Agnieszka Kucfir

Przebieg konferencji paryskiej oraz ustalenia traktatu wersalskiego i innych traktatów regulujących ład wersalski.

Konferencja pokojowa po zakończeniu I wojny światowej rozpoczęła swoje obrady w Paryżu dnia 18 stycznia 1919 r. z udziałem 27 państw i 5 dominiów brytyjskich. Głównym dziełem konferencji było uchwalenie traktatu pokojowego z Niemcami, który został podpisany w Wersalu 28 czerwca 1919 r. Przewodnią zasadą konferencji pokojowej było postanowienie, iż traktaty pokojowe będą formułowane wyłącznie przez zwycięzców. Decydujące znaczenie podczas toczących się obrad miało 5 wielkich mocarstw: Wielka Brytania, Francja, Stany Zjednoczone, Włochy i Japonia. Ich organem kierowniczym była Rada Najwyższa, składająca się z szefów rządów i ministrów spraw zagranicznych, którzy występowali na konferencji jako Rada Dziesięciu, w składzie: Francja – premier George Clemenceau i msz Stephen Pichon; Wielka Brytania – premier David Lloyd George i msz Arthur James Balfour; Stany Zjednoczone – prezydent Thomas Woodrow Wilson i sekretarz stanu Robert Lansing; Włochy – premier Vittorio Emanuele Orlando i msz Giorgio Sidney Sonnino; Japonia – dyplomaci Makino Nobuaki i Saionji Kimmochi. W rzeczywistości jednak największą rolę na paryskiej konferencji pokojowej odegrała „wielka trójka”: Clemenceau, Lloyd George i Wilson. Prezydent USA był zainteresowany przede wszystkim urzeczywistnieniem idei Ligi Narodów, nieco mniej aktywny wydawał się w dyskusjach dotyczących systemu mandatowego i kolonii, a przy ustalaniu mapy Europy głównymi aktorami okazali się Clemenceau i Lloyd George. Ich problem polegał jednak na tym, iż głęboko różnili się w sprawach dotyczących stosunku do Niemiec i wielu innych istotnych kwestiach powojennego porządku europejskiego.

