznie w celu wykazania poprawy lub pogorszenia sytuacji gospodarczej w zestawionym później bilansie.

Sztuka odpowiedniego wykazywania danych w sprawozdaniach finansowych, określona jako tak zwana rachunkowość twórcza (creative accounting), rozwinęła się w krajach gospodarki rynkowej, gdzie przepisy prawne dają różne możliwości wyboru przyjętych w tym zakresie zasad. Nie oznacza to jednak, że w Polsce wcześniej nie dostrzeżono tego rodzaju negatywnych praktyk, ponieważ już w okresie międzywojennym zostały opisane przez W. Górę niektóre sposoby „fryzowania-upiększania” bilansów.

Chęć przedstawienia jednostki w jak najkorzystniejszym świetle doprowadziła do wypracowania wielu metod „upiększania” danych sprawozdań finansowych, wykorzystujących luki regulacji prawnych bądź działania na granicy prawa. Niektóre dziedziny rachunkowości są szczególnie wrażliwe na tego typu praktyki.

Do danych, na które inwestorzy i pożyczkodawcy zwracają szczególną uwagę, należy zaliczyć zysk przypadający na akcje (price earnings ratio). Wskaźnik ten oblicza się jako iloraz zysku z działalności gospodarczej (bez uwzględnienia zysków i strat nadzwyczajnych) i liczby akcji. W celu podwyższenia wartości tego wskaźnika można zaliczyć pozycje należące do pozostałych kosztów operacyjnych, a więc obniżające zysk z działalności gospodarczej, do strat nadzwyczajnych. Wpływ sposobu klasyfikacji strat i zysków nadzwyczajnych na wynik działalności gospodarczej może być znaczny.

Do transakcji mających upiększać bilans należy też podwyższenie sprzedaży, szczególnie na koniec roku, przez przyśpieszone fakturowanie bez wydania towaru lub wykonania usług, wystawianie faktur na przedpłaty i zaliczanie tych operacji, które w rzeczywistości nastąpiły dopiero w następnym roku, do przychodów danego okresu zamiast do przychodów przyszłych okresów.W celu wykazania dobrej płynności finansowej jednostka może się powstrzymać od zakupów materiałów i usług przed końcem roku, powodując zmniejszenie zapasów, kosztów i zobowiązań na koniec danego okresu sprawozdawczego. Obniżenie kosztów poniesionych w danym okresie sprawozdawczym może nastąpić przez ich zaliczenie do kosztów przyszłych okresów lub podwyższenie wyceny zapasów produktów.

Źródłem, do którego szczególnie chętnie sięgają Narodowe Fundusze Inwestycyjne, są rezerwy tworzone w ciężar kosztów. Na przykład naliczano rezerwy na trwale niewykorzystany majątek, zaniechane inwestycje, środki trwałe o przeznaczeniu socjalnym, środki trwałe nie w pełni umorzone przeznaczone do likwidacji, różnicę między amortyzacją bilansową a amortyzacją podatkową. Tworzono rezerwy na zapasy zalegające i wolno schodzące, rezerwy na należności przekraczające okres 3-6 miesięcy w wysokości 10%, za okres 6-12 miesięcy - 50 % i powyżej roku - 100% salda brutto. Ponadto tworzono pozostałe rezerwy na odsetki za zwłokę w spłacie zobowiązań, koszty gwarancji, kary za nieprzestrzeganie przepisów o ochronie środowiska, kary za nieprzestrzeganie przepisów podatkowych, postępowanie sądowe przeciwko spółce, premie jubileuszowe, odprawy emerytalne, niewykorzystane urlopy, premie zależne od zysku. Po utworzeniu tych rezerw niewiele spółek wykazało w bilansie osiągnięty zysk. Innym sposobem upiększenia jest poprawa wskaźnika aktywów netto firmy przypadających na jedną akcję przez zakup własnych akcji, na co kodeks spółek handlowych zezwala w nielicznych przypadkach.

Można również, zgodnie z polskimi i innymi przepisami, dokonywać finansowania pozabilansowego m.in. sprzedaży towarów przyjętych w komis, użytkowanie w leasingu środków trwałych, co pozwala zrezygnować z zewnętrznych źródeł finansowania majątku, zakupu materiałów lub towarów ze składów konsygnacyjnych bezpośrednio do produkcji lub do sprzedaży odbiorcom. Dane o tego typu formach finansowania pozabilansowego powinny być zawarte w informacji dodatkowej do sprawozdań finansowych, ponieważ inaczej zafałszowuje to rzeczywisty obraz zaangażowanych w firmie środków.

Ogólnie, fałszowanie sprawozdań polega na: 1) zawyżeniu wartości aktywów - zawyżony zostaje wtedy wynik finansowy; 2) zaniżeniu wartości aktywów - obniżony zostaje wtedy wynik finansowy. W przypadku pasywów: 1) zawyżenie wartości pasywów - wtedy zostaje obniżony wynik finansowy; 2) zaniżenie wartości pasywów - zawyżony zostaje wtedy wynik finansowy.

Można to również sformułować alternatywnie: 1) obniżony wynik to zaniżona wartość aktywów; 2) zawyżony wynik to zawyżona wartość aktywów; 3) obniżony wynik to zawyżona wartość pasywów; 4) zawyżony wynik to obniżona wartość pasywów.

Właściciele lub wspólnicy przedsiębiorstw dokonujący fałszowania ksiąg i bilansów kierują się prawie zawsze motywami o charakterze materialnym.

Fałszowanie w celu oszukania organów podatkowych, organizacji gospodarczych czy samorządowych ma m.in. spowodować zmniejszenie podatków, opłat i świadczeń lub ukryć niedozwolone interesy. Może to polegać na wykazywaniu lepszych wyników od rzeczywistych, aby przerzucić zyski poprzedniego lub następnego okresu na czas powstania deficytu i uniknąć skutków progresywności taryfy podatku dochodowego w jednostkach niebędących osobami prawnymi.

Fałszowanie w celu oszukania osób trzecich występuje w przypadku przedstawienia przez właściciela swej działalności w świetle korzystniejszym lub mniej korzystnym niż stan rzeczywisty. Korzystne przedstawienie sytuacji gospodarczej jednostki następuje przed sprzedażą przedsiębiorstwa, w przypadku zamierzonej fuzji z innymi przedsiębiorcami, przystępowania nowych wspólników, w celu uzyskania kredytu bankowego, w celach reklamowych i ambicjonalnych. Spółki akcyjne fałszują m.in. swe bilanse in plus, aby wpłynąć na kurs swych akcji przed zamierzoną subskrypcją nowej emisji. Tego rodzaju fałszowanie jest niezmiernie częste i ma na celu oszukanie wierzycieli przy postępowaniu ugodowym czy sanacyjnym, skrzywdzenie wspólników przy podziale zysku, a w spółkach akcyjnych przez zniechęcenie akcjonariuszy niską dywidendą i spowodowanie zbycia przez nich akcji na rzecz grupy większości.

Różnym metodom nadużyć odpowiada olbrzymia rozmaitość sposobów i rodzajów fałszowania. Można jednak ustalić dwa pola nadużycia: 1) fałszowanie obrotów - obszarem fałszowania są przede wszystkim księgi rachunkowe (handlowe); 2) fałszowanie zapasów - może ono wystąpić w księgach, ale spotyka się też w bilansie i inwentaryzacji.

Dynamiczny rozwój prywatnych firm rodzi problem fałszowania ksiąg rachunkowych (handlowych) oraz bilansów jednostek na skalę dotychczas nieznaną w Polsce. Należycie zorganizowana fachowa i stała kontrola wewnętrzna, a szczególnie zewnętrzna organów podatkowych i rewizyjnych, ujednolicenie planu kont i rachunku zysków i strat wszystkich przedsiębiorców pozwoli na wykorzystanie tego aparatu kontrolnego jako środka zabezpieczającego przed fałszowaniem bilansów i rachunków zysków i strat w jednostkach.

Spotyka się jednak firmy, które inwestują tak, aby mieć największy zysk w krótkim czasie. Każda metoda, która temu służy, jest dobra. Fałszowanie bilansów, niewłaściwe księgi handlowe, nierejestrowane wpływy gotówki czy różnego rodzaju triki są rozpowszechnionymi sposobami szybkiego dorabiania się. Obserwuje się rozwijanie i doskonalenie sposobów przechytrzenia systemu podatkowego. Zatrudnianie „martwych dusz”, deklarowanie zawyżonych kosztów, ukrywanie wielkości produkcji lub obrotów - to repertuar zabiegów często stosowanych przez firmy, które stosują rachunkowość twórczą. W związku z tym wzrosną zadania służb księgowych oraz biegłych rewidentów i ich odpowiedzialność za prawidłowość sprawozdań finansowych, co ma zapobiec zarówno fałszowaniu, jak i „fryzowaniu” bilansów.

