Decyzje traktatu wersalskiego w sprawie Polski a ich realizacja.
I. Wprowadzenie.
W dniu 11 listopada 1918 roku Polska po 123-letniej niewoli odzyskała niepodległość. Fakt powstania pierwszych polskich organów państwowych notyfikowany został w piśmie Józefa Piłsud-skiego, skierowanym 16 listopada 1918 roku do prezydenta Stanów Zjednoczonych, rządów angiel-skiego, francuskiego, włoskiego, japońskiego, niemieckiego i rządów innych państw walczących i neutralnych. Międzynarodowe uznanie państwa polskiego następowało bądź via facti, poprzez na-wiązanie stosunków dyplomatycznych, bądź w formie wyraźnej, w której nawiązanie stosunków dy-plomatycznych poprzedzała deklaracja stwierdzająca uznanie nowo powstałego państwa. Mocar-stwa sprzymierzone i państwa stowarzyszone, uczestniczące w konferencji pokojowej w Wersalu, uznały Polskę w sposób konkludentny 15 stycznia 1919 roku dopuszczając jej przedstawicieli do udziału w obradach. Jednakże, gdy Sejm Ustawodawczy, wybrany 26 stycznia 1919 roku, zbierał się i rozpoczynał prace nad tworzeniem zrębów państwowości II Rzeczypospolitej oraz formowa-niem jej przyszłego kształtu ustrojowego, na zachodnich i wschodnich rubieżach kraju toczyły się walki o przynależność państwową tych ziem. Walka o ustalenie granic trwała od 1918 roku aż do 1922 roku, kiedy to przyznano Polsce część Śląska i przyłączono Wileńszczyznę. Praktycznie każ-dy skrawek granicy wschodniej i zachodniej został wywalczony zbrojnie. Na zachodzie - podczas powstań śląskich oraz walkach w Wielkopolsce; natomiast na wschodzie aż do 1921 roku toczyła się krwawa wojna z Rosją Sowiecką. I choć ostateczny głos w sprawach ukształtowania granic pań-stwa polskiego należał do zwycięskiej koalicji niewątpliwie wiele jej decyzji w tym zakresie ograni-czało się w praktyce do aprobowania faktów dokonanych zbrojnym czynem narodu polskiego.
II. Traktat wersalski a sprawa Polski.
Konferencja pokojowa, kończąca pierwszą wojnę światową, zebrała się w Paryżu w styczniu 1919 roku. Główne mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone: Stany Zjednoczone Ameryki, Wielka Brytania, Francja, Włochy i Japonia tworzyły Radę Najwyższą, kierowniczy organ tej konferencji. W jej trakcie skupiono się na następujących problemach: rozstrzygnięciu kwestii terytorialnych przez ustalenie granic państw pokonanych i nowo powstałych, rozstrzygnięciu kwestii ekonomicznych przez ustalenie wysokości i podział odszkodowań wojennych oraz zapewnieniu pokoju i bezpieczeństwa mniejszościom narodowym. Od marca 1919 roku w sprawach europejskich decydowała Rada Czterech (bez Japonii). Mimo przyjęcia jako idei przewodniej zasady samostanowienia narodów, która nakazywała, aby granice państwowe pokrywały się z zasięgiem terytorialnym danej narodowości, decyzje konferencji warunko-wane były w znacznej mierze interesami gospodarczymi oraz koncepcjami geopolitycznymi zwycięskich mocarstw. Wśród czynników oddziałujących na kształt terytorialny Polski nie można pominąć dwóch ścierających się ze sobą koncepcji: pierwszej, Naczelnika Państwa, który nawiązując do idei Jagiello-nów chciał utworzyć z Ukrainy, Białorusi, Litwy i Polski federację państw zwróconą przeciwko dominacji Rosji Radzieckiej, i drugiej, inkorporacyjnej - reprezentowanej przez Narodową Demokrację, która pra-gnęła włączyć do Polski ziemie wschodnie z Wilnem i Lwowem, aby następnie poddać polonizacji za-mieszkujących je w większości, obok Polaków - Ukraińców, Białorusinów i Litwinów.
