Kategoria: Polski
Zakres: Barok
Tytul: Barok- ogólna charakterystyka
Dodano: 1999.07.21
Barok to epoka w dziejach kultury (koniec XVI wieku - polowa XVIII). Pochodzenie terminu jest tajemnicze - moze od portugalskiego slowa barocco oznaczajacego perle o nieregularnych ksztaltach lub tez baroco - nazwa sylogizmu, tj. sposobu rozumowania - oznacza rozumowanie nazbyt skomplikowane. Barok szczególnie w kulturze francuskiej budzil poczatkowo zle skojarzenia. Barokiem nazywano takie dziela sztuki, które ostentacyjnie lamaly klasycystyczne normy tworzenia. Ojczyzna baroku byly Wlochy, pózniej zaistnial on w Niemczech, Polsce, Anglii, Francji, Niderlandach, Ameryce Lacinskiej. Duchowosc barokowa: -epoka powstala w wyniku odnowy zycia religijnego po zakonczeniu soboru trydenckiego, z drugiej strony nastapil kryzys swiadomosci religijnej, -rozwój nauki i filozofii, subiektywizm, sceptycyzm, relatywistyczna krytyka swiata, pojecie nieskonczonosci swiata, -konflikt pomiedzy naukowym widzeniem swiata a religia i potocznym doswiadczeniem, -emancypacja nauki zrywajacej swe wiezy z teologia. Koncepcje postrzegania czlowieka: -czlowiek - istota myslaca, obca we wszechswiecie i przeciwstawiona mu w sposób bezkompromisowy - Kartezjusz i Pascal, -czlowiek - istota calkowicie zjednoczona ze wszechswiatem, pozbawiona duszy - Hobbes i Bacon, -czlowiek - istota nalezaca do uduchowionej, myslacej natury - Baruch Spinoza, Religijnosc epoki: Religijnosc barokowa jest odmienna od poprzednich form religijnosci, jest wynikiem spotkania teologii z humanizmem. Proces ten ma miejsce w kosciele potrydenckim - akcentowanie czlowieczenstwa Chrystusa - uksztaltowany w baroku kult Serca Jezusowego. Ignacy Loyola - zalozyciel zakonu jezuitów, twórca koncepcji humanizmu teocentrycznego. Franciszek Salezy - koncepcja humanizmu poboznego. religijnosc akcentuje dobroc Boga, kult eucharystyczny, Kosciól pojmowany jako miejsce zbawczego dzialania Boga, wyrazny zwiazek pomiedzy Kosciolem doczesnym a triumfujacym Kosciolem Niebieskim, postawa wierzacego - ufnosc, Kosciól potrydencki - wyraziscie nakreslona swiadomosc zwycieskiego wkroczenia w nowa ere, utrata renesansowego zagrozenia innowierców - stad triumfalizm religijny - jednoczenie ducha rycerskiego z optymistycznym maksymalizmem religijnym (wierzacy mógl sie uwazac za rycerza Chrystusa), poboznosc ludowa - procesje, pielgrzymki, przesadne manifestowanie przezyc religijnych, przewaga obrzedu nad tym, co intelektualne, zanik poczucia winy. Estetyka barokowa. piekno jest niewytlumaczalne - subiektywizm estetyczny, nie istnieje obiektywne piekno w naturze - zainteresowanie tematami tradycyjnie uznanymi za nieestetyczne, fascynacja brzydota jako jeden z przejawów estetyki, próba odkrycia tajemnicy ludzkiego losu, sensu swiata i zycia w sztuce, H. Wölfinn - "estetyke renesansowa cechuje statycznosc, jasnosc, linearnosc, forma zamknieta; estetyka barokowa jest przeciwienstwem - kompozycja otwarta, dynamika, ciemnosc, malarskosc" Cechy i wyznaczniki stylu barokowego : ruchliwosc, kolor, patos, bogata symbolika i alegorycznosc, dekoracyjnosc, kontrast, niepokój, kwietyzm. W budownictwie - bogate formy geometryczne sa wyrazem silnej ekspresji religijnej, Kosciola przyciagajacego rzesze wiernych. Sztuka retoryki - doskonale dzielo retoryczne zawiera pouczenie wzbudzajace wzruszenie, oddzialuje na zmysly sluchacza - tak wlasnie Kosciól chcial oddzialywac na wierzacych.