Do najtrudniejszych zadań konferencji paryskiej należało ustalenie granic Niemiec. Jedna tylko kwestia od początku nie podlegała dyskusji – konieczność zwrotu Alzacji i Lotaryngii oderwanych od Francji po wojnie z Prusami. Inne terytorialne problemy Niemiec wywoływały ostre spory i kontrowersje. 26 lutego Andre Tardieu, współpracownik premiera Clemenceau, przedstawił przywódcom konferencji oficjalne memorandum francuskie wzywające do ustalenia granicy na Renie i przekształcenia obszarów na zachód od rzeki w „strefę bezpieczeństwa”. Z kolei 25 marca premier Lloyd George przesłał przywódcom swoje opracowanie, zwane memoriałem z Fontainbleau, w którym apelował, aby nie narzucać Niemcom zbyt surowych warunków pokoju, gdyż może to doprowadzić do przyszłej wojny lub do połączenia ich sił z bolszewicką Rosją. Równie ostre spory ze swoimi najbliższymi sojusznikami toczyła Francja w sprawie Saary. Premier Clemenceau uważał, że bogactwa Saary w oczywisty sposób należą się Francji, w związku z czym postulował włączenie jej do Francji, co z kolei napotkało sprzeciw prezydenta Wilsona, który optował za pozostawieniem zagłębia w granicach Niemiec. Brytyjski historyk Parker zauważył: „Rzeczywiście, formalnie biorąc traktat wersalski był dyktatem pokojowym, ale nieprawdą jest, iż niemieckie interesy odrzucono w czasie jego przygotowywania, gdyż premier Wielkiej Brytanii reprezentował Niemcy”. Ocena ta dobrze oddaje głęboki konflikt interesów Anglii i Francji i przekonań ich przywódców. Clemenceau zabiegał o jak najlepsze warunki bezpieczeństwa dla swego kraju – chciał więc osłabienia Niemiec i wzmocnienia potencjalnych sojuszników Francji na wschodzie. Dla Lloyda George’a perspektywa politycznej i militarnej dominacji Francji w Europie była nie do przyjęcia, dlatego dążył on do zachowania pozycji Niemiec jako ważnego elementu równowagi europejskiej i gospodarczego partnera Anglii. Kolejnym z głównych problemów paryskiej konferencji pokojowej było uzgodnienie formuły Ligi Narodów i jej miejsca w powojennej strukturze stosunków międzynarodowych. Po raz pierwszy o tych sprawach dyskutowano na posiedzeniu 25 stycznia, na którym przyjęto regułę, że Liga Narodów będzie tworzyła integralną część generalnego traktatu pokoju oraz powołano specjalną komisję do opracowania Paktu Ligi, składającą się z przedstawicieli 14 państw, na czele której stanął prezydent Wilson. Przedstawiciele Francji bezskutecznie próbowali przeforsować koncepcję Ligi jako organizacji wyposażonej w bogate środki przymusu i dysponującej międzynarodowymi siłami wojskowymi. Zwyciężył pogląd angloamerykański, stawiający na bezpieczeństwo zbiorowe, zależne od woli poszczególnych państw. W trakcie przygotowywania Paktu wyłoniło się kilka kwestii szczególnie kontrowersyjnych, a zwłaszcza los kolonii niemieckich i założenia systemu mandatowego. Panowało wówczas powszechne przekonanie, iż Niemcom należy odebrać ich kolonie. Prezydent Wilson zagroził jednak opuszczeniem konferencji, jeśli odrzucona zostanie nadrzędna rola Ligi Narodów w zarządzaniu i podziale byłych kolonii. Ostatecznie jako podstawę ostatecznych rozstrzygnięć przyjęto podział terytoriów mandatowych na kilka kategorii w zależności od stopnia osiągniętego rozwoju. Skomplikowanym problemem paryskiej konferencji pokojowej, którego nie udało się całkowicie rozwiązać, było ustalenie wysokości reparacji wojennych. Stany Zjednoczone apelowały, by nie wysuwać wobec Niemiec nadmiernych żądań, przekraczających ich możliwości płatnicze. Francja była zdania, iż reparacje powinny wyrównać wszystkie szkody wyrządzone przez Niemcy. Z kolei Wielka Brytania twierdziła, że jeśli Niemcy mają odgrywać ważną rolę w europejskim systemie gospodarczym, nie można ich rujnować nadmiernymi reparacjami.

Traktat pokojowy z Niemcami, składający się z XV części, podpisano w Wersalu 28 czerwca 1919 r. Część I traktatu stanowił Pakt Ligi Narodów, część II zawierała opis nowej linii granicznej Niemiec, natomiast część III określała podstawowe decyzje terytorialne. Niemcy straciły na rzecz Belgii obszar Moresnet, a w powiatach Eupen i Malmedy w ciągu 6 miesięcy miał być przeprowadzony plebiscyt. Francja odzyskała od Niemiec Alzację i Lotaryngię. Posiadłości niemieckie na lewym brzegu Renu oraz w pasie 50 km na wschód od rzeki zostały zdemilitaryzowane. Postanowiono, iż ziemie niemieckie na zachód od Renu, podzielone na 3 strefy, będą okupowane przez wojska sprzymierzonych – I strefa przez 5, II przez 10, a III przez 15 lat. Jeśli chodzi o Zagłębie Saary, Francji przekazano tylko tamtejsze kopalnie, natomiast jego cały obszar terytorialny został poddany władzy Ligi Narodów, a po 15 latach przewidziano przeprowadzenie plebiscytu. Na rzecz Czechosłowacji Niemcy straciły Kraj Hulczyński (mała część Górnego Śląska). Nadbałtyckie miasto Kłajpeda zostało wyłączone z terytorium Niemiec i oddane pod tymczasową kontrolę mocarstw i Ligi Narodów. Granica między Niemcami a Danią miała być ustanowiona poprzez plebiscyt w Szlezwiku. Na mocy traktatu Niemcy zrzekły się na korzyść mocarstw wszelkich praw do swoich posiadłości zamorskich. Ponadto niemieckie siły zbrojne miały być zdemobilizowane i zredukowane. Postanowiono, iż armia niemiecka nie może liczyć więcej niż 100 tys. żołnierzy, powszechną obowiązkową służbę wojskową w Niemczech zniesiono, a Sztab Generalny rozwiązano. Twierdze i fortyfikacje w Niemczech miały zostać rozbrojone i zburzone. Skrupulatnie wyliczono dopuszczalne maksimum posiadanej przez Niemcy broni palnej, artylerii, amunicji i materiałów wojennych, wyznaczono także liczbę i rodzaj ich okrętów wojennych oraz pozbawiono ich całkowicie lotnictwa wojskowego i morskiego. Wykonanie wszystkich postanowień rozbrojeniowych przez Niemcy poddano kontroli Międzysojuszniczych Komisji.

