BAROK
1. Mikołaj Sęp Szarzyński (1550-1581) poetą przełomu epok
"Dziwnie wedle stanu swego pokorny" jak określił go jeden z jego współczesnych, reprezentuje po Reju i Kochanowskim trzecie pokolenie polskich twórców renesansowych. Nie pozostawił po sobie wielu danych biograficznych, ani uporządkowanej spuścizny. Był wykształcony, nauki pobierał prawdopodobnie we Lwowie, od 1563 r. studiował w Niemczech, znał kulturę i poezję starożytną. Wcześnie zmarły, trzydziestoletni poeta fascynuje wielkim talentem, a przy tym niezwykłą sprawnością pióra, opanowaniem reguł sztuki poetyckiej.
W 1601 r. po śmierci poety tomik poezji "Rytmy abo wiersze polskie" wydał jego brat. Jednak wiele utworów Paska nie zachowało się. Tomik zawierał:
6 sonetów (obok podobnych utworów Kochanowskiego są to pierwsze sonety w naszej literaturze) - m.in. Sonet IV. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem (tytuł nawiązuje do księgi Hioba - w przekł. Wujka: "Bojowanie jest żywot człowieczy na ziemi"), Sonet V. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego
parafrazy psalmów
pieśni (m.in. dwie pieśni poświęcone pamięci bohaterów poległych w walkach z Tatarami - opisują wzór chrześcijańskiego rycerza-męczennika, ponoszącego śmierć z ręki pogan)
epigramaty
epitafia
Poeta sięgał po gatunki znane w renesansie. Barokowe są natomiast wypełniające jego utwory koncepty: wyszukane metafory, kunsztowny styl i język, przestawienia szyku wyrazów w zdaniu (inwersja), wyrafinowane aluzje erudycyjne, pytania retoryczne, antytezy (przeciwstawienia), ciągi epitetów, paradoksy, parentezy (zdania wtrącone w nawias) .
W przeciwieństwie do Kochanowskiego, Sęp buduje przepaść między człowiekiem a Stwórcą. Nie jest w naszej mocy życie bez grzechu. A zatem pozostaje nam liczyć na łaskę i miłosierdzie Boga. W takim ujęciu widać wyraźnie wpływ myśli Lutra. Świat u Kochanowskiego pokazywany jako wspaniałe królestwo natury, staje się u Sępa obszarem walki. Trwa wojna, której stawką jest zbawienie duszy.
2.Zjawisko sarmatyzmu w twórczości Paska i Potockiego
Jan Chryzostom Pasek (ok. 1636-1700)- uczęszczał do kolegium jezuickiego w Rawie. Brał udział w wielu wyprawach wojennych. Walczył pod dow. Stefana Czarnieckiego przeciw Szwedom i Rakoczemu. Jak również w wyprawie duńskiej i wojnie przeciw Moskwie. W 1667 osiadł w jednej ze swoich wsi w Krakowskiem, ale nawet wówczas aktywnie uczestniczył w elekcji króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego, poza tym pełnił urząd komornika ziemskiego. Wikłał się również w liczne spory z sąsiadami, procesował nieustannie, w końcu oskarżony o zakłócanie spokoju publicznego, został skazany na banicję. Nie opuścił jednak Polski, wkrótce po wyroku zmarł.
Wacław Potocki - przez całe życie gospodarował na swoich włościach. Brał przy tym czynny udział w życiu politycznym. Uczestniczył w walkach ze Szwedami i wojskami Rakoczego, na szlacheckich sejmikach potępiał "złotą wolność" szlachecką, optując za umocnieniem absolutyzmu królewskiego. Był wzorem obywatela-patrioty, głęboko przejętego losami kraju. Poza "Transakcją wojny chocimskiej" pozostawił po sobie dwa ogromne zbiory wierszy: "Ogród fraszek" i "Moralia"
Jak rozumieć termin „sarmatyzm”?
Sarmatyzm stanowi jedno z najbardziej złożonych pojęć z zakresu dziejów kultury dawnej Polski. Jego definicja nie jest prosta również z tego względu, że pojęcie to ewoluowało wraz z czasem, nabierało nowych pejoratywnie nacechowanych treści. Generalnie też odnosi się do zespołu zjawisk obyczajowych oraz duchowej i umysłowej kultury Rzeczypospolitej szlacheckiej od schyłku 16 wieku aż po czasy rozbiorów Polski, a nawet poza nie. Pojmowany był jako pewien sposób myślenia o polskości i jako ziemiańsko-patriarchalny styl życia charakterystyczny dla średniej drobnej i zaściankowej szlachty, hołdującej przywiązaniu do rodzimych wartości.