Karol Schneider

FASB

financial accounting standards board, Rada Standardów Rachunkowości Finansowej, instytucja, której podstawowym celem jest opracowywanie zasad i reguł rachunkowości i sprawozdawczości finansowej w Stanach Zjednoczonych. FASB została założona w 1973 r. Członkowie organizacji mianowani są przez Fundację Rachunkowości Finansowej (Financial Accounting Foundation, FAF). FASB jest główną instytucją odpowiedzialną za ustalanie i wydawanie standardów rachunkowości GAAP (Generally Accepted Accounting Principles).

Oprócz FASB w procesie tym uczestniczą: Securities and Exchange Commission (SEC, Komisja Papierów Wartościowych i Giełdy), która określa wymagania co do sprawozdawczości finansowej spółek giełdowych oraz zakresu informacji, które powinny one ujawniać, a także aprobuje standardy wydane przez FASB; Financial Accounting Foundation (FAF, Fundacja Rachunkowości Finansowej), która mianuje członków FASB i pozyskuje fundusze na jej działanie; Financial Accounting Standards Advisory Council (FASAC, Forum Doradcze do spraw Standardów Rachunkowości Finansowej), którego zadaniem jest dostarczanie komentarzy i interpretacji w procesie ustalania standardów, Emerging Issues Task Force (EITF, Zespół do Zagadnień Wyłaniających się), który proponuje rozwiązania pojawiających się na bieżąco problemów.

Katarzyna Klimczak

Zob. → GAAP.

FINANSOWANIE DEFICYTU

Jeżeli planowane wydatki budżetu przewyższają planowane dochody, to mogą być zrealizowane tylko wtedy, gdy zostaną zgromadzone środki finansowe inne niż dochody budżetu.

Deficyt budżetu państwa może być sfinansowany wpływami uzyskanymi: 1) ze sprzedaży skarbowych papierów wartościowych na rynku krajowym i zagranicznym; 2) z kredytów zaciągniętych w bankach krajowych i zagranicznych; 3) z pożyczek; 4) z prywatyzacji majątku Skarbu Państwa; 5) z nadwyżki budżetu państwa z lat ubiegłych.

Deficyt budżetu jednostki samorządu terytorialnego może być sfinansowany wpływami: 1) ze sprzedaży papierów wartościowych; 2) z kredytów; 3) z pożyczek; 4) z prywatyzacji majątku jednostki samorządu terytorialnego; 5) z nadwyżki budżetu jednostki samorządu terytorialnego z lat ubiegłych; 6) z wolnych środków jako nadwyżki środków pieniężnych na rachunku bieżącym budżetu jednostki samorządu terytorialnego, wynikającej z rozliczeń kredytów i pożyczek z lat ubiegłych. Należy pamiętać, że jednostki samorządu terytorialnego nie mogą zaciągać zobowiązań finansowych, których wartość nominalna wyrażona w złotych nie została ustalona w dniu zawierania transakcji. Rada Ministrów określa w drodze rozporządzenia przypadki, kiedy nie stosuje się powyższych ograniczeń (w szczególności dotyczy to kredytów i pożyczek z międzynarodowych instytucji lub od pożyczkodawców rządowych).

Ewa Hellich

FINANSOWE PAPIERY WARTOŚCIOWE

Certyfikaty, które prawa ich posiadaczy i obowiązki ich emitentów określają w wyrażeniu pieniężnym (wartościowym). Zalicza się do nich: akcje, obligacje, weksle, opcje na akcje, prawa poboru akcji z nowej emisji i inne walory finansowe.

Maria Gmytrasiewicz

Zob. → Papiery wartościowe.

FORFAITING

Szczególna forma rozliczeń pieniężnych polegająca na wykupywaniu wierzytelności pieniężnych z wyłączeniem prawa regresu w stosunku do zbywcy. Zadaniem umów f. jest dostarczenie przedsiębiorcy (dostawcy) wykonującemu działalność eksportową, sprzedającemu towary lub świadczącemu usługi środków pieniężnych, z jednoczesnym przesunięciem ryzyka na instytucję f. Oznacza to, że zbywca wierzytelności sprzedaje swoją wierzytelność z tytułu dostawy towaru, świadczenia usługi, leasingu lub wierzytelność wekslową instytucji forfaitingowej (w praktyce najczęściej bankowi), uzyskuje jej równowartość pomniejszoną o prowizję, a jednocześnie uwalnia się w przyszłości od ryzyka zaspokojenia wierzytelności. Od momentu sprzedaży odpowiedzialność wobec forfaiteura za uregulowanie wierzytelności ponosi dłużnik, którego także obciążają koszty f. Poza trzema głównymi stronami umowy f., tj. zbywcą wierzytelności, instytucją forfaitingową, dłużnikiem, mogą wystąpić podmioty gwarantujące wykonanie zapłaty lub pośredniczące w jej realizacji. F. najczęściej występuje w formie pojedynczej transakcji lub umowy ramowej obejmującej wiele transakcji o takim samym charakterze.

Joanna Wielgórska-Leszczyńska

FORMY ORGANIZACYJNO-PRAWNE SEKTORA FINANSÓW PUBLICZNYCH

Jednostki sektora finansów publicznych mogą być tworzone jedynie w formach przewidzianych ustawami. Obecnie zarówno sektor rządowy, jak i samorządowy są zorganizowane w formach: jednostek budżetowych, zakładów budżetowych, gospodarstw pomocniczych oraz funduszy celowych.

Ewa Hellich

Zob. → Fundusze celowe; Gospodarstwo pomocnicze; Jednostka budżetowa; Państwowe jednostki budżetowe; Sektor finansów publicznych; Sektor rządowy; Sektor samorządowy; Zakład budżetowy.

FORMY TECHNIKI EWIDENCJI KSIĘGOWEJ

Zespół określonych, wzajemnie powiązanych urządzeń księgowych służących do ewidencji oraz sposób dokonywania zapisów księgowych w tych urządzeniach. Do klasycznych urządzeń stosowanych w ewidencji księgowej zaliczają się: 1) dziennik - przeznaczony do chronologicznego zapisywania wszystkich operacji; 2) księga główna - stosowana do zapisów systematycznych (na kontach syntetycznych); 3) księgi szczegółowe - przeznaczone do ewidencji analitycznej.

Sposób dokonywania zapisów w urządzeniach ewidencyjnych zależy od środków technicznych stosowanych w procesie informacyjnym. W zależności od rodzaju środków wyróżnia się techniki księgowości: ręczną, maszynową, komputerową. W technice ręcznej i maszynowej zapisy w poszczególnych urządzeniach umieszcza się przez wielokrotne ich powtarzanie lub stosowanie kalki (przebitkowo). Zapisowi w jednym urządzeniu ewidencyjnym towarzyszy tworzenie kopii zapisu w innym urządzeniu. Ewidencja za pomocą techniki komputerowej wprowadza zupełnie nowe rozwiązania nie tylko techniczne, ale również technologiczne, oparte na metodach informatycznych.

W poszczególnych f.t.e.k. zespoły urządzeń przeznaczonych do ewidencji księgowej zostają zestawione i powiązane stosownie do celów rachunkowości, potrzeb informacyjnych, wymagań określonych w uregulowaniach prawnych, środków i metod stosowanych w procesach przetwarzania danych.

F.t.e.k. wyraża sposób realizacji struktur porządkujących zasoby danych na potrzeby ewidencji księgowych za pomocą środków i metod stosowanych w realizacji procesu informacyjnego w księgowości.

Historia wprowadzania f.t.e.k. U podłoża rozwoju f.t.e.k. znajdują się: zapotrzebowanie na jak najdokładniejsze odzwierciedlenie przedmiotu ewidencji księgowej, rozwój teorii rachunkowości, rozwój gospodarki towarowej, coraz większe znaczenie czasu reakcji księgowości na zgłaszane zapotrzebowanie na informację, rozwój środków technicznych i metod wspomagających procesy informacyjne, a w szczególności w zakresie integracji zasobów informacyjnych.

Duże znaczenie dla rachunkowości miały następujące tradycyjne formy techniki ewidencji księgowej: 1) włoska - uznawana za najstarszą, opisana po raz pierwszy w XV w., modyfikowana w następnych wiekach; 2) niemiecka (XVII w.); 3) tabelaryczna, nazywana niesłusznie amerykańską (XVIII w.); 4) przebitkowa (wprowadzona na początku XX w.); 5) rejestrowa (powstała w l. 1951-1952), pochodna dziennikowo-zleceniowej (1940). Do mniej rozpowszechnionych f.t.e.k. należy zaliczyć: francuską, szachownicową i angielską.