W toku konferencji pokojowej odżył ponownie antagonizm francusko - brytyjski, który w znacz-nej mierze zaciążył nad końcowymi postanowieniami traktatu i przesądził o słabości stworzonego sys-temu wersalskiego. O ile Francja dążyła do definitywnego rozbicia Niemiec i wprowadzenia postano-wień, które uniemożliwiłyby w przyszłości odbudowę politycznego, militarnego i gospodarczego poten-cjału niemieckiego, o tyle Wielka Brytania - usatysfakcjonowana militarnym zwycięstwem na Niemcami, obawiając się hegemonii francuskiej na kontynencie europejskim - nie była zainteresowana w tak zde-cydowanym osłabieniu Niemiec. Z tego też powodu przedstawiony przez delegację polską program rewindykacji ziem na zachodzie spotkał się z silnym poparciem Francji i zdecydowanym sprzeciwem Wielkiej Brytanii, upatrującej w powstaniu silnej i niezależnej państwowości polskiej zbyt dużego nie-bezpieczeństwa dla Niemiec. Te ścierające się koncepcje znalazły swój wyraz w postanowieniach trak-tatów pokojowych regulujących granice Polski.
Zachodnie i północne granice państwa polskiego ustalił traktat pokojowy z Niemcami podpisany w dniu 28 czerwca 1919 roku w Wersalu. Na mocy jego postanowień Niemcy zrzekły się praw do części Wielkopolski, która nie została oswobodzona w wyniku powstania wielkopolskiego, i do Pomorza. W okręgu olsztyńskim i kwidzyńskim w Prusach Wschodnich oraz na Górnym Śląsku traktat przewidywał przeprowadzenie plebiscytu, czyli wypowiedzenia się ludności w formie głosowania, czy pragnie przyłą-czenia do Polski, czy do Niemiec.
Gdańsk - mimo pierwotnych zamiarów wielkich mocarstw - nie został włączony do Polski. Z in-spiracji Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych traktat wersalski utworzył z Gdańska wraz z przyle-głym okręgiem wolne miasto, pozostające pod opieką utworzonej w tymże traktacie Ligi Narodów. Pol-sce powierzone zostało prowadzenie spraw zagranicznych tego miasta. W wyniku podpisanych z Gdańskiem konwencji z 1920 i 1921 roku Polsce przysługiwało na obszarze miasta szereg uprawnień, które miały jej zagwarantować swobodny dostęp do morza.
Granica południowa wyznaczona została pośrednio przez traktat pokojowy z Austrią podpisany 10 września 1919 roku w Saint - Germain - en - Laye. Traktatem tym Austria zrzekła się na rzecz głównych mocarstw sprzymierzonych i stowarzyszonych wszystkich praw do obszarów należących do monarchii austro - węgierskiej, a znajdujących się poza nowymi granicami Austrii. Postanowienie o zrzeczeniu zawierało z góry uznanie aktów, które wydadzą w przyszłości mocarstwa sprzymierzone i stowarzyszone wobec ziem pozaaustriackich, a więc także ziem polskich, które były częścią monarchii austriackiej. Korzystając z tych uprawnień Rada Najwyższa upoważniła rząd polski do tymczasowego zajęcia Galicji Wschodniej po rzekę Zbrucz.
Sprawa wschodniej granicy Polski stanowiła centralne zagadnienie polityki zagranicznej i we-wnętrznej nowo powstałego państwa. Pozostawała ona również w kręgu zainteresowania wielkich mo-carstw. Ustaliły one w dniu 8 grudnia 1919 roku tymczasową granicę wschodnią Polski biorąc za pod-stawę zasięg terytorialny narodowości polskiej, która pokrywała się w zasadzie ze wschodnimi granica-mi byłego Królestwa Polskiego, bez Augustowa i Suwałk (tzw. linia Curzona). Granicy tej nie chciał uznać rząd polski, gdyż nie odpowiadała ona ani koncepcjom federacyjnym, ani inkorporacyjnym. O sprawie tej zadecydowały ostatecznie nie noty dyplomatów koalicyjnych, ale wojna z Rosją Radziecką.