Ideologia sarmatyzmu oparta była na szeroko dyskutowanej tezie renesansowych kronikarzy-historyków Miechowity i Marcina Bielskiego, którzy przypisywali nad wyraz nobilitujący rodowód. Twierdzili, że pochodzi ona od starożytnych Sarmatów spokrewnionych z rodem walecznych Scytów - jeźdźców zbrojnych w łuki i miecze. Legenda głosi, że jedno z ich plemion przywędrowało z okolic Morza Czarnego nad Wisłę, założyło tu swoje osady, zdominowało tubylców i dało początek polskiemu rycerstwu, z którego z czasem ukształtowała się warstwa szlachecka. Od nazwy starożytnego plemienia obszar dawnej Rzeczpospolitej poszerzonej o znaczne wpływy na kresach wschodnich nazwano Sarmacją.
Rzecz jasna, że tego rodzaju rodowód szlachta przyjęła z entuzjazmem. Dodawał blichtru usprawiedliwiał nieograniczoną wolność osobistą szlachty, przyznawał jej wyjątkowy status w państwie. Ideologia sarmatyzmu zdominowała różne sfery rzeczywistości: politykę, kulturę, umysłowość i obyczajowość. Początkowo pojęcie sarmatyzmu miało jak najbardziej pozytywny wydźwięk. Utożsamiano je z zespołem największych cnót rycerskich takich jak:
Duma narodowa - brała się z kilku przyczyn: z poczucia potęgi polityczno-ekonomicznej państwa polskiego, ze świadomości, że Polska jako przedmurze chrześcijaństwa ma wyjątkową rolę do odegrania w obronie wiary katolickiej przed barbarzyńcami, z przeświadczenia o doskonałości polskiego ustroju - monarchii obwarowanej szlacheckim przywilejem.
Przywiązanie do rodzimych tradycji, kult dla spuścizny przodków - uświęcenie starych rodzimych tradycji miało również na celu przeciwstawienie się ekspansji cudzoziemszczyzny, zwłaszcza w sferze stroju i obyczajów.
Waleczność, odwaga, męstwo, honor - to podstawowe cechy rycerza - sarmaty
Umiłowanie wolności i demokracji - powyższe cechy jak i te wymienione w poprzednim punkcie uzasadnia ówczesna sytuacja polityczna Polski, która w XVIIw. musiała bronić swojej niezawisłości przed najazdami Turków, Szwedów i Rosjan
Przywiązanie do katolicyzmu, ceremonialna religijność - wzmacnia jej poczucie zewnętrznego zagrożenia religii katolickiej ze strony ”barbarzyńców” czyli Turków i Tatarów
Szacunek dla praworządności , skłonność do rozstrzygania sporów na drodze sądowej
Opanowanie sztuki oratorskiej , umiejętność gładkiego przemawiania
Gościnność, wystawność, dążenie do osiągnięcia wysokiego statusu majątkowego
Z wymienionych zalet jakimi miał się odznaczać szlachcic - sarmata , wynika że ideologia sarmatyzmu opierała się na bardzo szlachetnych , wzniosłych założeniach. Niestety ich praktyczna realizacja pozostawiała wiele do życzenia . szlachta polska nie potrafiła właściwie wyważyć proporcji , zachować umiaru, kult cnót rycerskich przyjął w rezultacie najbardziej skrajne formy. Wartości przestały być w obiektywnym rozumieniu walorami, nabrały cech największych przywar i ułomności ludzkiego charakteru. A zatem:
Duma narodowa - przekształciła się w narodową i stanową megalomanię. Poczucie wyższości z racji przynależności do narodu o tak chlubnym rodowodzie zrodziło co najmniej dyskusyjną koncepcję mesjanistyczną, wg której Polska miała być narodem wybranym, stojącym na straży nieustannie zagrożonego ze strony barbarzyńców katolicyzmu. Prowadziło to do samouwielbienia i przesadnego poczucia własnej wyjątkowości. Megalomania stanowa z kolei prowadziła do nadużywania władzy przywileju w stosunku do ludzi niższych warstw społ. , a także do separatyzmu.
Wierność tradycji - nierzadko sprzyjała zaściankowości , kultowi „ parafialnych” form obyczajowych. Prowadziła do obskurantyzmu (zacofania kulturalnego, wstecznictwa) , wyzwalała ksenofobię narodową (pogardę i niechęć do cudzoziemców). Zresztą, co ciekawe, Polska broniąc się przed cudzoziemszczyzną z Zachodu, ulegała łatwo wpływom Orientu, zwłaszcza w sferze stroju i w ogóle estetyki. Strój polskiego szlachcica składający się między innymi z kontusza , żupanu, bekieszy czy ferezji przywędrował prosto z czarnomorskich stepów. Przepych pałaców, kościołów , wystawność uczt to wszystko wymowne znaki orientalizacji gustów estetycznych obyczajów.
Waleczność, odwaga - często przeradzały się w awanturnictwo, chęć pojedynkowania się pod byle pretekstem, przesadne poczucie honoru. Sprzyjały brawurze i nieposzanowaniu własnego życia. Nierzadko pod maską bohaterskich gestów kryła się chęć zdobycia łupów.
Umiłowanie ideałów wolności i demokracji - zamieniło się w warcholstwo. Szlachta nadużywając praktyki liberum veto uczyniła Polskę pośmiewiskiem Europy, doprowadziła w efekcie do jej rozbioru.