W drugiej połowie XX w. na f.t.e.k. wpływ wywarły technika i technologia komputerowa (informatyczna). Przemianom w technice i technologiach przystosowanych do wspomagania prowadzenia urządzeń ewidencyjnych w księgowości towarzyszą starania o zachowanie warunków przewidzianych dla ewidencji księgowej. W tradycyjnych systemach informacyjnych zapis w ewidencji można bezpośrednio odczytać. W systemach skomputeryzowanych są stosowane nośniki informacji, które nie zawsze zapewniają przygotowanie zapisów trwałych i dostępnych do bezpośredniego odczytu przez użytkownika. Zakres stosowania takich nośników informacji, przede wszystkim magnetycznych, jest ściśle regulowany przez obowiązujące prawo. Technologia informatyczna zapewnia również możliwość ograniczenia liczby zapisów ewidencyjnych, w szczególnym przypadku nawet do jednego. Zapis operacji gospodarczej w księgowości skomputeryzowanej z punktu widzenia technologii informatycznej może być utrwalony tylko raz (w bazie danych). Wszelkie układy ewidencyjne odpowiadające formom przewidzianym dla księgowych urządzeń mogą być udostępniane przez odpowiednie struktury danych i procedury ich przetwarzania. W praktyce sposoby dokonywania zapisów oraz zestaw i wzajemne powiązania urządzeń stosowanych w ewidencji księgowej są dostosowane do zasad przyjętych w rachunkowości.

Zestawienie porównawcze niektórych f.t.e.k. prezentują tablice 1 i 2.

Tablica 1. Niektóre formy technik ewidencji księgowej - podstawowe właściwości

Nazwa f.t.e.k.	Zasady ogólne	Podstawowe urządzenia księgowe			Sposób zapisu
				Nazwa		Rodzaj	Typ zapisu
		Tabelaryczna	ewidencja operacji gospodarczych w urządzeniu księgowym dzienniku - głównej	dziennik - główna		księga oprawna	chronologiczny w dzienniku i systematyczny na kontach księgi głównej (zgodnie z zasadą podwójnego zapisu)	zapis powtarzany w dzienniku i w innych urządzeniach ewidencji księgowej
				księgi pomocnicze		księgi oprawne lub luźne karty
		Przebitkowa	zapisy w dzienniku - układ chronologiczny i na kontach - układ systematyczny	dziennik		luźne karty lub księgi oprawne	chronologiczny	po założeniu karty kontowej na dziennik i umieszczeniu między nimi kalki otrzymuje się w układzie systematycznym (na koncie) zapis oryginalny, a kopię (przebitkę) zapisu w układzie chronologicznym (dzienniku)
				kartoteka kont syntetycznych		luźne karty	systematyczny
				kartoteka kont analitycznych		luźne karty	systematyczny
		Rejestrowa	podstawowy rodzaj urządzeń przeznaczonych do ewidencji operacji stanowią rejestry	rejestry		luźne karty	chronologiczno - systematyczny	stosowany jest zapis liniowy - wszystki zapisy dotyczące operacji gospodarczej wpisuje się w jednym wierszu
				kartoteka kont syntetycznych		luźne karty	systematyczny
				kartoteki kont analitycznych		luźne karty	systematyczny
				księgi pomocnicze		księgi oprawne	systematyczny

Tablica 2. Niektóre formy technik ewidencji księgowej - zalety i wady

Nazwa f.t.e.k.	Zalety	Wady
Tabelaryczna	łatwość uzgadniania zapisów chronologicznych z systematycznymi, ułatwiona kontrola kompletności zapisów dla poszczególnych dokumentów księgowych, dogodne uzgadnianie syntetyki z analityką	utrudnione zapisywanie w układzie systematycznym, utrudniony podział pracy, dostęp do danych w układzie systematycznym wymaga przeszukania znacznego obszaru księgi głównej
Przebitkowa	mniejsza pracochłonność, ograniczenie liczby błędów, przystosowanie do podziału pracy, możliwość rozbudowy kartote, ułatwiony dostęp do wybranych danych w układzie systematycznym, możliwość wprowadzenia maszyn	trudności z prześledzeniem kompletności zapisów związanych z daną operacją gospodarczą, trudności z ustaleniem zapisów połączonych tematycznie, znaczny nakład czasu na wyszukiwanie kart i zakładanie ich na dziennik, w rozbudowanych kartotekach trudności z przygotowaniem przekrojowych sprawozdań
Rejestrowa	przejrzystość zapisu, przystosowanie do śledzenia transakcji, przsytosowanie do podziału pracy w księgowości, wbudowanie (w miarę potrzeb) ewidencji analitycznej do rejestrów	złożoność budowy niektórych rejestrów, pracochłonne uzgodnienia rejestrów, niedostosowanie do maszynowego przetwarzania danych

Charakterystyka wybranych f.t.e.k. Forma tabelaryczna techniki ewidencji księgowej powstała w XVIII w. Opisał i rozpowszechnił ją teoretyk rachunkowości E. Degrange. Inne cechy, poza wymienionymi w zestawieniu, to: 1) analitykę prowadzi się na podstawie tych samych dokumentów, co w dzienniku-głównej, 2) urządzenia ewidencji analitycznej występują w postaci kartotek lub oprawnych ksiąg pomocniczych; 3) zapisy w urządzeniach analitycznych są uzgadniane okresowo z zapisami na kontach syntetycznych lub z ogólnymi sumami w zestawieniu obrotów i sald; 4) powiązania zapisów między urządzeniami ewidencji księgowej wskazane są za pomocą odsyłaczy: w dzienniku-głównej do numeru pozycji i paginy (niekiedy folio) księgi pomocniczej lub numeru i pozycji na koncie w kartotece, natomiast w kartotece kont analitycznych i w księgach pomocniczych do numeru i do folio dziennika-głównej.

W drugiej połowie XX w. tabelaryczna forma techniki znajdowała zastosowanie, jeżeli: w jednostce przetwarzano dane w sposób tradycyjny, posługiwano się mało rozbudowanym planem kont i występowała niewielka liczba operacji gospodarczych (tab. 3).

Tablica 3. Forma tabelaryczna ewidencji księgowej

Przebitkowa forma ewidencji księgowej, powstała na początku XX w., po raz pierwszy została opatentowana w 1910 r. Wykształciły się dwie jej główne odmiany: 1) pierwopis w dzienniku, a wtóropis (kopia) na karcie kontowej - forma opracowana przez W. Bacha, a firmowana przez R. Hinza (Niemcy); 2) zapis pierwotny na cienkich kartach kontowych, a dziennik wtóropisowy - forma, której pierwowzór opracował A. Ruf (Szwajcaria). Początkowo dziennik był prowadzony w postaci księgi oprawnej (Bach), następnie wprowadzono luźne arkusze (Ruf). Księgowość przebitkowa szybko się rozpowszechniała. Pojawiło się wiele jej nowych odmian, np. „Taylorix” (Niemcy, 1922), „Kopiruczot” (ZSRR, 1927), „Definitiv” (1923), a w Polsce „Droste” (1921), „Taylorkin”(1923), „Jednozapis” Lewandowskiego (1932), „Deloruf” (1932) i wiele innych.

W pierwszych latach po drugiej wojnie światowej stosowano w Polsce różne odmiany przebitkowej formy ewidencji księgowej. Później przyjęto ujednoliconą odmianę wzorowaną na opracowaniu A. Rufa. Uwzględniono w tym rozwiązaniu kilka typów wielokolumnowych i dwukolumnowych dzienników i kont specjalnych oraz dzienniki i konta specjalne, np. do ewidencji materiałów. Stosowane były także dzienniki i konta jednokolumnowe przydatne do ewidencji analitycznej (tab. 4).

Tablica 4. Forma przebitkowa techniki ewidencji księgowej

Forma rejestrowa techniki ewidencji księgowej opracowana została w Polsce w latach 1951-1952.

Operacje gospodarcze ewidencjonowane są w wielorubrykowych zestawieniach - rejestrach. W każdym rejestrze ujmuje się wszystkie operacje gospodarcze ze ściśle wyodrębnionego zakresu, dlatego jest traktowany jako pewnego rodzaju „bilans zagadnieniowy”. Rejestry dzielą się na zagadnieniowe i uzupełniające. W rejestrach prostych zagadnieniowych ujmuje się jednorodne dowody księgowe dotyczące z reguły jednego konta syntetycznego. Na podstawie zapisów poszczególnych operacji gospodarczych okresowo w ewidencji syntetycznej umieszczane są zbiorcze zapisy. W rejestrach zagadnieniowych złożonych zapisy są umieszczane na podstawie kilku rodzajów dowodów księgowych i ewentualnie dla kilku kont syntetycznych. Niektóre rejestry złożone uwzględniają fragmenty przeznaczone do ewidencji analitycznej. Ewidencję analityczną w zasadniczej części prowadzi się poza rejestrami, wykorzystując różne rozwiązania.