III. Ostateczne ustalenie granic państwa polskiego.
a) granica zachodnia
Zgodnie z postanowieniami traktatu wersalskiego, na terenie Górnego Śląska winien był się od-być plebiscyt w celu określenia ostatecznego kształtu granicy polsko-niemieckiej na tym obszarze. Po ogłoszeniu postanowień traktatu wersalskiego na Górnym Śląsku nastąpił strajk powszechny, a 17 sierpnia 1919 roku wybuchło pierwsze powstanie śląskie. Siły powstańcze były jednak słabsze od od-działów niemieckich i dysponowały gorszym uzbrojeniem, toteż po paru dniach musiały szukać schro-nienia po polskiej stronie granicy obszaru plebiscytowego. Po ratyfikacji traktatu wersalskiego w stycz-niu i lutym 1920 roku na Górny Śląsk przybyły oddziały wojsk angielskich, francuskich i włoskich, któ-rych celem było nadzorowanie przygotowań i przebiegu plebiscytu. Wiosna i lato 1920 roku przebiegały na Górnym Śląsku pod znakiem zmagań propagandy polskiej i niemieckiej. Brutalne ataki bojówek nie-mieckich na ludność polską doprowadziły do wybuchu drugiego powstania śląskiego (19 - 25 sierpnia 1920 roku). Na jesieni 1920 roku kampania plebiscytowa na Górnym Śląsku wkroczyła w decydującą fazę. W dniu 30 grudnia 1920 roku Komisja Międzysojusznicza ogłosiła regulamin plebiscytu, przewidu-jący prawo głosowania wszystkich osób bez różnicy płci w wieku powyżej 20 lat, które urodziły się lub mieszkały na obszarze plebiscytowym. Emigrantów, którzy potem przenieśli się gdzie indziej, przybyło z Polski 10 tysięcy, z Niemiec zaś - 200 tysięcy, rząd niemiecki dołożył bowiem wszelkich starań, by sprowadzić rzeczywistych bądź fałszywych emigrantów na czas głosowania.
Plebiscyt na Górnym Śląsku odbył się jednak ostatecznie 20 marca 1921 roku. W plebiscycie wzięło udział 1191 tysięcy uprawnionych, z czego za Polską opowiedziało się 479 tysięcy, za Niemcami - 706 tysięcy osób. Resztę głosów unieważniono. Wyniki te nie były odzwierciedleniem rzeczywistego układu sił narodowych na terenie plebiscytowym przede wszystkim ze względu na udział "emigrantów". Przeciwko zamierzonemu włączeniu całego terytorium plebiscytowego do Niemiec wybuchło 3 maja 1921 roku trzecie powstanie śląskie. Nie pozostało ono bez wpływu na stanowisko Rady Ambasadorów wielkich mocarstw, która 20 października 1921 roku podjęła uchwałę o podziale Górnego Śląska miedzy Polskę i Niemcy. Polsce przypadły powiaty: rybnicki, pszczyński, katowicki, lubliniecki, tarnogórski i świętochłowicki o powierzchni 3,2 tysięcy km2, czyli 29% obszaru plebiscytowego oraz 996 tysięcy lud-ności, czyli 46% całego zaludnienia tego obszaru. W polskiej części Górnego Śląska znalazło się około 250 tysięcy Niemców, zaś po stronie niemieckiej - około 530 tysięcy Polaków. Na obszarze przyznanym Polsce znajdowała się jednak większa część przemysłu górnośląskiego: 53 z 67 kopalń węgla, 10 z 15 kopalń cynku i ołowiu oraz 22 z 37 wielkich pieców.
Równocześnie Liga Narodów zaleciała Niemcom i Polsce zawarcie porozumienia regulującego podział Górnego Śląska. Konwencję tę podpisały obie strony po długich rokowaniach w Genewie 15 maja 1922 roku i z ta datą nastąpiło włączenie części Górnego Śląska do Polski.
b) granica południowa
Wytyczenie granicy miedzy Polską i Czechosłowacja na Śląsku Cieszyńskim wywołało długo-trwały spór oddziałujący przez wiele lat na atmosferę wzajemnych stosunków politycznych. Po raz pierwszy ustalenie tymczasowej granicy na Śląsku Cieszyńskim, w oparciu o kryterium narodowościo-we, nastąpiło w umowie zawartej 5 listopada 1918 roku przez polska Radę Narodową Księstwa Cie-szyńskiego i czeską Krajową Radę Narodową dla Śląska. Rząd czechosłowacki nie uznał tej umowy i 23 stycznia 1919 roku wojska czeskie uderzyły na Śląsk Cieszyński, gwałcąc ustalona wcześniej linię demarkacyjną. W dniu 26 stycznia 1919 roku odziały polskie wycofały się z Cieszyna na linię Wisły, a wojska czeskie zajęły także Spisz i Orawę, gdzie, podobnie jak na Śląsku Cieszyńskim, miał się odbyć plebiscyt zasądzony przez Radę Ambasadorów w Paryżu. Nie zdoławszy pokonać linii Wisły Czesi pod-pisali rozejm, a 3 lutego parafowano w Paryżu porozumienie o wytyczeniu do momentu przeprowadze-nia plebiscytu nowej linii demarkacyjnej, przy czym po stronie czeskiej zostały zagarnięte części powiatu cieszyńskiego i frysztackiego.