Wierność katolicyzmowi - prowadziła do religijnej ortodoksji, nietolerancji wobec innowierców, powierzchownej dewocji połączonej z fanatyzmem religijnym i wiarą w gusła i zabobony (znane procesy czarownic)
Szacunek dla prawa - często ustępował pieniactwu, braku chęci kompromisu, przekupstwu, prywacie szlacheckiej.
Znajomość sztuki przemawiania - przybierała formy gadulstwa , popisów oratorskich , makaronizowania (wtrącania słów w obcych językach). Sprzyjała demagogii.
Gościnność, wystawność - nierzadko prowadziła do pijaństwa, obżarstwa, awantur, wielkopańskich manier, życia ponad stan prowadzącego w konsekwencji do ruiny finansowej.
Wypaczenie wzniosłych ideałów sarmatyzmu spowodowało tym samym zmianę znaczenia terminu. Począwszy od doby oświecenia pojęcie sarmatyzmu nabrało pejoratywnego wydźwięku. Odniosło się nie do zespołu cnót rycerskich , lecz oznaczało kult narodowych wad takich jak: megalomania, egoizm stanowy, obskurantyzm , konserwatyzm, ksenofobia narodowa, fanatyzm, warcholstwo, pieniactwo, awanturnictwo, rubaszność , krewkość.
„Pamiętniki” Paska
Jednym z pisarzy, który z rozbrajającą szczerością i brakiem krytycznego dystansu odsłania awanturniczo-rubaszne oblicze sarmatyzmu, jest Jan Chryzostom Pasek - autor „Pamiętników”. Spisywał je u schyłku życia, stąd chronologia niektórych wydarzeń nie zawsze jest zgodna z prawdą. Trzeba również pamiętać, że część opisywanych wypadków, zwłaszcza wojennych przygód, została nieco wyolbrzymiona i ukoloryzowana. Pasek niejednokrotnie przecenia rolę swojej osoby w konkretnym zajściu, popada w samouwielbienie , daleko mu do powściągliwości , jeśli idzie o autoprezentację. Jego bohaterskie czyny budzą wiele podejrzeń.
Kompozycja „Pamiętników” harmonizuje z porządkiem biografii samego autora. W dziele można wyraźnie wyodrębnić dwie części tematyczne:
Pierwsza obejmuje lata 1656-1666. zawiera opis wojennych przygód Paska, kiedy to pod komendą Czarnieckiego brał udział w walkach ze Szwedami w Polsce i w Danii . Ze względu na rozbudowane epizody fabularne , sceny batalistyczne, barwny, dosadny język część ta przypomina w pewnej mierze powieść awanturniczą.
Druga, obejmująca lata 1667-1668. prezentuje ziemiańsko-patriarchalny żywot autora , który po latach wojennej tułaczki osiadł na majątku, ale i tu wybujały temperament nie pozwolił mu zaznać spokoju. Pasek skłonny do sąsiedzkich waśni wszczynał awantury i wiódł nie kończące się procesy. Fragment ten ma dużą wartość poznawczą, odsłania obszerny obraz obyczajowości staropolskiej , jest kapitalnym zapisem szlacheckiej mentalności.
Dzięki zróżnicowaniu tematycznemu portret polskiego szlachcica-sarmaty uzyskuje pełniejszy wymiar. Ukazuje szlachcica w jego dwóch, elementarnych rolach- rycerza walczącego w obronie granic Rzeczypospolitej i ziemianina smakującego rozkosze wiejskiego bytowania. Niestety, wzór polskiego sarmaty, jaki zarysowuje się w „Pamiętnikach” musi budzić liczne zastrzeżenia. Owszem, jest to człowiek dumny, waleczny, przywiązany do tradycji, gościnny, gospodarny, zapobiegliwy, niemniej jednak przejawiający więcej wad charakteru niż szlachetnych zalet. Odznacza się bowiem kłótliwością, skłonnością do nadużywania trunków, fanatycznym przywiązaniem do przywilejów szlacheckich, zaściankowym tradycjonalizmem, powierzchowną religijnością, a także chciwością, pazernością. Typ umysłowości, jaki reprezentuje, jego horyzonty intelektualne nie napawają optymizmem. Fragment, w którym Pasek opisuje, jak to „uderzał w konkury”, mając na względzie nie poryw serca, lecz wielkość posagu, jest wymownym przykładem przywiązania do dóbr doczesnych i umysłowości co najmniej ograniczonej.
„Transakcja wojny chocimskiej” Potockiego
Zupełnie inne oblicze sarmatyzmu kreśli Wacław Potocki w „Transakcji wojny chocimskiej”. Autor świadomy dewaluacji sarmackich wartości , pragnie wskrzesić czasy świetności polskiego oręża, przypomnieć, czym naprawdę powinien odznaczać się szlachcic-sarmata. Sięga więc w przeszłość prawie 50 lat wstecz, opiewa przygotowania i przebieg bitwy pod Chocimiem w 1621 r., kiedy to wojska polskie dowodzone przez Karola Chodkiewicza odniosły triumfalne zwycięstwo nad armią turecką.