Kategoria: Polski
Zakres: Barok
Tytul: Poezja barokowa.
Dodano: 1999.07.21
Marinizm - Jan Baptista Marino - wloski poeta. Kierunek cechuje dazenie do takiego uksztaltowania formy i jezyka, aby zachwycic czytelnika "pomyslem" na dzielo - trescia, jezykiem, paradoksem. Wiersze zawieraly wyszukane tropy stylistyczne, anafory, oksymorony, hiperbole, antytezy, gradacje, polisyndetony. Przedstawicielem w Polsce byl Jan Andrzej Morsztyn, twórca "Kanikuly albo psiej gwiazdy" (1647) oraz "Lutni" (1661). "Niestatek" Wiersz ten traktuje o niestatecznosci kobiet. Autor dla podkreslenia tego pogladu przedstawia szereg sytuacji majacych zaistniec wczesniej niz zmiana kobiecej natury. Mamy tu do czynienia z anaforami, oksymoronami ("grozba uspokoi", "niemy zaspiewa"). Morsztyn gradacyjnie szereguje owe porównania, aby zaskoczyc czytelnika oryginalnoscia podejscia do problemu niestalosci niewiast.
Kategoria: Polski
Zakres: Barok
Tytul: Periodyzacja baroku w Polsce.
Dodano: 1999.07.21
1580 - 1620 - barok wczesny - rozwój literatury metafizycznej, 1620 - 1680 - barok dojrzaly - rozwój literatury sarmackiej i dworskiej, 1680 - 1740 - barok schylkowy - czas upadku kulturalnego zwiazany z epoka saska, Tlo historyczne : -absolutyzm oswiecony we Francji, -monarchia burzuazyjna w Anglii, -w Polsce demokracja szlachecka Caly wiek XVII zdominowany jest przez ciag nieustajacych wojen z Moskwa, Tatarami, Turkami, Szwecja. Liczne konflikty wewnetrzne, m.in. powstanie Kozaków. Ostatnia wielka wygrana bitwa - 1683, ostatni sukces Rzeczpospolitej szlacheckiej. Polski parlamentaryzm przezywa kryzys, w 1652 po raz pierwszy zerwanie obrad sejmu przez "liberum veto". Wies opiera sie na gospodarce panszczyznianej - ucisk chlopów, gospodarka ekstensywna. Zniszczenia ziem polskich osiagnely w tym okresie 45% majatku kraju - mniej wiecej tyle, co podczas II Wojny Swiatowej.
Kategoria: Polski
Zakres: Barok
Tytul: Zjawisko Sarmatyzmu. Scharakteryzuj i ocen te XVII-wieczna postawe zyciowa polskiej szlachty
Dodano: 1999.07.21
Ruch spoleczno-obyczajowy, wywodzi szlachte polska od rycerskiego, koczowniczego ludu zamieszkujacego ziemie Polskie; poczatkowo nacechowane jest dodatnio: zespól dodatnich cech odziedziczonych po przodkach: rycerskosc, odwaga, szlachetnosc, które sa przeciwienstwem dla zniewiescialego magnactwa; Sarmata stal na strazy i w obronie wiary w Europie (polska przedmurzem chrzescijanstwa); jednak z czasem sarmatyzm ewoluowal w kierunku znaczenia ujemnego, ze wzgledu na nie realizowanie swiatlych jego zalozen; np. poglady na obowiazki spoleczne wobec ojczyzny, cenienie i obrona zlotej wolnosci szlacheckiej; teraz pojawily sie nowe cnoty: warcholstwo, pijanstwo, pieniactwo, prywata, konserwatyzm, pycha, dazenie do zycia ponad stan, wyzysk chlopów graniczacy z okrucienstwem Jako idea calkiem interesujaca, ale jej realizacja pozostawia wiele do zyczenia (zdanie Potockiego); ostatecznie godna pozalowania postawa, która doprowadzila do upadku I Rzeczypospolitej i dlugoletniej niewoli narodu polskiego.
Kategoria: Polski
Zakres: Barok
Tytul: Szlachecki sarmatyzm.