W rejestrze uzupełniającym zbierane są pojedyncze operacje, które okresowo zbiorczo przeksięgowywane są na konta syntetyczne. Wszystkie rejestry są ze sobą powiązane. Prawidłowość ewidencji sprawdza się w końcu każdego miesiąca (tab. 5).

Tablica 5. Rejestrowa forma techniki ewidencji księgowej

Formy ewidencji w księgowości wspomaganej komputerowo. Zastosowanie techniki, technologii i metod informatyki w rachunkowości wpływa w zasadniczy sposób na metodę prowadzenia urządzeń ewidencji księgowej oraz sposoby dokonywania zapisów. W rachunkowości w środowisku informatycznym zapewniona jest realizacja różnych form przejętych z tradycyjnego systemu. Stosowane są m.in. dzienniki, kartoteki i rejestry. Zmienia się natomiast zasadniczo technologia zapisu.

Teoretyczne rozwiązania przewidują możliwość gromadzenia kompletnych opisów operacji gospodarczych i udostępnianie danych w dowolnych formach i układach.

Formy ewidencji księgowej stosowane w jednostce muszą być zgodne z teorią rachunkowości i obowiązującym prawem, z których wynikają formy ewidencji prowadzonej w każdej jednostce. Cały proces informacyjny - od udokumentowania operacji gospodarczych przez transmisję danych do rejestracji w dziennikach i rejestrach, automatyczną dekretację, okresowe rozliczenia, ewidencję w urządzeniach przeznaczonych do ewidencji systematycznej, przejście z bilansu zamknięcia do bilans otwarcia, aż po przygotowanie sprawozdań i kontrolę danych oraz procedur ich przetwarzania - może być realizowany za pomocą komputera. W rachunkowości skomputeryzowanej powstają specyficzne warunki w procesie ewidencji. W informatycznej infrastrukturze dane ewidencyjne użytkowane przez rachunkowość mogą być w pewnych sytuacjach (w bazach danych) ujmowane w logicznej strukturze, czyli w takim zakresie i systemie powiązań, jaki odpowiada kategoriom stosowanym w rachunkowości, oraz w strukturze fizycznej, tzn. w taki sposób, jak są rozmieszczone na nośnikach. Obsługę zasobów danych rozmieszczonych na nośnikach oraz pozyskiwanie informacji na ich podstawie zapewnia odpowiednie oprogramowanie. Zapisywanie danych na potrzeby ewidencji księgowej, ich utrzymanie oraz udostępnianie wymaga stosowania odpowiednich urządzeń technicznych. Niektóre nośniki danych stosowane w systemach informatycznych nie pozwalają trwale zapisać danych, stąd mogą być używane tylko w pewnych fazach procesu informacyjnego lub wspomagać ewidencję na nośnikach trwałych, jako środki umożliwiające szybki dostęp do danych ewidencyjnych w fazie przygotowania informacji lub do reinicjacji systemu informatycznego albo odtworzenia stanów na wybrany moment. Przewidziane jest stosowanie właściwych procedur i środków chroniących przed zniszczeniem lub modyfikacją zapisów, a także przestrzeganie zasad ochrony danych przed nieupoważnionym dostępem. Podstawowe znaczenie dla rachunkowości mają trwałe formy przechowywania danych, w tym sporządzone w postaci wydruków.

Podstawowe urządzenia księgowe. Technologia informatyczna umożliwia prowadzenie ewidencji w różnych formach. Skomputeryzowana księgowość korzysta m.in. z: dzienników (ewidencja chronologiczna), rejestrów, form o charakterze kartotek kontowych dla kont księgi głównej (ewidencja syntetyczna), ksiąg pomocniczych (ewidencja analityczna), wykazów i zestawień obrotów i sald kont księgi głównej oraz zestawienia sald kont ksiąg pomocniczych. Stosuje się również formy pomocnicze wynikające ze specyfiki technologii informatycznej (zbiory transakcyjne), określone w przepisach (np. rejestry VAT) lub związane z kontrolą transakcji (np. zbiory operacji związanych z rozrachunkami). Dane do skomputeryzowanej ewidencji księgowej pochodzą z: dowodów księgowych przygotowywanych w sposób umożliwiający ich bezpośrednie odczytanie, dowodów przygotowywanych w trakcie realizacji procedur umożliwiających generowanie dokumentów, nośników informacji, które w procesie informacyjnym pełnią funkcje pomocnicze. Wiele danych uzupełniających zawierają zbiory wspomagające zbiory o podstawowym znaczeniu dla ewidencji księgowej, np. dane o charakterze parametrów w programach, identyfikatory nazw.

Marek Mazur

Zob. → Ewidencja księgowa; Konto; Księgowość.

FTSE

Indeks ustalany na giełdzie londyńskiej. Pełna nazwa indeksu: Financial Times Stock Exchange Index. Najpopularniejszym indeksem jest FTSE-100, liczony jako przeciętna kursów 100 spółek brytyjskich. Oprócz niego występują: indeks FTSE-250 dla 250 spółek oraz FT-A All-Shares obejmujący wszystkie spółki notowane na giełdzie londyńskiej.

Indeksy FTSE liczone są w podobny sposób, jedyną różnicą jest liczba spółek ujętych w indeksie. Konstrukcja wzoru jest następująca:

gdzie: FTSE_t - wartość indeksu FTSE dla okresu t; n - liczba spółek uwzględniana w indeksie; w_it - liczba akcji i-tej spółki znajdujących się na giełdzie w okresie t; c_it - cena i-tej akcji w okresie t; w_i0 - liczba akcji i-tej spółki znajdujących się na giełdzie w okresie bazowym; c_i0 - cena i-tej akcji w okresie bazowym.

Konstrukcja wskaźnika zbliżona jest do amerykańskiego Standard&Poor's 500.

Robert Kowalak

FUNDUSZ CELOWY

Fundusz powołany ustawowo, którego przychody pochodzą ze środków publicznych, a wydatki są przeznaczone na realizację wyodrębnionych zadań. F.c. może działać jako osoba prawna lub stanowić wyodrębniony rachunek bankowy, którym dysponuje organ wskazany w ustawie tworzącej fundusz. Fundusze celowe realizują zadania publiczne wyłączone z budżetu państwa lub budżetów jednostek samorządu terytorialnego. Podstawą gospodarki finansowej f.c. jest roczny plan finansowy. Ustawa budżetowa może określić inne, niż ustawa tworząca fundusz, przeznaczenie funduszu celowego, jeżeli nie otrzymuje on dotacji z budżetu państwa.

Ewa Hellich

Zob. → Fundusz pracy; Fundusz ubezpieczeń społecznych.

FUNDUSZ GWARANTOWANYCH ŚWIADCZEŃ PRACOWNICZYCH

Państwowy fundusz celowy mający osobowość prawną. Powstał jako zabezpieczenie niewypłacania pracownikom wynagrodzenia za pracę w związku z przejściowymi trudnościami finansowymi pracodawcy utrzymującymi się dłużej niż miesiąc. Podstawą prawną działania FGŚP jest ustawa z 29 grudnia 1993 r. o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy, która określa także zasady wypłaty świadczeń.

Zaspokojeniu ze środków FGŚP podlegają należności główne z tytułu: 1) wynagrodzenia za pracę; 2) przysługującego pracownikowi na podstawie powszechnie obowiązujących przepisów prawa pracy: a) wynagrodzenia za czas niezawinionego przez pracownika przestoju, b) wynagrodzenia za czas zwolnienia od pracy, wynagrodzenia, o którym mowa w art. 92 kodeksu pracy, oraz wynagrodzenia za czas innej usprawiedliwionej nieobecności w pracy, c) świadczenia wyrównawczego przysługującego na podstawie przepisów o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, d) zasiłku chorobowego finansowanego ze środków na wynagrodzenia, e) wynagrodzenia za czas urlopu wypoczynkowego, f) odprawy pieniężnej przysługującej w razie rozwiązania stosunku pracy z przyczyn dotyczących pracodawcy; 4) składki na ubezpieczenia społeczne należne od pracodawców.

Środkami Funduszu dysponuje minister właściwy ds. pracy.

Dochodami FGŚP są: 1) składki płacone przez pracodawców; 2) odsetki od lokat nadwyżek finansowych Funduszu; 3) zapisy i darowizny; 4) dobrowolne wpłaty pracodawców; 5) odsetki od zwrotu sum wypłaconych tytułem świadczeń, zwróconych po terminie; 6) dodatnia różnica wartości ze sprzedaży nieruchomości i praw z nią związanych i jej równowartości, o której mowa w pkt 2; 7) dotacja budżetowa; 8) dochody z tytułu zbycia przez Agencję Rozwoju Przemysłu akcji i udziałów objętych przez Fundusz przed dniem 1 stycznia 2002 r.