Potocki w trakcie pracy nad ”Transakcją…” wykorzystał diariusz wojenny spisywany przez Jakuba Sobieskiego - jednego z uczestników bitwy. Świadomie nadał swojemu utworowi formę eposu, by w ten sposób uwznioślić bohaterskie czyny Polaków i stworzyć mit rycerza kresowego - niezłomnego wojownika, który z szablą u boku broni wschodnich rubieży Rzeczypospolitej przed najazdem pogańskiej hordy. I rzeczywiście „Transakcja…” odsłania wielki teatr wojenny, ukazuje imponującą paradę polskiego rycerstwa, obrazuje mistrzostwo szabli. Trzeba jednak mieć na uwadze, iż sceny batalistyczne przedstawiają bohaterstwo polskiego oręża w sposób celowo wyolbrzymiony. Zabiegi hiperbolizacji i idealizacji są wszechobecne w utworze. Towarzyszą im elementy drapieżne, epatujące makabrą, ukazujące grozę śmierci: „ciepłe wątroby kipią na tuleje”, „Krew się zsiadła na ziemi galaretą trzęsie”, „Ludzie się nie dobici w swoich kiszkach plącą…” itp. Obraz bitwy jest więc zarówno wzniosły, jak i wstrząsający. Ukazuje waleczność, niezłomność i odwagę polskich sarmatów, podkreśla gotowość do poniesienia najwyższych ofiar. W ten sposób na prawach kontrastu eksponuje przepaść jaka dzieli dawnych, nieskazitelnych rycerzy od ich obecnych potomków, którzy krewkość charakteru marnowali w sąsiedzkich sporach i procesach o miedzę.
Wizja świetności przodków przeciwstawiona obrazowi upadku ich potomków ma zatem wyraźny podtekst dydaktyczny. Ma zawstydzić warchołów i pieniaczy, wstrząsnąć sumieniem, dać pozytywny wzór do naśladowania. Zresztą, jeśli idzie o elementy moralizatorskie, jest ich w utworze znacznie więcej, przede wszystkim w szeroko rozbudowanej sferze dygresji. Tu właśnie narrator przywdziewa szaty nauczyciela-moralizatora, który z satyrycznym zacięciem wypomina szlachcie jej największe grzechy, a jest ich niemało. Uwagi te, obiektywnie potrzebne, nie przydają jednak dziełu większej wartości, są zbyt bezpośrednie, a także nużące.
Dzieło Potockiego dzisiaj jest już zabytkiem literatury. Nie przetrwało próby czasu może z tego względu, iż jego autor rezygnował z możliwości fikcji literackiej na rzecz skrupulatnej, przesadnie szczegółowej relacji z przebiegu samej wojny.
3.Różne nurty w literaturze barokowej.
Nurt poezji metafizycznej: Naborowski, prekursor Szarzyński - interesowali się sprawami duchowymi człowieka, utwory skupione wokół filozoficznych pytań o byt, życie ludzkie, czas, przemijanie. Powaga tematu łączy się z kunsztowna formą i typowym dla epoki obrazowaniem.
Poezja ziemiańska (sarmacka) Wacław Potocki, Wespezjan Kochowski (psalmy), Szymon Szymonowic (Sielanki) - prezentuje wzór życia na wsi, umiar, pochwałę natury oraz - w przypadku Potockiego problematykę patriotyczną
Nurt mieszczańsko-plebejski (sowizdrzalski)- Jan z Kijan, wiersze anonimowe, literatura tworzona przez ludzi spoza stanu uprzywilejowanego - mieszczan, żaków, ubogich nauczycieli szkółek parafialnych, ludzi wykształconych - zaczątek zawodowej inteligencji, trudniącej się pracą umysłową na którą wówczas nie było większego zapotrzebowania. Byli przeświadczeni, że dzięki zdobytej nauce są czymś lepszym, ale znajdowali się w trudnej sytuacji materialnej. Reprezentowali prześmiewczą i niepokorną postawę wobec wysoko postawionych oraz norm społecznych i kulturowych. Dawało to w efekcie rodzaj błazeńskiej (skrywającej mądrość) twórczości. Negatywne stanowisko wobec panujących stosunków społ. zmuszało twórców do anonimowości (cenzura kościelna).
Poezja dworska - J.A. Morsztyn - nawiązywał do teorii konceptualizmu (konceptyzm - założenie, że poeta ma gromadzić pomysły, które mają zaskakiwać). MARINIZM - kładł nacisk na formę. Odrzucano harmonię, proporcjonalizm na rzecz kontrastu (zaskoczenia). Kompozycja często opierała się na kontraście, wyliczeniach. Stosowano szyk przestawny, paralelizm, makaronizmy (wyrazy obce). Zakończenia z zaskakującą puentą. Paradoks - rozumowanie sprzeczne z powszechnie przyjętym
4. Motyw przemijania, śmierci i miłości w utworach barokowych.
Światopogląd
Człowiek epoki baroku stał pomiędzy dwiema przeciwnymi wartościami: radością a marnością życia. Było to powodem dramatu wybitnych jednostek. Powodem do pesymizmu były także trudności w określeniu swojej pozycji w świecie - rozdarcie wewnętrzne.