Dodano: 1999.07.21
Sarmatyzm to poglad o szczególnym pochodzeniu szlachty polskiej. Opierajac sie na XVI - wiecznych historykach twierdzono, ze szlachta polska wywodzi sie od Sarmatów, starozytnego plemienia, zamieszkujacego przed wiekami ziemie polskie (w rzeczywistosci Sarmaci zasiedlali w polowie pierwszego tysiaclecia p.n.e. ziemie nad dolna Wolga). Sarmatom przypisywano wiele wspanialych cech charakteru, jak np. wrodzona dume, walecznosc, odwage, mestwo, wiernosc, itp.. Szlachcie taka koncepcja wlasnego pochodzenia i wlasnych przodków bardzo przypadla do gustu - zaczeto wiec poszukiwac wlasnych korzeni, tworzyc rodowody oparte na sarmackim pochodzeniu, powstal wlasciwie jeden ogromny sarmacki mit szlachecki. Dopiero w pózniejszym okresie czasu okreslenie to zaczelo wiazac sie z negatywnymi cechami szlachty: megalomania, ksenofobia (czyli lekiem przed wszystkim, co obce), nacjonalizmem, nietolerancja religijna, awanturnictwem, sobiepanstwem, sklonnosciami do pijatyk, umilowaniem zbytku, ciasnymi horyzontami myslowymi i dewocyjna poboznoscia. Sarmatyzm to równiez pewna niechec do nauki - za wystarczajace wiadomosci sarmaci uznawali te wyniesione z kolegiów jezuickich. Pod koniec baroku najjaskrawiej chyba uwidocznil sie zanik ducha obywatelskiego i brak troski o losy ojczyzny. Sarmatyzm stal sie synonimem upartego konserwatyzmu i warcholstwa, rozpadu i zaniku kultury dawnego rycerstwa polskiego. Przeniesienie stolicy z Krakowa do Warszawy w roku 1596 oznaczalo likwidacje centralnego i silnego osrodka kulturowego kraju, jakim byl niewatpliwie Kraków. Do tej pory stad nauka, kultura i oswiata promieniowaly na cala Rzeczpospolita; teraz role centrów kultury staraly sie przejac dwory magnackie i dworki szlacheckie. Spowodowalo to rozwarstwienie kultury polskiej na dwa nurty - dworski i sarmacki. Nurt dworski czerpal z wzorców zagranicznych, przejmowal obce nowinki literackie oraz ideowe, lansowal europejska mode, styl, sztuke i nauke. Poezja dworska miala zaskakiwac odbiorce, dowodzic mistrzostwa autora, bawic i uatrakcyjniac uczty i inne dworskie biesiady i spotkania. Najbardziej znanymi przedstawicielami tego nurtu byli J. A. Morsztyn i D. Naborowski. J. A. Morsztyn jest czolowym reprezentantem dworskiej poezji barokowej. Jego dorobek poetycki okresla sie mianem "blahej tresci w wyszukanej formie". Zródlem takiego miana jest fakt, iz Morsztyn jako marinista skupil swe dzialania literackie na poszukiwaniu nowych, kunsztownych i zaskakujacych form wyrazania tresci. Tematami jego utworów nie sa ani problemy egzystencjalne, ani prawdy filozoficzne. Bywaja nimi zycie dworskie, milosc, flirty, "gra milosna" - stad inne okreslenie J. A. Morsztyna - poeta milosci. Tomiki poezji Morsztyna nosza tytuly "Kanikula albo psia gwiazda" i "Lutnia". Morsztyn jest mistrzem barokowej maniery, uzywa czesto kontrastu, paradoksu, licznie takze stosuje oksymorony. Charakterystyczne, przewijajace sie w jego wierszach obrazy to: bladosc twarzy, lomot serca, skarga, zal. Daniel Naborowski laczy w swej poezji barokowa forme wiersza (konceptyzm, kunsztownosc, zaskakiwanie odbiorcy) z istotna, powazna tematyka. Motywy, jakie przewijaja sie w jego wierszach sa na wskros barokowe. Naborowski, tak jak inni twórcy tego okresu, rozwazali bowiem takie problemy, jak przemijalnosc, ulotnosc i kruchosc zycia, destrukcyjny i niszczacy wplyw czasu, kondycje czlowieka, ulomnosc jego ciala i trwalosc duszy. Poeta takze porusza te tematyke, szukajac jednoczesnie najlepszej formy, by wyrazic swe przemyslenia. Mówi o koniecznosci pogodzenia sie z wyrokami Boga, a nie o próznym lamentowaniu i rozpaczaniu. Poezja Naborowskiego jest przede wszystkim refleksja filozoficzna, uwiecznia rozterki czlowie- ka, który odczuwa swa przemijalnosc, szuka wartosci stalych i trwalych, analizuje relacje Bóg - czlowiek, czlowiek - czas, czlowiek - swiat. Mozna okreslic ten typ poezji jako poezje metafizyczna i intelektualna. Nurt sarmacki opieral sie na na rodzimej tradycji. Zamykal sie on przed wszelkimi nalecialosciami literatury obcej, swój polski rodowód uznawal za najwazniejszy. Kulture ziemianska inspirowala renesansowa tradycja "wsi spokojnej", cechowaly ja kult ojczystych pamiatek oraz zblizenie do kultury ludu, do jego muzyki, piesni, zwyczajów, obrzedów i wierzen. Nurt sarmacki opanowal przede wszystkim polskie dworki szlacheckie. Za przedstawicieli tego nurtu uznaje sie W. Potockiego i J. Ch. Paska. Zamozny ziemianin z okolic Biecza pozostawil bogaty dorobek literacki, zaliczany do nurtu literatury sarmackiej. Twórczosc Potockiego zyskala miano obywatelskiego sumienia narodu. Mimo, iz zaliczany jest do nurtu dworskiego, tak jak inni twórcy barokowi stosuje ozdobny styl i oryginalna forme. Przerabial na poezje wojskowe relacje, romanse zagraniczne, teksty lacinskie, itp. Tytul zbioru "Moralia albo rzeczy do obyczajów" ukazuje, iz byl to twórca gleboko przejety poczuciem odpowiedzialnosci pisarskiej. Poruszal zarówno problemy braku patriotyzmu i koniecznosci ksztaltowania wlasciwych postaw obywatelskich, jak i kwestie spoleczne czy wyznaniowe ("Kto pierwszy, ten lepszy"). Slynny jest takze zbiór fraszek pt."Ogród, ale nie plewiony...", w którym zawarl poeta wiele krytyki pod adresem wspólczesnych.
Kategoria: Polski
Zakres: Barok
Tytul: Jan Chryzostom Pasek i W. Potocki - sarmaci polscy.
Dodano: 1999.07.21
Jan Chryzostom Pasek, jeden z najwiekszych polskich twórców - sarmatów urodzil sie ok. roku 1636 na Mazowszu. Byl wychowankiem kolegium jezuickiego w Rawie. Uczestniczyl w wielu waznych wydarzeniach historycznych tego okresu, sluzyl m.in. pod Czarnieckim. W roku 1667 porzucil wojsko, ozenil sie i zamieszkal na wsi w Krakowskiem. Mial bardzo burzliwy temperament i awanturnicze usposobienie. Czesto uczestniczyl w procesach sadowych. Oskarzono go m.in. o pogwalcenie spokoju publicznego i skazano na banicje. Nie opuscil jednak Polski. Wkrótce po wyroku zmarl. Jest autorem "Pamietników" - autobiografii XVII - wiecznego szlachcica. "Pamietniki" dziela sie na dwie czesci: pierwsza, obejmujaca wydarzenia z lat 1656 - 66, dotyczaca wojennych przygód autora i druga (lata 1667 - 88), opisujaca zycie ziemianskie. Biografia Paska jest bardzo bogata w fakty. Bral udzial w wojnie ze Szwedami (pod Czarnieckim), w wyprawie do Danii, w wojnach z Moskwa, walczyl przeciwko rokoszowi Lubomirskiego. Byl takze oddelegowany do towarzyszenia poselstwu moskiewskiemu w drodze do Warszawy. O sobie w czasie tych wydarzen mówi jako o walecznym i odwaznym zolnierzu, pelnym temperamentu i fantazji, zawadiackim, ale jednoczesnie chciwym lupów i dbalym o wlasne wygody. Do udzialu w tych wszystkich wydarzeniach sklonily Paska ambicja, chec zdobycia lupów, nadzieja zrobienia kariery, zadza przygód, ciekawosc swiata oraz poczycie obowiazku patriotycznego. Pasek nieco przesadza i koloryzuje, przytaczajac liczne dowody swego mestwa i odwagi, jest zolnierzem - samochwala. Ukrywajac swe wady, podkresla znaczenie wlasnej obecnosci i uczestnictwa w waznych wydarzeniach historycznych. Pasek mimo, iz czesto gloryfikuje wojsko polskie, wyolbrzymiajac jego sukcesy, a milczac równoczesnie na temat klesk, to jednak maluje takze szeroki obraz wad zolnierzy. Naleza do nich brak karnosci, czeste pojedynki (takze bez przestrzegania regul), przystepowanie do walki po uprzednim objedzeniu sie i opiciu, powszechne bijatyki i pijanstwa w obozie podczas przerw w walkach itp. Podkresla takze zanik dawnych zalet rycerskich, a rozwój przywar szlacheckich, takich jak pijanstwo, pycha, rozrzutnosc, interesownosc, chec zdobycia lupów i zrobienia kariery. Jest jednakze mowa takze o poczuciu lojalnosci wobec