Sprawa tego odcinka granicy została dla Polski rozstrzygnięta niekorzystnie podczas ofensywy radzieckiej na Warszawę. Państwa Ententy podjęły 10 lipca 1920 roku podczas konferencji w Spa rezo-lucję w sprawie granicy między Polską a Czechosłowacją na tym terenie oraz na Spiszu i Orawie, biorąc na siebie wytyczenie linii granicznej. Na rozwiązanie to przystały rządy obu zainteresowanych państw, przy czym zgoda Polski uzależniona została od neutralności Czechosłowacji w toczącej się wojnie pol-sko-radzieckiej i przepuszczenia transportów ze sprzętem dla Polski. 28 lipca 1920 roku Rada Ambasa-dorów podjęła decyzję o zaniechaniu plebiscytu. Ze spornego obszaru Polska otrzymała 1012 km2 i 143 tysięcy ludności, a Czechosłowacja - 1270 km2 oraz 284 tysięcy ludności. Po czeskiej stronie granicy pozostało około 120 tysięcy Polaków.
W 1938 roku rząd polski wykorzystał krytyczną sytuację, w jakiej znalazła się Czechosłowacja na skutek układu monachijskiego i zmusił ja do zrzeczenia się praw do 2/3 terytorium Śląska Cieszyń-skiego znajdującego się za Olzą.
c) granica północna
Podobnie jak na Górnym Śląsku, plebiscyt przewidziany traktatem wersalskim miał się odbyć na Warmii, Mazurach i Powiślu. Nad porządkiem i swobodą przygotowań czuwać miały dwie komisje alianckie: jedna w Olsztynie, druga w Kwidzynie. Propaganda niemiecka czerpała z obfitych źródeł fi-nansowych Rzeszy rozprzestrzeniając obraz Polski jako "państwa sezonowego". W połowie 1919 roku powołano do życia polskie komitety plebiscytowe. W przeciwieństwie do Górnego Śląska sprawa pol-skości Warmii i Mazur nie znalazła dostatecznego poparcia rządu polskiego, mimo że na dużej części obszaru plebiscytowego rdzenni mieszkańcy skłaniający się ku polskości stanowili większość. Plebiscyt odbył się 11 lipca 1920 roku w niezwykle trudnych dla Polski warunkach. Odwrót armii polskiej i ofensy-wa radziecka wzdłuż granicy z Prusami Wschodnimi nie tylko uniemożliwiały rządowi polskiemu aktyw-niejszy udział w przygotowaniu plebiscytu, ale sprawiły na głosujących mieszkańcach Warmii i Mazur wrażenie, że dni niepodległej Polski są policzone. W tej sytuacji wielu z nich wolało głosować za rząda-mi niemieckimi niż za niepewnym losem w stojącej przed zbolszewizowaniem Polsce. Wystąpienie rzą-du polskiego do mocarstw sprzymierzonych i Konferencji Ambasadorów o odroczenie plebiscytu pozo-stało bez echa. Z drugiej strony komisje alianckie dopuściły do głosowania około 150-200 tysięcy fak-tycznych lub fikcyjnych emigrantów z obszaru plebiscytowego, zamieszkałych w innych częściach Rze-szy. W tej sytuacji głosowanie skończyło się dla Polski klęską. Na Powiślu jedynie 7,6% głosów padło za Polską, w powiecie olsztyńskim - 13,4%, a sztumskim 19,1%. W rezultacie l2 sierpnia 1920 roku, w przededniu rozstrzygającej bitwy o Warszawę, Rada Ambasadorów uznała dotychczasową granicę Prus Wschodnich oddając Polsce jedynie niewielkie skrawki z pięcioma wsiami na Mazurach oraz okolicę Janowa na wschodnim brzegu Wisły.