Człowiek epoki baroku starał się cieszyć życiem, ale zdawał sobie sprawę z tego, że życie na ziemi jest momentem przejściowym w stosunku do wszechświata i wieczności. Stąd też wynikała tematyka sztuki barokowej: przemijanie czasu ,marność (motyw vanitas), śmierć, pytanie o sens życia.
Najwybitniejszymi polskimi autorami utworów odwołujących się do tych motywów byli: Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski
Morsztyn w swoich utworach zwracał raczej uwagę na motyw miłości. Poezja J. A. Morsztyna jest najdoskonalszym przykładem dworskiej poezji barokowej. Morsztyn doskonale operował językiem, w swoich dziełach zwracał uwagę na uczucia, nie na intelekt. „Do Trupa” - utwór napisany jest w formie sonetu i stanowi odezwę człowieka zakochanego do trupa. Podmiot liryczny wykazuje podobieństwa i różnice w położeniu obu postaci. Dwie pierwsze strofy zestawiają podobieństwo między trupem a zakochanym: obaj zostali ugodzeni strzałą - pierwszy strzałą śmierci drugi strzałą miłości; obaj zostali pozbawieni życia - trup w sposób fizyczny, zakochany zaś nie ma chęci do życia; obaj nie mogą niczego dokonać - trup w sensie fizycznym, zakochany nie kieruje się rozumem lecz uczuciami. W dwóch pozostałych zwrotkach autor wykazuje różnice miedzy trupem a zakochanym. Postaci trupa przypisać możemy kategorię spokoju , niezmienności, bowiem milczy i nie odczuwa żadnego bólu. Ten zaś kto kocha , płacze, tęskni, rozpacza i bardzo cierpi. Morsztyn uważał, że miłość jest fenomenem ziemskiego szczęścia. Wprawdzie przemija jak wszystko, co ziemskie, ale jednocześnie przeżywanie miłości przybliża człowieka do czegoś co nieprzemijające, wyższe nad ziemskie prawa, ponadczasowe. Morsztyn nie usiłuje definiować miłości przez pryzmat teorii filozoficznych, lecz przez doznania podmiotu lirycznego. Porównanie sytuacji trupa i zakochanego jest hiperbolą, umyślnym wyolbrzymieniem cierpień związanych z miłością. „Cuda miłości” - sonet ten ukazuje dziwne skutki miłości podkreślone przez zastosowanie pytań retorycznych, które prowadzą do paradoksów. Podmiot liryczny stwierdza, że żyje nie mając serca, nie żyje a czuje ból. Do paradoksu prowadzi również podwójne rozumienie słowa `serce': jako organ w ciele ludzkim i jako źródło uczuć. Nie chodzi więc o fizyczną ,lecz duchową śmierć spowodowaną przez nieszczęśliwą miłość. „Bierzmowanie” - tematem utworu są kaprysy dziewczyny i ich wpływ na jej ukochanego smutek dziewczyny powoduje smutek podmiotu lirycznego, jej szczęście jest powodem jego szczęścia. Tytułowe `bierzmowanie' jest symbolem zmądrzenia i ustatkowania się. „Niestatek” - w utworze tym pojawia się dysharmonia sensu - okazuje się bowiem, że łatwiej o rzeczy niemożliwe (złapać wiatr do worka, uspokoić groźbą niespokojne morze, zalać łzami wulkan Etna), niż o jedną: `niźli będzie stateczna która białogłowa' - czyli jakaś kobieta ustabilizuje swoje uczucia.