Przychodami FGŚP są: 1) zwroty sum wypłaconych tytułem świadczeń pracowniczych oraz równowartość w nieruchomościach i związanych z nimi prawach przejętych przez Fundusz za niespłacone w terminie wierzytelności Funduszu z tytułu wypłaconych świadczeń oraz ustanowionych zabezpieczeń, 2) inne przychody określone w odrębnych przepisach.

Nadwyżki bilansowe środków FGŚP mogą być lokowane wyłącznie: 1) w bankach państwowych; 2) w bonach skarbowych i obligacjach emitowanych lub gwarantowanych przez Skarb Państwa lub Narodowy Bank Polski.

Magdalena Giedroyć

Zob. → Fundusz celowy; Państwowe fundusze celowe.

FUNDUSZ OGÓLNEGO RYZYKA

Tworzy się z zysku po opodatkowaniu na niedające się przewidzieć i przypisać do poszczególnych operacji ryzyko w celu zwiększenia bezpieczeństwa banku. Wysokość odpisu dokonanego z zysku roku ubiegłego na f.o.r. uzależnia wysokość odpisu w koszty kwoty na rezerwę na ryzyko ogólne.

Joanna Wielgórska-Leszczyńska

Zob. → Fundusze własne banku; Fundusze podstawowe banku; Rezerwa na ryzyko ogólne.

FUNDUSZ PRACY

Państwowy fundusz celowy; działa na podstawie ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy; jego dysponentem jest minister właściwy do spraw pracy.

Przychodami FP są: 1) obowiązkowe składki na Fundusz Pracy; 2) dotacje budżetu państwa; 3) środki pochodzące z budżetu Unii Europejskiej na współfinansowanie projektów finansowanych z Funduszu Pracy; 4) odsetki od środków Funduszu Pracy pozostających na rachunkach bankowych dysponenta Funduszu Pracy oraz samorządów województw, powiatów, Ochotniczych Hufców Pracy i wojewodów; 5) spłaty rat i odsetki od pożyczek udzielonych z Funduszu Pracy; 6) środki pochodzące z budżetu Unii Europejskiej, przeznaczone na współfinansowanie działań z zakresu udziału publicznych służb zatrudnienia w EURES; 7) środki ze sprzedaży akcji i udziałów, o których mowa w art. 56 ust. 3 ustawy z 30 sierpnia 1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji, oraz zwrot środków z Banku Gospodarstwa Krajowego, pochodzących z wypłaty pożyczek dla osób fizycznych podejmujących działalność gospodarczą; 8) inne wpływy. Przychodami FP są również określone w ustawie o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy opłaty, wpłaty, kary pieniężne i grzywny, które są przeznaczane na finansowanie zadań ministra właściwego do spraw pracy na rzecz przeciwdziałania bezrobociu, a także kary pieniężne nakładane na podstawie przepisów o pomocy społecznej. Dysponent Funduszu Pracy, za zgodą ministra właściwego do spraw finansów publicznych, może zaciągać kredyty i pożyczki na uzupełnienie środków niezbędnych na wypłatę zasiłków.

Składki na FP pobiera Zakład Ubezpieczeń Społecznych w okresach miesięcznych, łącznie ze składkami na ubezpieczenie społeczne i zaopatrzenie emerytalne. Opłaca się je za okres trwania obowiązkowych ubezpieczeń emerytalnego i rentowego. Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy szczegółowo określa, na co można przeznaczyć środki FP.

Magdalena Giedroyć

Zob. → Fundusz celowy; Państwowe fundusze celowe.

FUNDUSZ PRZEDSIĘBIORSTWA

Fundusz zapasowy przedsiębiorstwa państwowego przeznaczony przede wszystkim na pokrycie strat i tworzony głównie z odpisów z zysku. Odzwierciedla on wartość majątku przedsiębiorstwa po odliczeniu funduszu założycielskiego. Fundusz ten, oprócz zysku pozostającego do dyspozycji przedsiębiorstwa, zwiększają: amortyzacja majątku trwałego oraz środki z innych źródeł. Zmniejszają go straty bilansowe przedsiębiorstwa oraz umorzenie majątku trwałego. W celu zapewnienia współmierności przychodów i związanych z nimi kosztów do aktywów lub pasywów danego okresu sprawozdawczego zaliczane są koszty lub przychody dotyczące przyszłych okresów oraz przypadające na ten okres sprawozdawczy koszty, które jeszcze nie zostały poniesione.

Urszula Kierczyńska

Zob. → Kapitały własne; Kapitał zapasowy.

FUNDUSZ REZERWY DEMOGRAFICZNEJ

Tworzony jest dla ubezpieczeń emerytalnych. Ma osobowość prawną. Statut nadaje mu w drodze rozporządzenia minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecznego. Gospodarka finansowa FRD odbywa się na podstawie wieloletniej prognozy kroczącej dochodów i wydatków funduszu emerytalnego sporządzonej przez zarząd ZUS. Podstawą prognozy są w szczególności założenia dotyczące sytuacji demograficznej i społeczno-ekonomicznej kraju oraz wskaźnik waloryzacji składek i świadczeń wypłacanych z ubezpieczeń społecznych. Środki FRD mogą być wykorzystane wyłącznie na uzupełnienie wynikającego z przyczyn demograficznych niedoboru funduszu emerytalnego. Wykorzystaniem środków zarządza Rada Ministrów na wniosek ZUS. Przychodami FRD są: 1) środki pozostające w dniu 31 grudnia każdego roku na rachunku funduszu emerytalnego, pomniejszone o kwotę niezbędną dla zapewnienia wypłat świadczeń emerytalnych przypadających na pierwszy miesiąc kolejnego roku; 2) część składki na ubezpieczenie emerytalne (w latach 2002 i 2003 część składki wynosiła 0,1% podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne; od 2004 r. część składki, o której mowa, ulega rocznie podwyższeniu o 0,05% podstawy wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne); 3) odpowiednie środki z prywatyzacji mienia Skarbu Państwa; 4) przychody z tytułu zainwestowanych środków FRD; 5) odsetki uzyskane z lokat na rachunkach prowadzonych przez ZUS, a niestanowiących przychodów Fundusz Ubezpieczeń Społecznych i ZUS.

FRD inwestuje swoje środki w celu osiągnięcia maksymalnego bezpieczeństwa i rentowności. Środki inwestowane są tylko w kraju, głównie w: 1) bony, obligacje skarbowe i inne papiery wartościowe Skarbu Państwa; 2) papiery wartościowe emitowane przez gminy, związki gmin i miasto stołeczne Warszawa; 3) dłużne papiery wartościowe gwarantowane przez Skarb Państwa; 4) akcje dopuszczone do publicznego obrotu; 5) całkowicie zabezpieczone obligacje dopuszczone do publicznego obrotu; 6) całkowicie zabezpieczone obligacje emitowane przez spółki, których akcje zostały dopuszczone do publicznego obrotu; 7) jednostki uczestnictwa funduszy inwestycyjnych.

Magdalena Giedroyć

FUNDUSZ UBEZPIECZENIOWY

Suma rezerw techniczno-ubezpieczeniowych na udziale własnym ubezpieczyciela. Są to wydzielone środki finansowe przeznaczone na pokrycie przyszłych zobowiązań (kompensacje skutków szkód losowych) z tytułu zawartych umów ubezpieczenia.

Hanna Bystrzycka

FUNDUSZ UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH

Fundusz celowy, powołany w celu realizacji zadań z zakresu ubezpieczeń społecznych. Dysponentem FUS jest Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Przychody FUS to: 1) składki na ubezpieczenia społeczne, niepodlegające przekazaniu na rzecz otwartych funduszy emerytalnych; 2) wpłaty z budżetu państwa oraz z innych instytucji, przekazane na świadczenia, których wypłatę zlecono Zakładowi, z wyjątkiem świadczeń finansowanych z odrębnych rozdziałów budżetowych oraz wpłat z instytucji zagranicznych; 3) oprocentowanie rachunków bankowych FUS; 4) lokaty dokonywane w jednostki uczestnictwa funduszy rynku pieniężnego, o których mowa w  ustawie o funduszach inwestycyjnych; 5)  odsetki od nieterminowo regulowanych zobowiązań wobec FUS; 6) zwrot nienależnie pobranych świadczeń, wraz z odsetkami; 7) dodatkowa opłata, o której mowa w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych, i opłata prolongacyjna; 8) dotacje z budżetu państwa; 9) środki Funduszu Rezerwy Demokratycznej, o których mowa w cyt. ustawie; 10) przychody z innych tytułów.