Podobnie, jak wytyczenie granicy polsko - czechosłowackiej, równie skomplikowany charakter miało unormowanie sporów terytorialnych z Litwą. Kiedy po klęsce Niemiec Rosja Radziecka wymówiła traktat brzeski, rozpoczęła się ofensywa bolszewicka w celu zdobycia nierosyjskich kresów dawnego imperium carów. Natarcie bolszewickie doprowadziło do upadku rządu białoruskiego i wycofania się Litwinów z Wilna. 1 stycznia 1919 roku bolszewicy proklamowali w Mińsku Białoruską Socjalistyczną Republikę Rad. Społeczność polska, kierowana przez tamtejszych ziemian, zorganizowała Komitet Obrony Kresów oraz przystąpiła do tworzenia samoobrony Litwy i Białorusi. Oddziały polskie opanowały przejściowo Wilno, jednak po paru dniach, 5 stycznia 1919 roku miastem zawładnęła Armia Czerwona. 27 lutego 1919 roku władze bolszewickie na Litwie i Białorusi połączyły się tworząc Litewsko-Białoruską Socjalistyczną Republikę Rad. W połowie lutego wojska polskie zgrupowane na Froncie Litewsko-Białoruskim podjęły kontrofensywę nawiązując styczność bojową z Armią Czerwoną. Mimo zaciekłego oporu bolszewików kontrofensywa wojsk polskich doprowadziła w marcu 1919 roku do zajęcia przez Pińska, a 19 kwietnia Wilna. W dniu 26 lipca 1919 roku Rada Najwyższa wielkich mocarstw zatwierdziła projekt rozgraniczenia Polski i Litwy wzdłuż tak zwanej linii Focha, dzielącej Suwalszczyznę według zasady etnicznej i pozostawiającej Wilno po stronie polskiej.
Na konferencji w Spa 10 lipca 1920 roku rząd polski, pod wpływem krytycznej sytuacji militarnej na froncie wschodnim zgodził się na warunkowe oddanie Wilna Litwie, aby uniemożliwić w ten sposób jego zajęcie przez wojska rosyjskie. O ostatecznym losie Wilna miała zadecydować Rada Najwyższa. Tymczasem Rosja Radziecka w układzie zawartym w dniu 12 lipca 1920 roku zgodziła się odstąpić Wilno Litwie. Zmiana sytuacji na froncie i wyparcie oddziałów rosyjskich za Niemen uczyniło znowu aktualną sprawę granicy polsko - litewskiej i kwestię przynależności Wilna. Umowa polsko - litewska podpisana w Suwałkach w dniu 7 października 1920 roku ustaliła tymczasową linię demarkacyjną na części spornego terytorium. W przeddzień jej wejścia w życie, 9 października 1920 roku oddziały polskie naruszyły tę linie i zajęły Wilno. Utworzony tam został twór quasi-państwowy pod nazwą Litwa Środkowa. Ponieważ próby negocjacji z Litwą zakończyły się niepowodzeniem, gdyż rząd litewski odmawiał zrzeczenia się praw do Wilna, przeprowadzone zostały wybory do sejmu wileńskiego, który 20 lutego 1922 roku podjął uchwałę o włączeniu Wileńszczyzny do państwa polskiego. Inkorporacji Wileńszczyzny do Polski nie uznały Litwa i Związek Radziecki.
d) granica wschodnia
Początkowe znaczne sukcesy wojsk polskich w wojnie z Rosją Radziecką zachęciły Piłsudskie-go i jego zwolenników w Sejmie do rozwinięcia koncepcji federacyjnych. Zauważyli oni, że nadarza się wyjątkowa sposobność umocnienia strategicznej pozycji Polski w warunkach niezwykłego osłabienia Rosji. Celem tego programu było nie tylko powstrzymanie pochodu rewolucji na zachód, lecz również uniemożliwienie odwiecznego parcia Rosji w tym kierunku przez usamodzielnienie się członów dawne-go imperium carów: Białorusi i Ukrainy we współdziałaniu z Polską. Koncepcja ta nawiązywała do idei jagiellońskiej, ale realizowanej w nowych warunkach uświadomienia narodowego ludów wschodnio-europejskich. Federacja mogła przekształcić się w czynnik stabilizujący Europę Wschodnią i zabezpie-czający ją przed destrukcyjnym wpływem imperializmu i despotyzmu rosyjskiego. Na przeszkodzie re-alizacji tej idei stanęły głównie: słabość sił państwowotwórczych w tym rejonie oraz nieufność narodów wschodnioeuropejskich do Polaków, spotęgowana zwłaszcza w czasie rozbiorów. Wojna polsko - ro-syjska, która ze zmiennymi sukcesami toczyła się w 1919 i 1920 roku, a której kulminacja była zwycię-ska bitwa warszawska zakończyła się traktatem pokojowym w Rydze z dnia 18 marca 1921 roku.