Naborowski w swoich utworach podejmował raczej temat przemijania i śmierci (co nie znaczy, że nie pisywał o miłości). Poezja D. Naborowskiego szuka harmonii pomiędzy przeciwieństwami, przemijania i trwania. Autor w swoich utworach mówi o przemijającym życiu, które jest nietrwałe. Przeciwny jest przyznawaniu człowiekowi pełnej swobody życia, ponieważ jest to sprzeczne z przeznaczeniem (Naborowski był kalwinem i wierzył w teorię predestynacji = przeznaczenia).W twórczości Naborowski sięga po formy kunsztowne takie jak sonet. W jego dziełach można dostrzec wpływ takich prądów literackich jak marinizm. „Marność” - utwór ma formę fraszki; tematem utworu jest życie, które okazuje się marnością. Autor wykorzystuje motyw z księgi Koheleta - `vanitas vanitatum' (`marność nad marnościami i wszystko marność').Mówi o przemijaniu życia i wartości materialnych. Człowiek powinien szukać oparcia w Bogu, który przedstawiony jest jako surowy stwórca, którego należy się bać. Ma żyć uczciwie i pobożnie. Jest to postawa - stoicyzm chrześcijański. Utwór wyznacza dwa światy: ziemski i wieczny. Doczesności przysługuje kategoria marności i rzeczy z nią związanych. Wieczność natomiast wyznaczają pobożność, uczciwość, czystość i Bóg. Dostrzeganie w życiu marności nie skierowuje jednak poety na drogę mistycyzmu. Naborowski potrafi widzieć i czuć uroki doczesności, ale mimo wszystko podporządkowuje je Bogu. „Krótkość żywota” - utwór ma formę fraszki; stanowi on refleksję na temat przemijania, o konieczności umierania i nieuniknionym upływie czasu. Naborowski opisuje niszczycielskie działanie czasu, ale bez dramatyzowania - podaje jedynie fakty (każdy z nas umrze, nie można cofnąć czasu). Autor próbuje oswoić czytelnika z faktem umierania. Człowiek już na początku naznaczony jest piętnem śmierci. Z utworu wynika, iż lekarstwem na to jest Bóg. Autor patrzy na ludzką egzystencję z pewnym dystansem, z pozycji człowieka, który odnalazł już swoje miejsce w świecie, z pozycji człowieka doświadczonego posiadającego ogromną wiedzę życiową. Życie ludzkie jest krótkie i znikome - autor porównuje je do zjawisk nietrwałych takich jak np. `dźwięk', `cień', `dym', `błysk', `głos', `punkt.'.
„Cnota grunt wszystkiemu” - utwór ten swoją wymową przypomina początek fraszki J. Kochanowskiego `O żywocie ludzkim'. Naborowski po raz kolejny nazywa to co ludzie cenią najbardziej: pałace, złoto, srebro, długie życie. Wszystko to jednak jest przemijalne. W nicość obracają się Wszelkie bogactwa, upadają kunsztowne pałace, nieużyteczne stają się złoto i srebro, a długie życie zawsze przerywa śmierć. Utwór stanowi powrót do wartości renesansowych. Życie cnotliwe to sposób na przemijanie - cnota i sława trwa wiecznie.
„Do Anny” - komplement barokowy - opisujący kobietę. Utwór ukazuje to że czas ciągle upływa, ale piękno Anny nie przemija, a uczycie jakim dąży ją podmiot liryczny nigdy nie ustanie. Podkreślona jest stałość uczuć, pomimo przemijania i piękno kobiety.
(Motywy przemijania, śmierci, miłości można odnaleźć w utworach zagranicznych autorów takich jak Szekspir czy Corneille. W ich dziełach motywy są łączone i przeplatają się jeszcze mocniej niż u naszych autorów.)
5. Rzeczywistość polska XVII w. w literaturze barokowej.
Sytuacja polityczna w kraju.
Wiek XVII w Polsce to czas narastających konfliktów na różnym tle. Jednym z najbardziej istotnych konfliktów na terenie Rzeczpospolitej był konflikt na tle religijnym, ponieważ na terenie kraju oprócz katolików, było wielu kalwinów i luteranów oraz przedstawicieli innych wyznań. Konflikt ten ulegał jeszcze większemu zaostrzeniu poprzez działalność zakonu jezuitów, związanego z kontrreformacją. Drugi konflikt miał charakter społeczny i opierał się na nieporozumieniach jakie powstawały pomiędzy szlachtą a chłopami, którzy uskarżali się na ucisk i wyzysk. Istniały także konflikty wewnątrz-stanowe - takie wybuchały np. wśród szlachty, która podzieliła się na: magnaterię, szlachtę zagrodową i gołotę. Ludzie dzięki którym możemy odtworzyć klimat tamtych czasów i wgłębić się w mentalność ludzi tamtego okresu to Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek.
Potocki traktował twórczość literacką jako służbę społeczną - proza obywatelska. Chciał przez teksty społeczno-obyczajowe zwrócić uwagę szlachty na jej wady, których konsekwencją jest słabość Rzeczypospolitej. „Nierządem Polska stoi” to fraszka narracyjna, bardziej rozbudowana. Jest to jeden z wielu utworów mówiących o tym, że źle się dzieje w Polsce - brak stabilności rządów, prywata, nieprzestrzeganie praw, zrywanie sejmów, nie szanowanie konstytucji, występki możnych uchodzą płazem.
