BAROK
OD końca XVIw do lat 30 XVIIIw.
Wizja świata i człowieka w literaturze baroku barocca (J. portug. - perła o nieregulowanym kształcie)- nazwa zapożyczona z terminologii historii sztuki.
HASŁO: „VANITAS VANITATUM, ET OMINA VANITAS”- Marność nad marnościami i wszystko marność.
ŚWIATOPOGLĄD: teocentryzm, niepokój religijny i filozoficzny, egzaltacja religijne, negacja świata doczesnego, religijne kategorie myślenia.
KONTRREFORMACJA- prąd powstały w Kościele katolickim wobec zagrożenia reformacją.
STYL BAROKOWY: głębia, forma otwarta, niejasność, dynamiczne ujęcie przestrzeni, wyjaskrawianie kontrastów, efektów świetlnych, gestów itp. by zaznaczyć TRÓJWYMIAROWOŚĆ. Artyści: Rubens, Rembrandt, Bernini, Boromini.
MARINIZM czyli „kwiecisty barok”. Był to nowy styl w literaturze barokowej. Nazwa wywodzi się do poety Jana Chrziciela Marina. Styl ten odrzucał renesansową harmonię między treścią a kształtem słownym, kładł szczególny nacisk na formę, wprowadził obfitość środków stylistycznych. Mariniści nie przestrzegali przepisów poetyckich, ani reguł gramatycznych. Łączyli tragizm z komizmem, wzniosłość z prostactwem, a nawet wulgarnością dla zaszokowania czytelnika. „Powinnością jest nauczać, chlubą podobać się, a koniecznością wzruszać”.
Środki stylistyczne poetów marinistów: ALEGORIA, ANAFORA, GRADACJA (STOPNIOWANIE), HIPERBOLA (PRZESADNIA), ANTYTEZA (PRZECIWSTAWIANIE), KONCEPT (niezwykły pomysł kompozycyjny, słowny lub obrazowy), OKSYMORON (epitet sprzeczny, przeciwstawny np. żywy trup, ognisty lód)
JAN ANDRZEJ MORSZTYN -reprezentant nurtu baroku dworskiego, marinista. W swych utworach podejmował tematy miłopści, szczęścia, cierpienia i śmierci. „O SOBIE” - poprzez anafory, gradacje, wyliczanie poeta opisuje swoje cierpienie z powodu nieodwzajemnionej miłości do Katarzyny. „CUDA MIŁOŚCI” (antytezy, paradoksy) Poeta pisze, że przed miłością nie ma ucieczki, a jeśli ktoś będzie próbował się przed nią obronić rozumem wpadnie w jej sidła. „NIESTATEK I” (kontrast, epitety, porównania). Poeta wyraża niestałość kobiecej urody. „NIESTATEK II” (wyliczenia, gradacja, anafora). poeta mówi o niestałości uczucia kobiety. „DO TRUPA”- triumf konceptu. Wiersz ma formę pozornej rozmowy, monologu dramatycznego. Nieszczęśliwie zakochany prowadzi rozmowę z trupem. Zadości mu, że nie żyje, bowiem on cierpi i jest nieszczęśliwy, zrozpaczony z powodu miłości. Podstawowym środkiem jest antyteza.
DANIEL NABOROWSKI- poeta metafizyczny (podobieństwo do Sępa-Szarzyńskiego). Fascynowała go śmierć, nicość, przemijanie, czas. Ówczesny człowiek rozważał swoje miejsce w nietrwałym świecie, poszukiwał wobec niego jakiejś postawy. Niepojęty bieg czasu i wieczna niestałość bytu- są to motywy, które składają się na światopogląd poetów baroku. Śmiertelność ludzkiego ciała i poczucie nieśmiertelności duszy, przemijanie i duchowy głód wieczności - takie oto dramatyczne bieguny wyznaczały rozmaite postawy objawione w sztuce. Inni poeci rozumieli życie jako cągłe umieranie, a śmierć jako początek prawdziwego żywota; przekonani o nikłej wartości jakichkolwiek ludzkich starań. Naborowski w tych dramatycznych sprzecznościach zachował równowagę ducha. „MARNOŚĆ”( nawiązanie do księgi Koheleta z Biblii). Człowiek hołduje życiu doczesnemu i wartościom materialnym, które mają charakter przemijający. Poeta pozwala kochać i żartować, śmiać się i weselić, należy to jednak czynić uczciwie i zawsze myśleć o śmierci, która przy pobożności i czystości będzie fraszką. „KRÓTKOŚĆ ŻYWOTA” Wiersz ten jest próbą odpowiedzi na temat :czym jest życie, jakie jest? Życie człowieka jest bardzo krótkie, szybko przemija, a czasu nie można zatrzymać. Życie jest chwilą. „CNOTA GRUNT WSZYSTKIEMU” Posiadanie dóbr ziemskich, bogactwa nie daje szczęścia. Trwałą i godną uwagi jest cnota, nadaje ona sens życiu, zapewnia człowiekowi szczęście.