Na mocy tego traktatu ustalono ostateczną linię graniczną między Polską oraz Rosją i Ukrainą Radziecką wzdłuż linii Dzisna - Dokszyce - Słucz - Korzez - Ostróg - Zbrucz. Polska zrzekała się na rzecz RFSRR i USRR wszelkich praw i roszczeń do ziem na wschód, zaś Rosja i Ukraina Radziecka - na zachód od tej linii. W traktacie ryskim obie strony zagwarantowały sobie wzajemnie wszystkie prawa w zakresie kultury, języka i religii dla mniejszości narodowych. Zapowiedziano ogłoszenie amnestii dla przestępców politycznych będących obywatelami drugiej strony. Rosja i Ukraina Radziecka zobowiązały się zwrócić Polsce wszystkie trofea, zbiory muzealne, archiwa i biblioteki wywiezione z ziem Rzeczypospolitej po 1772 roku. Polska miała też otrzymać z tytułu udziału w życiu gospodarczym imperium rosyjskiego 30 milionów złotych rubli odszkodowania oraz rewindykację urządzeń przemysłowych i kolejowych. Po ratyfikacji układu obie strony miały nawiązać stosunki dyplomatyczne i handlowe. Ustalona traktatem ryskim wschodnia granica Polski pozostawiała w państwie polskim poważną liczbę ludności ukraińskiej i białoruskiej, stanowiącej na części obszarów wschodnich większość ogółu mieszkańców.
Traktat wersalski zawierał postanowienie przewidujące, że nie określone w traktacie granice Polski zostaną później oznaczone przez wielkie mocarstwa. Wykonaniem tego przepisu była uchwała Rady Ambasadorów wielkich mocarstw z 15 marca 1923 roku, która uznała ostatecznie wschodnie i północne granice Polski.
IV. Podsumowanie.
Odrodzona po pierwszej wojnie światowej II Rzeczpospolita przebyła długą i żmudną drogę tworzenia zrębów swej państwowości. Odbywające się metodami dyplomatycznymi, jak i czynem zbrojnym, scalanie terytorium i ustalanie granic było jednym z pierwszych i bardzo dużych wysiłków młodego państwa, z którym poradzono sobie bardzo dobrze. Jeszcze przed definitywnym ustale-niem przebiegu granic postulaty polskie mówiły o Polsce obejmującej Galicję i Śląsk Cieszyński z dawnego zaboru austriackiego, Królestwo Polskie, duże obszary historycznej Litwy z Wilnem, Kow-nem, Mińskiem oraz Wołyń z dawnego zaboru rosyjskiego, a także Wielkopolskę, Śląsk Opolski oraz Warmię i Mazury z dawnego zaboru pruskiego. Tereny te zostały w większości przy Polsce, co należy uznać za wielki sukces. Łączny obszar Polski międzywojennej wynosił 388,6 tysięcy km2, a po aneksji w 1938 roku Zaolzia - 389,7 tysięcy km2, co stawiało nasz kraj na szóstym miejscu w Europie - po Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, Niemcach, Francji, Hiszpanii i Szwe-cji. Mimo to ziemie, które znalazły się w granicach odrodzonego państwa polskiego, cechowały znaczne różnice w poziomie rozwoju gospodarczego, a znaczne obszary - zwłaszcza Królestwa Kongresowego i Galicji, uległy w wyniku działań wojennych i rabunkowej działalności okupantów poważnym zniszczeniom zarówno w przemyśle, jak i w rolnictwie. Pod względem składu narodowo-ściowego Polska nie była państwem jednolitym, gdyż Polacy stanowili jedynie 69,2% ogółu obywa-teli. Czynniki te zaważyły na dalszym rozwoju państwa i jego sytuacji w przededniu wybuchu drugiej wojny światowej.