„Pospolite ruszenie” to fraszka satyryczno-obyczajowa o charakterze ironicznym. Utwór ma na celu pobudzenie szlachty polskiej do odpowiedzialności za ojczyznę. Potocki odnosi się negatywnie do szlachty, która nie myślała o sprawach ojczyzny, nie stawiała się na wezwanie tylko oddawała się przyjemnością. Wady takie jak słabość pospolitego ruszenia i zanik ducha rycerskiego, spotkały się z ostrą krytyką poety w tym utworze. „Zbytki polskie” - fraszka społeczno-obyczajowa. Utwór ten krytykuje stan szlachecki za to, że dba tyko o to aby się wzbogacić i żyć w dobrobycie, nie zauważa innych, ważniejszych spraw - takich jak upadek ojczyzny. „Kto mocniejszy ten lepszy” - fraszka ta dotyczy sytuacji społecznej w Polsce. Autor mówi o tym, że w Polsce bardziej liczy się chrześcijanizm niż arianizm. Porównuje on te dwa wyznania - mówi o chrześcijaństwie jako o wierze powierzchniowej, o tym, że chrześcijanie nie pilnują obowiązków związanych z ich wiarą. „Transakcja wojny Chocimskiej”- jest to najbardziej znany utwór Wacława Potockiego, napisany w 1670r., który stanowi pierwszy polski epos. Opisane są w tym utworze wydarzenia dotyczące bitwy stoczonej pod Chocimiem w 1621r., gdzie Polacy odnieśli zwycięstwo. Wtedy to szlachta przypominała prawdziwych Sarmatów walczących o ojczyznę. Tekst ten jest pochwałą `polskiej szabli', lecz nie jest pochwałą bezkrytyczną. Pisarz odtwarza historię, po to by poruszyć sumieniem sobie współczesnych. Tę bohaterską obronę Chocimia stawiał autor za wzór współczesnemu sobie pokoleniu, które dostarczało wiele powodów do krytyki.
Jan Pasek
„Pamiętniki” Paska najprawdopodobniej zostały spisane w latach 1690-95 i są najwybitniejszym zabytkiem pamiętnikarstwa staropolskiego: Ze względu na zawartość i zasięg tematyczny są ważnym źródłem historycznym, którego wiarygodność potwierdzają relacje ludzi biorących udział w wydarzeniach. Przedstawiają walki Czarnieckiego ze Szwedami, z Moskwy, wyprawę do Danii, opowiadają także o rokoszu Lubomirskiego i o odsieczy przeprowadzonej przez Polaków pod Wiedniem, którą przedstawił opierając się na relacjach jej uczestnika. „Pamiętniki” są także dokumentem mentalności przeciętnego szlachcica polskiego w XVII w. Stanowią one wręcz gloryfikację sarmatyzmu. Zawierają pokojowego życia ziemskiego i obyczajów szlacheckich. Ich autor odznaczał się fanatycznym przywiązaniem do swobód i przywilejów szlacheckich, był dzielnym, czasem okrutnym i żądnym łupów żołnierzem. Zdobywał się na krytycyzm w ocenie postępowania magnatów. Myślał kategoriami przeciętnego szlachcica, toteż ucisk i niedolę chłopów uważał za naturalny stan rzeczy. Z typowo sarmacką mentalnością odnosił się do własnej klasy i tylko szlachtę uważał za godną przedstawicielkę narodu. Życie prywatne szlachty nacechowane było troską o dobrobyt i korzyści materialne. Utwór wyraźnie dzieli się na dwie części:
pierwsza (1656 - 1666) - obejmuje wojenne losy autora;
druga zaś (1667 - 1688) - ukazuje go jako gospodarza i obywatela.
6. Ogólna charakterystyka kultury barokowej.
O kierunku przenikania wzorców kultury decydowały lokalne tradycje i aktualne więzi religijne, polityczne, cywilizacyjne. W polskiej kulturze główną rolę odegrały wzorce włoskie (G. Marino - liryka, T. Tasso - epika, G. Boccaccio - proza fabularna, oraz inne wzory poezji popularnej i teatry). Polski teatr dworski i romanse rozwijały się wg. wzorców francuskich. Na wschodzie oddziaływały wzorce ruskie, zaś na północy i zachodzie niemieckie (rozwój teatru szkolnego). Podstawową rolę w kształtowaniu kultury baroku miał nadal autorytet antyku (podtrzymywany przez przekłady i adaptacje utworów z tej epoki). Polska wpłynęła na rozwój kultury w Europie poprzez przekłady piśmiennictwa a nie literatury pięknej. Głownie kultura polska oddziaływała na terenie Europy Wschodniej. Ogólnie, w Polsce wykształciły się 2 wzorce kulturowe: ziemiański i dworski. Ten pierwszy kultywował ojczyste pamiątki, ludowe pieśni, obrzędy i obyczaje. Drugi zaś propagował dwory magnackie, lansował europejską modę, sztukę i naukę. Sztuka baroku odznaczała się dużą dekoracyjnością, dynamizmem postaci, alegoryzmem w malarstwie, budowlami monumentalnymi, licznymi ornamentami oraz tematyką religijną.