SARMATYZM- kult rycerski, spójność, zwartość. SARMACI - ludy zasiedlające w poł, I tyś, pne. ziemie nad doliną Wołgą, skąd szły na zachód. ÓWCZESNĄ SZLACHTĘ JEDNOCZYŁO:- poczucie narodowej potęgi, -przekonanie o świetności polskiego ustroju, -świadomość tradycji rodowej, -wiara katolicka. W XVIII w. ukształtowało się ujemnie nacechowane określenie sarmatyzm, oznaczało całokształt XVII wiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, zwykle utożsamianych z samowolą i zacofaniem. SZLACHCIC SARMATA stał na czele kultury polskiej, rodzimego obyczaju, bronił wolności ojczyzny, brał udział w sejmach, sejmikach i rokoszach, aby nie dopuścić do reform, które by naruszały „złotą wolność szlachecką”. Szlachcic sarmata musiał być dobrym mówcą, do zdań często wtrącał zwroty obce. Dwa wzory kultrury: ziemiański i dworski - wynika to z zewnętrznego podziału szlachty. WACŁAW POTOCKI reprezentuje tzw. nurt szlachecki baroku, a w jego utworach dominuje tematyka patriotyczna i społeczna - moralista i kronikarz. „ NIERZĄDEM POLSKA STOI” Polska to kraj bezprawia, chaosu politycznego, Prawo jest niesprawiedliwe, często zmieniane ,nie przestrzegane przez bogatą część społeczeństwa. Panuje anarchia szlachecka i nierówność wśród obywateli. „ZBYTKI POLSKIE” Poeta w tym utworze przepowiada szybki upadek Ojczyzny, do którego doprowadzi bogate i wystawne życie szlachty i duchowienstwa, którzy niepodległość Ojczyzny traktują podrzędnie, bo to nie przynosi im żadnych korzyści. „POSPOLITE RUSZENIE” Jest to obrazek z życia szlachty. Ukazuje niezdyscyplinowanie, nieprzygotowanie do walki wojska szlacheckiego. Utwór jest gorzką ironią, ukazuje bezkarność szlachty, która wojnę traktowała jak spotkanie towarzyskie i dbała jedynie o własne przyjemności. Utwór dopełnia obraz ginącej Ojczyzny. „WOJNA CHOCIMSKA” Jest to obszerny poemat poetycki przedstawiający historię bitwy pod Chocimiem. Jest to utwór podnoszący Polaków na duchu w obliczu zagrożenia tureckiego. Wiele w nim podniosłych słów o miłości do Ojczyzny, honorze rycerskim. JAN CHRYZOSTOM PASEK (typowy sarmata). „Pamiętniki” dzielą się na 2 części: pierwsza opisuje wojenne przygody autora, druga ukazuje jego życie ziemiańskie. „Pamiętniki” mówią o życiu, o obyczajach szlacheckich, o ich codziennym życiu. Są dokumentem. MOLIERE Stworzył wyrazisty typ komedii klasycystycznej, wyposażonej w prawdę psychologiczną, obyczajową i społeczną.
Klasycyzm jako prąd literacki XVIII w. wyznaczał poezji cele utylitarne, stawiał przed nią zadania dydaktyczno- moralizatorskie, kładł nacisk na wydarzenia społeczne. „SKĄPIEC” to komedia ośmieszająca bezwzględność, samolubstwo, obłudę- wady ludzkie.