Wydatki FUS to: 1) wypłaty świadczeń z ubezpieczenia emerytalnego, rentowego, chorobowego oraz wypadkowego; 2) wydatki na prewencję rentową; 3) spłaty kredytów i pożyczek wraz z odsetkami, zaciąganych w celu wypłaty świadczeń z FUS; 5) odsetki za nieterminowe wypłaty świadczeń; 6) wydatki wypłacane za ustalenie przez płatników składek prawa do świadczeń i ich wysokość oraz wypłatę świadczeń z ubezpieczenia chorobowego; 7) wydatki na świadczenia zlecone; 8) odpisy stanowiące przychody ZUS.

W ramach FUS wyodrębnia się fundusze: emerytalny, rentowy, chorobowy, wypadkowy, rezerwowe dla ubezpieczeń rentowych oraz chorobowego, a także dla ubezpieczenia wypadkowego.

Magdalena Giedroyć

Zob. → Fundusz celowy; Państwowe fundusze celowe.

FUNDUSZ UDZIAŁOWY

Fundusz podstawowy spółdzielni wykazywany w wartości odpowiadającej udziałom objętym przez członków spółdzielni. Jego wysokość nie podlega rejestracji w sądzie. Jest on funduszem o charakterze zmiennym, gdyż członkowie spółdzielni mogą sukcesywnie wnosić udziały lub je wycofywać. F.u. mogą zwiększać, oprócz wpłat udziałów członkowskich, odpisy na udziały członkowskie z podziału nadwyżki bilansowej lub inne źródła. Zmniejszają go zwroty udziałów członkowskich lub wycofanie ich części przekraczającej obligatoryjną wysokość oraz przeznaczenie na pokrycie strat, jeśli nie wystarcza na to fundusz zasobowy.

Urszula Kierczyńska

Zob. → Kapitał własny.

FUNDUSZ ZAŁOŻYCIELSKI PRZEDSIĘBIORSTWA

Fundusz podstawowy przedsiębiorstwa państwowego stanowiący równowartość wydzielonej przedsiębiorstwu części mienia ogólnonarodowego, wyrażający tym samym udział Skarbu Państwa w finansowaniu majątku przedsiębiorstwa. Wielkość tego funduszu podlega wpisowi do rejestru sądowego, a jego zmiany wymagają notyfikowania w rejestrze. F.z.p. zwiększają przekazane z budżetu państwa dotacje na finansowanie rozwoju przedsiębiorstwa, inne środki przekazane przedsiębiorstwu przez organ założycielski lub Skarb Państwa, a także część wartości netto środków trwałych przejętych nieodpłatnie od przedsiębiorstw państwowych. Fundusz ulega zmniejszeniu m.in. o część wartości netto środków trwałych przekazanych nieodpłatnie na podstawie decyzji i orzeczeń wydanych przez organ założycielski, o darowizny budynków, budowli, urządzeń, obiektów i sieci infrastruktury technicznej na rzecz innego przedsiębiorstwa państwowego, pod warunkiem że przedsiębiorstwo przejmujące zwiększy o ich wartość w odpowiedniej części swój f.z.p., o darowizny na rzecz gminy lub jednostek budżetowych budynków i budowli przeznaczonych na określone cele oraz obiektów infrastruktury technicznej.

Urszula Kierczyńska

Zob. → Kapitał własny.

FUNDUSZ ZASOBOWY

Fundusz zapasowy spółdzielni tworzony z wpłaty wpisowego przez członków, części nadwyżki bilansowej oraz odpisów z tytułu aktualizacji likwidowanych lub sprzedawanych środków trwałych. Środki z tego funduszu przeznaczane są głównie na pokrycie strat poniesionych przez spółdzielnie.

Urszula Kierczyńska

Zob. → Kapitał własny; Kapitał zapasowy.

FUNDUSZE PODSTAWOWE BANKU

Fundusze te obejmują: 1) fundusze zasadnicze banku, które stanowią: a) w banku państwowym - fundusz statutowy, fundusz zapasowy i fundusz rezerwowy, b) w banku w formie spółki akcyjnej - wpłacony i zarejestrowany kapitał zakładowy oraz kapitał zapasowy i kapitały rezerwowe, z wyłączeniem wszelkich zobowiązań z tytułu akcji i udziałów uprzywilejowanych, c) w banku spółdzielczym - wpłacony fundusz udziałowy oraz fundusz zasobowy i fundusz rezerwowy, d) w oddziale banku zagranicznego - fundusze określone w regulaminie oddziału; 2) pozycje dodatkowe funduszy podstawowych, a mianowicie: a) fundusz ogólnego ryzyka na niezidentyfikowane ryzyko działalności bankowej, b) niepodzielony zysk z lat ubiegłych, c) zysk w trakcie zatwierdzania oraz zysk netto bieżącego okresu sprawozdawczego; 3) pozycje pomniejszające fundusze podstawowe, które stanowią: a) akcje własne posiadane przez bank, wycenione według wartości bilansowej, pomniejszone o odpisy spowodowane trwałą utratą wartości, b) wartości niematerialne i prawne według ich wartości bilansowej, c) strata z lat ubiegłych, d) strata w trakcie zatwierdzania, e) strata netto bieżącego okresu sprawozdawczego.

Joanna Wielgórska-Leszczyńska

Zob. → Fundusz ogólnego ryzyka; Fundusze własne banku; Fundusze zasadnicze banku.

FUNDUSZE UZUPEŁNIAJĄCE BANKU

Obejmują: 1) kapitał (fundusz) z aktualizacji wyceny utworzony na podstawie odrębnych przepisów; 2) za zgodą Komisji Nadzoru Bankowego: a) dodatkową kwotę odpowiedzialności członków banku spółdzielczego, w części określonej przez Komisję Nadzoru Bankowego, nie większej niż połowa kwoty odpowiedzialności udziałowców za powstałe straty, b) zobowiązania podporządkowane, to kwoty środków pieniężnych (spełniające określone warunki) zaliczane do funduszy w wysokości i na zasadach ustalonych w decyzji Komisji Nadzoru Bankowego, wydanej na wniosek banku, pomniejszonej na koniec każdego roku w ciągu ostatnich 5 lat trwania umowy o 20% tej kwoty; ich wartość w banku państwowym, banku w formie spółki akcyjnej oraz w oddziale banku zagranicznego nie może przewyższać połowy funduszy podstawowych, zaś w banku spółdzielczym suma tej kwoty i dodatkowej kwoty odpowiedzialności członków nie może przewyższać połowy funduszy podstawowych banku, c) fundusze tworzone ze środków własnych lub obcych, pod warunkiem że: bank może dowolnie wykorzystywać je na pokrycie niezidentyfikowanego ryzyka, ich kwota została obliczona zgodnie z zasadami rachunkowości, ustalona przez zarząd banku i zweryfikowana przez biegłych rewidentów, d) zobowiązania z tytułu papierów wartościowych o nieokreślonym terminie wymagalności oraz inne instrumenty o podobnym charakterze, pod warunkiem że: nie podlegają one spłacie z inicjatywy wierzyciela bez uprzedniej zgody Komisji Nadzoru Bankowego, umowa przyznaje bankowi możliwość odroczenia spłaty odsetek z tytułu tej pozycji, w razie upadłości banku lub jego likwidacji przyjęte środki będą podlegać zwrotowi w ostatniej kolejności, warunki emisji zapewniają możliwość pokrywania strat kwotą długu wraz z niespłaconymi odsetkami, wynikającymi z tych pozycji; 3) inne pozycje bilansu banku określone przez Komisję Nadzoru Bankowego w celu bezpiecznego prowadzenia działalności bankowej i prawidłowego zarządzania ryzykiem w banku.

Joanna Wielgórska-Leszczyńska

Zob. → Fundusze własne banku; Zobowiązania podporządkowane.

FUNDUSZE WŁASNE BANKU

Kapitały (fundusze) własne stanowiące równowartość składników majątku wniesionych na trwałe do banku przez jego właścicieli oraz wygospodarowanych i zatrzymanych przez bank zysków, a także innych wielkości. W momencie tworzenia banku założyciele muszą złożyć zapewnienie, że f.w.b. zostaną dostosowane do rodzaju, przewidywanych do wykonywania czynności bankowych i rozmiarów działalności banku, gdyż od nich zależy bezpieczeństwo ekonomiczne banku. W f.w.b. można wyodrębnić: 1) fundusze podstawowe; 2) fundusze uzupełniające. Wartość funduszy uzupełniających zgodnie z ustawą - Prawo bankowe nie może przewyższać funduszy podstawowych banku.