7. Czy słuszna jest Twoim zdaniem negatywna ocena okresu baroku zawarta w słowach: epoka upadku i zepsucia sztuki.
Barok jest bardzo zagadkową epoką. Do dziś do końca ni wiadomo, co oznacza nazwa. Początkowo określano barok jako epokę zepsucia. Było to związane z nikła wiedzą o siedemnastowiecznej literaturze, ukrywającej się głównie w rękopisach, oraz przeświadczeniem ówczesnych badaczy, którzy często ulegali gustom klasycystycznym. Literatura baroku nie była klasyczna ani harmonijna wg. renesansowych, czy oświeceniowych wzorców, więc była krytykowana. Epoce tej zarzucano barbarzyństwo i wypaczenie idealnych kanonów sztuki. Problem polegał na tym, że ceniono tylko klasyczne wzorce, zaś każdą `inność' artystyczną ostro krytykowano. Jednak ostatnie lata baroku związane były z upadkiem piśmiennictwa w kraju. Obniżył się ogólny poziom literatury, zaś w okresie czasów saskich nie pojawił się nikt na miarę zmarłych pisarzy 17 wieku (Morsztyna, Potockiego, Paska). Kryzys dotknął wszystkie dziedziny sztuki. Rozpoczęła się wówczas nowa epoka - oświecenie.
8. Nawiązania do baroku w późniejszej literaturze (poezja, proza).
Nawiązani do baroku w późniejszych epokach:
`Cierpienia młodego Wertera', `Kordian', 'Dzidy cz.3' - nawiązuje do wiersza Morsztyna `Do trupa' (opis nieszczęśliwej miłości, człowiek nie kieruje się rozumem lecz uczuciami i to go zgubi; miłość jest fenomenem ludzkiego życia),
`Konrad Wallenrod' , ` Giaur' - nawiązują do `Cyda' ( bohaterowie to buntownicy, w osamotnieniu walczący w słusznej sprawie ( Rodreg de Bivar - odważny, nieustraszony, walczy o miłość Chimeny, zyskał sławę ; Konrad i Giaur - buntownicy, niechętni istniejącemu porządkowi, skazani na klęskę),
„Dophinis w drzewo bobkowe przemieniła się” -Jarosław Marek Rymkiewicz
„Kobiety Rubensa” -Wiesława Szymborska
„Lekcja anatomii” (Rembranta) Stanisław Grochowiak
9. Proza epistolarna, pamiętniki, i inne gatunki literackie popularne w baroku.
Gatunki literackie popularne w baroku:
poezja ` światowych rokoszy' (Morsztyn, Twardowski) - niepokój przemijania, który wiódł do wojny z ciałem i światem, fascynacja przemijającą urodą świata doznawanego zmysłami.
poezja ziemiańska - umiar w ziemskiej zapobiegliwości i powściągliwość w odgadywaniu spraw wiecznych.
poezja mieszczańska - plebejska (Jan z Kijan) - konfrontacja jednostki ze społeczeństwem przyznając jednostce reprezentującej stany niższe uniwersalne prawa człowieka.
pamiętnik (Pasek) - relacja piśmiennicza, odtwarzająca zdarzenia autentyczne w których autor uczestniczył bądź był naocznym świadkiem. Zawarte są w nim opinie autora oraz porządek chronologiczny. Może to być dziennik(obecne wydarzenia), bądź wspomnienia.
10. Główne tendencje barokowe a tendencje renesansowe.
Tendencje barokowe: Tendencje renesansowe:
- duża dekoracyjność, dynamizm postaci, - prostota, umiar, spokój, harmonia, proporcje
alegoryzm w malarstwie, - ściany upiększano fryzami, freskami,
budowle z licznymi ornamentami, - budowano zamki, pałace, ratusze, dwory
tematyka religijna, - ukazywanie piękna świata i życie człowieka,
należy korzystać z wartości życia, - humanizm (wiara w potęgę rozumu, poznawanie
należy uciekać od doczesności w mistycyzm, praw rządzących przyrodą),
życie skłania do pesymizmu, - powrót do starożytności, do antyku oraz
typ człowieka kierującego się zasadą dwoistego odrodzenie człowieka.
życia (asceza i korzystanie z uciech życia
11. „Skąpiec” Moliera jako komedia obyczajowa i dramat rodzinny.
`Skąpiec' jest utworem, który ośmiesza obyczaje ludzkie. Harpagon to bardzo skąpy człowiek, który bardziej kocha pieniądze niż cnotę i honor. Molier stara się ośmieszyć takie postępowanie poprzez niedorzeczność wypowiedzi i postępowania bohatera. Utwór jest także dramatem rodzinnym ponieważ ukazuje konflikt między rodzicami a dziećmi. Chodzi tu o stosunek ojca do dzieci (mogą robić co chcą byle nie było to kosztowne) oraz o fakt, że nie ma w domu matki która przypuszczalnie zmarła). Konflikt narasta gdy Harpagon miesza się w sprawy uczuciowe swoich dzieci. Córkę chce wydać za mąż za Anzelma którego nie chciała, zaś z narzeczoną syna sam chce się ożenić (chodzi mu o korzyści majątkowe). Dochodzi do ostrej sprzeczki między synem a ojcem. Konflikt rodzinny zrodził się przez pieniądze i zakończył się dzięki nim. ostatecznie wszyscy się pogodzili. Wykazuje również cechy komedii intrygi i farsy.
8