Wśród innych traktatów regulujących ład wersalski, wyróżnić można traktaty pokojowe zawarte z Austrią, Bułgarią, Węgrami i Turcją. Traktat z Austrią został podpisany 10 września 1919 r. w miejscowości Saint-Germain-en-Laye. Jednym z jego najważniejszych postanowień było potwierdzenie samodzielności Austrii. W porównaniu z terytorium cesarstwa austriackiego, nowe państwo zmniejszyło się o: Czechy, Morawy, Śląsk Opawski i część Śląska Cieszyńskiego – na rzecz Czechosłowacji; Krainę, większą część Dalmacji i południową część Syrii – na rzecz Królestwa SHS, Bukowinę – na rzecz Rumunii, południowy Tyrol i część Dalmacji z Triestem i Istrią – na rzecz Włoch; Galicję i część Śląska Cieszyńskiego na rzecz Polski. Ograniczono liczebność armii austriackiej do 30 tys. i zniesiono obowiązek służby wojskowej, a samą Austrię obciążono spłatą odszkodowań wojennych. Dunaj został uznany za rzekę międzynarodową. Kolejnym układem pokojowym był traktat z Bułgarią podpisany 27 listopada 1919 r. w miejscowości Neuilly-sur-Seine. Bułgarię pozbawiono lotnictwa i floty wojennej, liczebność jej armii ograniczono do 20 tys., a powszechną służbę wojskową zniesiono. Dotkliwe były również reparacje. Ponadto Bułgaria straciła na rzecz królestwa SHS 6 gmin na swojej zachodniej granicy, Trację Zachodnią przekazano pod zarząd Komisji Międzysojuszniczej, a Dobrudżę Południową przyznano Rumunii. Traktat z Węgrami podpisano 4 czerwca 1920 r. w miejscowości Trianon. W wyniku zmiany granic Węgier najwięcej zyskała Rumunia, do której trafił Siedmiogród i wschodnia część Banatu. Chorwacja-Sławonia, Wojwodina i zachodni Banat przeszły do Królestwa SHS; Słowacja i Ruś Zakarpacka do Czechosłowacji. Austria otrzymała terytorium Burgenlandu, a Polska niewielką część Spiszu i Orawy. Ponadto Węgry zobowiązano do spłaty odszkodowań, a ich siły zbrojne ograniczono do 30 tys. ludzi. Pierwszy traktat pokojowy z Turcją zawarto 10 sierpnia 1920 r. w miejscowości Sevres. W jego wyniku zmniejszono Turcję o ¾ jej terytorium. Grecji przyznano Trację Wschodnią z Adrianopolem, a okręg postanowiono poddać 5-letniej greckiej okupacji kończącej się przeprowadzeniem plebiscytu. Kurdystanowi nadano status autonomiczny, a część Anatolii uznano za strefy wpływów włoskich i francuskich. W wyniku niepowodzenia pierwszego, główny traktat z Turcją podpisano 24 lipca 1923 r. w Lozannie. Skorygował on w zasadniczy sposób traktat z Sevres, przywracając suwerenność Turcji nad całą Anatolią i Tracją Wschodnią, likwidując autonomię Kurdystanu. Rejon cieśnin Bosfor i Dardanele ustanowione zostały strefą zdemilitaryzowaną.

Ład wersalski zakończył się wraz z wybuchem II wojny światowej.