króla (m.in. walka przeciwko rokoszowi Lubomirskiego) oraz o szacunku dla wodza. Zderzaja sie wiec tu dwie postawy, przez co trudno okreslic stosunek ówczesnej szlachty do ojczyzny. Koleje swego zycia autor przedstawia z naiwna szczeroscia, choc czesto próbuje je upiekszyc, dodajac fantastyczne przygody. Z "Pamietników" Paska wylania sie nam obraz ciemnego warchola i awanturnika, typowego zawadiackiego sarmaty. Bohater albo pociaga z butelki, albo klóci sie z wszystkimi, albo wreszcie pojedynkuje. Jednak wiele uwagi poswieca odmiennym niz w Polsce tradycjom i zwyczajom panujacym w krajach, w których walczyl. Po zakonczeniu sluzby wojskowej i slubie z majetna wdowa Pasek nie zaprzestaje awantur i pijatyk. Pisza o swym zyciu ziemianskim Pasek ukazuje sie jako sprytny, obrotny i energiczny gospodarz i jako urodzony gawedziarz. Jest bardzo towarzyski, sklonny zarówno do wybitki, jak i wybitki. Uczestniczy w licznych uroczystosciach sasiedzkich, polowaniach, sejmikach, zjazdach i trybunalach. Popisuje sie tam wieloma wspanialymi "oracjami". Jednak Pasek nie ujawnia calej prawdy o sobie. Milczy na temat swych awantur i procesów, o których informacje znalezc mozna w licznych dokumentach historycznych. W "Pamietnikach" o jego zatargach z sasiadami, burdach, bijatykach i pojedynkach mówia tylko nieliczne wzmianki. Piszac o latach swej sluzby wojennej Pasek przedstawia sie czytelnikom jako swietny kompan, wzorowy patriota i dobry zolnierz, cieszacy sie autorytetem zarówno podwladnych, jak i przelozonych. W rzeczywistosci jest typowym przedstawicielem sarmaty, czlowieka pelnego przesadów, uprzedzen i sklonnosci do alkoholu. Jest osoba o ciasnych horyzontach myslowych, maskowanych pozorami obycia i erudycji. Uderza jego powierzchownosc przy próbach refleksji nad opisywanymi zdarzeniami, niezwykla pewnosc siebie i sklonnosc do samochwalstwa. Religijnosc samego Paska i portretowanych przez niego szlachciców jest bardzo ceremonialna, brak jej jednak glebi i szczerosci przezyc. Piszac o ówczesnym zyciu autor chwalil cechy i postawy przedstawicieli stanu szlacheckiego: ciemnote, pieniactwo, samowole. Pasek nie zamierzal krytykowac swojego stanu; krytyczny obraz bunczucznej, nietolerancyjnej, niezbyt odwaznej, zasciankowo myslacej szlachty zawdzieczac mozna szczerosci autora i wyznawanym przez niego idealom sarmackim. Drugim twórca, kreslacym obraz sarmackiej szlachty byl Waclaw Potocki. W jego wierszach dostrzec mozna odbicie cech charakteru i postepowania ówczesnej szlachty polskiej. W wierszu "Zbytki polskie" ukazuje zle cechy i przyzwyczajenia Polaków. Wylicza w nim najwieksze polskie wady narodowe: sklonnosc do nieustannych zabaw, rozmilowanie w luksusie, przywiazywanie nadmiernej wagi do wytwornego stroju, obzarstwo i pijanstwo. Polacy przedstawieni sa jako naród chetnie i bezmyslnie przejmujacy obce wzory. Polska szlachta przyodziewa sluzacych w liberie, porusza sie zaprzegana w szesc koni karoca a tymczasem ojczyzna kurczy sie w swych granicach. Rzeczpospolita jest coraz biedniejsza, slabsza, niebezpieczenstwo utraty niepodleglosci coraz wieksze. Potocki krytykuje glupote i krótkowzrocznosc szlachty, która nie rozumie, ze wraz z upadkiem kraju utraci swa dotychczasowa pozycje i wszelkie bogactwa. Z kolei utwór "Pospolite ruszenie" ukazuje zniewiescialosc i sobiepanstwo szlachty. Wczesnym rankiem w obozie pospolitego ruszenia dobosz daje sygnal pobudki i wzywa szlachte do walki z nadchodzacym wrogiem. Jednak nawet w obliczu bezposredniego zagrozenia szlachta ani mysli zrywac sie z lózek, a dobosz o maly wlos nie zostaje pobity. Nikt, nawet rotmistrz, nie staje do bitwy. Ironia Potockiego jest w tym przypadku bardzo gorzka - pisze przeciez o bezbronnosci wlasnej ojczyzny, w której kazdy szlachcic ma wlasne zdanie i powodowany pycha nie chce nikogo sluchac.