F.w.b. są pomniejszane (zgodnie z prawem bankowym) o: 1) brakującą kwotę rezerw na ryzyko związane z działalnością banku, rozumianą jako różnica pomiędzy wymaganym odrębnymi przepisami a faktycznym poziomem rezerw celowych banku; 2) zaangażowanie kapitałowe banku (bezpośrednie i pośrednie, przez instytucje niefinansowe) w instytucje finansowe, instytucje kredytowe, banki i zakłady ubezpieczeń, z wyłączeniem sytuacji, gdy zaangażowanie banku w danym podmiocie stanowi nie więcej niż 10% funduszy własnych tego podmiotu i nie więcej niż 10% f.w.b. przed pomniejszeniem, wyrażone w postaci: a) posiadanych akcji lub udziałów, b) kwot zakwalifikowanych do zobowiązań podporządkowanych, c) innego zaangażowania kapitałowego w składniki zaliczane do funduszy własnych lub kapitałów tych podmiotów (w tym dopłaty na rzecz spółek z ograniczoną odpowiedzialnością) według wartości bilansowej; 3) inne pomniejszenia f.w.b. określone przez Komisję Nadzoru Bankowego.

Banki są zobowiązane spełniać wymagania określone ustawą - Prawo bankowe w zakresie: 1) poziomu f.w.b., który nie powinien być niższy niż równowartość w złotych 5 000 000 euro na dzień sprawozdawczy (przeliczenie dokonywane jest według średniego kursu ogłaszanego w tym dniu przez Narodowy Bank Polski), z tym że wartość wkładów niepieniężnych nie może przekroczyć 15% funduszy zasadniczych banku; banki spółdzielcze powinny od 1 stycznia 2002 r. posiadać kapitały własne co najmniej w równowartości 300 000 euro (od 1 stycznia 2006 r. - 500 000 euro), a banki zrzeszające od 1 styczna 2004 r. na poziomie równowartości 15 000 000 euro (od 1 stycznia 2007 r. - 20 000 000 euro); 2) utrzymania, na poziomie nie niższym niż suma wymogów kapitałowych z tytułu poszczególnych rodzajów ryzyka prowadzonej działalności, sumy funduszy własnych oraz dodatkowych pozycji bilansu banku określonych przez Komisję Nadzoru Bankowego, pomniejszoną o kwotę przekroczenia progu koncentracji kapitałowej, czyli większej z liczb: a) sumy kwot, o które poszczególne znaczne pakiety akcji lub udziałów przekraczają 15% funduszy własnych banku; b) kwoty, o którą suma znacznych pakietów akcji lub udziałów przekracza 60% f.w.b.; nie dotyczy to jednak zaangażowania w określone ustawą instytucje.

F.w.b. po dokonaniu określonych korekt są kategorią, w stosunku do której ustalone są normy ostrożnościowe działalności banku (w zakresie zaangażowania kapitałowego, kredytowego, współczynnika wypłacalności, zaangażowania walutowego). Sposób wyliczania funduszy własnych skorygowanych może przedstawić następująco:

Fundusze zasadnicze
+	pozycje dodatkowe funduszy podstawowych
-	pomniejszenia funduszy podstawowych
=	fundusze podstawowe skorygowane
+	fundusze uzupełniające
=	fundusze skorygowane i fundusze uzupełniające
-	pomniejszona suma funduszy
=	FUNDUSZE WŁASNE (skorygowane)

Tak ustalona wartość funduszy podstawowych skorygowanych określa maksymalną kwotę funduszy uzupełniających, które mogą być uwzględnione w rachunku funduszy własnych skorygowanych, tzn. że fundusze uzupełniające mogą stanowić najwyżej 50% funduszy własnych (skorygowanych) banku. Natomiast zobowiązania podporządkowane oraz dodatkowa kwota odpowiedzialności członków, będące częścią funduszy uzupełniających, nie mogą łącznie stanowić więcej niż 50% funduszy podstawowych pomniejszonych. Oznacza to, że rzeczywista wartość funduszy uzupełniających jest korygowana do wyżej określonych wielkości. Natomiast w rachunku funduszy banku uwzględnia się kwotę funduszy uzupełniających nie wyższą niż funduszy podstawowych skorygowanych o pomniejszenia, o których mowa wyżej. Następnie sumę funduszy podstawowych (pomniejszonych o określone pozycje) i funduszy uzupełniających należy pomniejszyć o: 1) brakującą kwotę niezbędnych rezerw celowych; 2) zaangażowanie kapitałowe banku (bezpośrednie lub pośrednie przez jednostkę zależną, w tym przez instytucje niefinansowe) w jednostkach finansowych.

Joanna Wielgórska-Leszczyńska

Zob. → Fundusze podstawowe banku; Fundusze uzupełniające banku; Fundusze zasadnicze banku; Ryzyko wypłacalności.

FUNDUSZE ZASADNICZE BANKU

Składają się z kapitału założycielskiego wnoszonego w momencie zakładania banku. Jego wpłata (jak również wydzielenie majątku) powinna być dokonana (w walucie polskiej na rachunek bankowy w banku krajowym) przed wpisaniem banku do właściwego rejestru lub wystąpieniem do Komisji Nadzoru Bankowego o zezwolenie na rozpoczęcie działalności banku państwowego. Wnoszony kapitał założycielski nie może być niższy o równowartości 5 000 000 euro, a dla banku spółdzielczego 1 000 000 euro (przeliczonego po kursie średnim ogłaszanym przez NBP, z dnia wydania zezwolenia na utworzenie banku). Funduszem założycielskim jest: 1) w banku państwowym - fundusz statutowy (równowartość składników majątku przekazywanych przez Skarb Państwa na pokrycie funduszu); 2) w banku-spółce akcyjnej - kapitał zakładowy (równowartość wyemitowanych akcji w wartości nominalnej); 3) w banku spółdzielczym - fundusz udziałowy (powstający z udziałów członkowskich).

Kapitał podstawowy może być podwyższany, a jego podwyższenie akcjonariusze lub udziałowcy mogą opłacić całkowicie lub częściowo. W przypadku częściowego opłacenia oddzielnie musi być podana wartość należnych, lecz niewniesionych wpłat na poczet kapitału podstawowego.

Fundusz (kapitał) zapasowy, który tworzony jest we wszystkich formach banków zgodnie ze statutem lub ustawą z zysku po opodatkowaniu, przeznaczony jest na pokrycie strat bilansowych. W bankach spółdzielczych nazywany jest on funduszem zasobowym, który poza odpisami z zysku tworzony jest z wpłat przez członków wpisowego. Natomiast w bankach w formie spółek akcyjnych na jego wysokość ma również wpływ nadwyżka ze sprzedaży akcji nad ich wartością nominalną, a także dopłaty wnoszone przez akcjonariuszy. Fundusz zapasowy mogą zwiększać różnice z tytułu aktualizacji wyceny rozchodowanych środków trwałych.

Fundusz rezerwowy tworzony może być na różne, określone w statucie banku, cele (np. na straty z inwestycji kapitałowych za granicą).

Joanna Wielgórska-Leszczyńska

Zob. → Fundusze podstawowe banku.

FUNKCJE RACHUNKU KOSZTÓW

Zadania rachunku kosztów, rola rachunku kosztów, cel rachunku kosztów, funkcje spełniane przez rachunek kosztów można ogólnie podzielić na: 1) funkcje zewnętrzne realizowane na zasadach i służące celom rachunkowości finansowej; 2) funkcje wewnętrzne, które podporządkowane są regułom i zadaniom rachunkowości zarządczej. Charakterystykę i podstawowe kryteria umożliwiające rozróżnienie tych funkcji przedstawia tablica 1.

Tablica 1. Charakterystyka zewnętrznych i wewnętrznych funkcji rachunku kosztów

Kryterium wyodrębnienia funkcji	Funkcje zewnętrzne	Funkcje wewnętrzne
1. Cele	wycena rzeczowego majątku, zwłaszcza zapasów produktów oraz ustalenie wyniku finansowego - zorientowanie rachunku kosztów na przyszłość	wielowariantowe planowanie działalności przedsiębiorstwa w warunkach niepewności i ryzyka oraz kontrola wykonania planów - zorientowanie rachunku kosztów na przyszłość
2. Główni odbiorcy informacji	właściciele, potencjalni inwestorzy, kredyto- i pożyczkodawcy, agendy rządowe, (organy statystyki państwowej, urzędy skarbowe, ZUS), kontrahenci, zarząd, pracownicy, organy samorządu lokalnego	osoby kierujące przedsiębiorstwem na różnych szczeblach zarządzania
3. Regulacje prawne	ścisłe przestrzeganie regulacji obowiązujących w danym kraju z uwzględnieniem standardów międzynarodowych	dowolność w zakresie stosowania lub odstąpienia od regulacji prawnych w zależności od wewnętrznych potrzeb przedsiębiorstwa
4. Procedury i metody wyceny	stabilne, wynikające z przepisów i ustalone w zakładowym planie kont	elastyczne, zróżnicowane, dostosowane do celu prowadzonego rachunku kosztów
5. Cechy informacji	realizacja kocepcji „prawdy absolutnej”: dokładność, rzetelność, wiarygodność, sprawiedliwość	realizacja koncepcji „prawdy względnej”: dostosowanie do wymagań zaistniałej sytuacji, istotność, szybkość, koszt uzyskania informacji
6. Czas, którego dotyczą informacje	przeszły	przyszły i przeszły
7. Okresy	dokładnie ustalone okresy (miesiąc, kwartał, rok)	oprócz okresów sprawozdawczych również dowolnie ustalone okresy, uwzglądniające czas wykonania określonych zadań, np. projektów inwestycyjnych, zastosowania nowej technologii, prowadzenia kampanii promocyjnej
8. Urządzenia ewidencyjne i postać prezentacji informacji	prowadzenie urządzeń ewidencyjnych określonych w zakładowym planie kont, sprawozdania finansowe sporządzane zgodnie z ustawą o rachunkowości	dowolna forma urządzeń ewidencyjnych (konta, tabele, arkusze, zestawienia) i prezentacja informacji (meldunki, raporty, sprawozdania)
9. Dane i mierniki	wartościowe	ilościowe, wartościowe, jakościowe

Podział f.r.k. na zewnętrzne i wewnętrzne jest w dużym stopniu umowny. W praktyce istnieją powiązania między nimi, np. część informacji zawartych w księgach rachunkowych i w sprawozdaniach finansowych wchodzących w zakres rachunkowości finansowej realizuje równocześnie funkcje wewnętrzne. I odwrotnie: podsystem ewidencyjny (rachunkowości finansowej) może obejmować również koszty ustalone w trybie ex ante (koszty planowane, standardowe, normatywne), wykorzystywane w rachunkowości zarządczej.

F.r.k. w aspekcie mikro- i makroekonomicznym. F.r.k. jednostki wiążą się z wymaganiami informacyjnymi, analitycznymi, decyzyjnymi i kontrolnymi wobec tego rachunku. W literaturze przedmiotu jako podstawowe f.r.k jednostek wymienia się najczęściej: 1) tworzenie podstaw decyzyjnych; 2) ustalenie kosztów na potrzeby polityki cenowej; 3) kontrolę przebiegu procesów produkcyjnych i uzyskiwanych wyników; 4) ocenę kształtowania się kosztów; 5) obserwację i badanie zmian strukturalnych przedsiębiorstwa; 6) dostarczanie informacji kosztowych odbiorcom zarówno wewnętrznym, jak i zewnętrznym.

F.r.k. w tworzeniu podstaw decyzyjnych realizowane są przez systematyczny rachunek kosztów i problemowe rachunki kosztów. Przeprowadzenie rachunków decyzyjnych wymaga formułowania celu ekonomicznego, który jednostka zamierza osiągnąć. Po ustaleniu zadań i sytuacji decyzyjnych określa się dla poszczególnych problemów warianty decyzyjne i kryteria wyboru rozwiązania optymalnego. W warunkach gospodarki rynkowej tymi kryteriami są najczęściej minimalizacja kosztów i maksymalizacja zysku, które zależą od kształtowania się przychodów ze sprzedaży i ponoszonych kosztów. Zaspokojenie potrzeb informacyjnych dla celów zarządzania zależy w znacznym stopniu od przyjętego modelu (systemu) rachunku kosztów, emitującego koszty w żądanych przekrojach, często powiązanego z rachunkiem wyników.

Polityka cenowa zależy głównie od warunków rynku krajowego i zagranicznego. W przypadku cen ofertowych lub przyjęcia konkretnego zamówienia konieczna jest znajomość kosztów produktów stanowiących podstawę ustalenia ceny sprzedaży. Informacje pochodzące z rachunku kosztów służą również do ustalenia rentowności poszczególnych wyrobów. Ponadto w dużych jednostkach, w których utworzono ośrodki odpowiedzialności za produkcję i koszty, rachunek kosztów może być podstawą kształtowania cen transferowych, według których następuje rozliczenie wzajemnych usług wewnętrznych.

Rachunek kosztów umożliwia kontrolę na różnych etapach jego funkcjonowania. Kontrola przebiegu procesów produkcji rozpoczyna się udokumentowaniem i wyceną zużycia czynników produkcji, aby dzięki ewidencji kosztów w różnych układach kontrolować ich wielkości zagregowane. Do celów kontroli kosztów rzeczywistych stosuje się rozmaite miary odniesienia, za pomocą których można doprowadzić do porównywalności koszty minionych okresów, koszty innych jednostek lub przeciętne koszty danej branży, koszty normatywne, planowane itp. Odchylenia od miar porównawczych ułatwiają kontrolę kosztów i wskazują kierunki ich zmian.

Z kontrolą kosztów łączy się ocena kształtowania się kosztów. W tym celu przeprowadza się badanie struktury i dynamiki kosztów oraz czynników na nie wpływających. Istotne znaczenie dla prawidłowej oceny kosztów ma wieloprzekrojowa informacja o kosztach.

Obserwacja i badanie zmian strukturalnych przedsiębiorstwa dokonywane są dzięki budowie rachunku kosztów zgodnie ze strukturą organizacyjną jednostki. Dostarczanie przez rachunek kosztów odpowiednich danych i informacji jest szczególnie ważne w dużych jednostkach, prowadzących działalność w ramach złożonej struktury organizacyjnej.

Informowanie organów statystyki państwowej, urzędów skarbowych, władz terytorialnych itp. o kosztach jest jednym z obowiązków jednostki. Ponadto rachunek kosztów powinien dostarczać informacji o kosztach ochrony środowiska, o kosztach utrzymania nieczynnych zakładów, o kosztach wspólnych inwestycji itp., które interesują szersze rzesze społeczeństwa, a równocześnie możliwie najpełniej zaspokajać wewnętrzne potrzeby informacyjne jednostki.

Biorąc pod uwagę wymagania stawiane rachunkowi kosztów, można jego funkcje sformułować następująco: 1) gromadzenie i weryfikacja dokumentów, zapewnienie wiarygodności, bezbłędności i kompletności dowodów w zakresie kosztów; 2) tworzenie bazy danych umożliwiającej ewidencyjne ujęcie kosztów i wyników w różnych przekrojach; 3) zapewnienie informacji dotyczących kosztów i efektów oraz kosztów i korzyści umożliwiających podejmowanie decyzji strategicznych, taktycznych, operacyjnych i specjalnych (dostosowawczych); 4) tworzenie i utrzymywanie systemu pomiaru i obliczania kosztów pozwalającego określić dolną granicę cen wyrobów i usług w różnych warunkach otoczenia i przy zastosowaniu różnych czynników produkcji, będących w dyspozycji jednostki gospodarczej; 5) umożliwienie podmiotowego rozliczania z odpowiedzialności za efektywne gospodarowanie (ośrodki odpowiedzialności za koszty, zysk i zwrot zainwestowanego kapitału); 6) wycena zasobów i pomiar wyniku działalności; 7) dostarczanie informacji odbiorcom zewnętrznym, głównie w postaci obligatoryjnych sprawozdań.

Jeżeli przyjmie się, że współczesny rachunek kosztów jest podstawową częścią rachunkowości zarządczej, to pierwszoplanowym jego zadaniem jest zaspokojenie potrzeb informacyjnych menedżerów. W szczególności rachunek kosztów powinien umożliwiać: 1) systematyczne informowanie menedżerów w formie wewnętrznych budżetów i sprawozdań co do: a) planowania i kontroli kosztów procesów, b) oceny działalności i pracowników za nią odpowiedzialnych; 2) przekazywanie menedżerom informacji w postaci sprawozdań i raportów o zyskowności według produktów, klientów, form sprzedaży itp., które służą im do podejmowania decyzji związanych z alokacją zasobów i polityką cen; 3) przekazywania menedżerom, zwykle wyższego szczebla, informacji w formie specjalnych raportów służących podejmowaniu decyzji: a) strategicznych, dotyczących np. długookresowej polityki i planów organizacji firmy, nowych produktów, podjęcia inwestycji i innych przedsięwzięć, b) taktycznych, dotyczących specjalnych zamówień lub innych przedsięwzięć, których nie uwzględniono w planie rocznym; 4) dostarczanie informacji zewnętrznym użytkownikom rocznych sprawozdań finansowych, w tym informacji o kosztach zapasów produktów i wyniku finansowym.

Od współczesnego rachunku kosztów sensu largo wymaga się, aby realizował on wiele funkcji. Zestaw podstawowych f.r.k. przedstawia tablica 2. Stosowane w praktyce rachunki kosztów nie zawsze wykonują wszystkie funkcje wyszczególnione na tej tablicy.

Tablica 2. Podstawowe funkcje rachunku kosztów

Kazimierz Sawicki

Zob. → Rachunek kosztów; Rachunkowość zarządcza.

FUTURES

→ Terminowe operacje finansowe.

---