Kategoria: Polski
Zakres: Barok
Tytul: Dwa oblicza sarmatyzmu polskiego baroku (Pasek, Potocki).
Dodano: 1999.07.21
Mozna zaobserwowac dwie postawy sarmatyzmu szlachty: Pasek z jego pamietnikami prezentuje postawe typowego, zlego Sarmaty, zas Potocki ze swoimi wierszami demonstruje nam idealnego, pozytywnego Sarmate; Pasek opisuje w swoich pamietnikach historie swojego zycia; po ukonczeniu kolegium jezuickiego (male wyksztalcenie), przez 11 lat sluzyl w wojsku, aby tu wzbogacic sie na ewentualnych lupach, ale to sie nie udaje, zaspokaja jedynie swoja zadze przygód; potem osiada na wsi, zeniac sie ze starsza, ale mocno uposazona wdowa; wiedzie tam zycie beztroskie, ale stanowczo rózne od idealu Reja; pelno w nim burd, awantur, zajazdów;
Kategoria: Polski
Zakres: Barok
Tytul: Tematy i gatunki literatury. Charakterystyczne dla baroku.
Dodano: 1999.07.21
Najtrudniejszym i wymagajacym najwiekszego kunsztu gatunkiem poetyckim Baroku jest oczywiscie sonet; skladal sie on z 4 zwrotek: pierwsze dwie byly 4-wersowe i zawieraly zwykle element opisowy; nastepne dwie byly 3-wersowe i stanowily podsumowanie lub filozoficzna kwintesencje utworu; Sonetu uzywali Szarzynski i Morsztyn; Drugim gatunkiem byla epopeja, a wykorzystal ja Potocki w "Wojnie chocimskiej";
Kategoria: Polski
Zakres: Barok
Tytul: Tematy i gatunki literatury. Charakterystyczne dla baroku.
Dodano: 1999.07.21
Najtrudniejszym i wymagajacym najwiekszego kunsztu gatunkiem poetyckim Baroku jest oczywiscie sonet; skladal sie on z 4 zwrotek: pierwsze dwie byly 4-wersowe i zawieraly zwykle element opisowy; nastepne dwie byly 3-wersowe i stanowily podsumowanie lub filozoficzna kwintesencje utworu; Sonetu uzywali Szarzynski i Morsztyn; Drugim gatunkiem byla epopeja, a wykorzystal ja Potocki w "Wojnie chocimskiej";
Kategoria: Polski
Zakres: Barok
Tytul: Sarmata o sobie, inni o sarmacie. Omów na podstawie przykladów literackich XVII i VIII wieku. Blaski i cienie sarmatyzmu.
Dodano: 1999.07.21
Sarmatyzm jest pojeciem zlozonym. Okresla ono obyczajowosc oraz kulture duchowa i umyslowa Rzeczypospolitej szlacheckiej od schylku wieku XVI, az po czasy rozbioru. Z pojeciem tym kojarzy sie równiez swoisty sposób bycia: rubasznosc, bujnosc obyczaju, a takze mentalnosc polskiej szlachty. Sarmatyzm mozna równiez opisywac w kategoriach ideologii szlacheckiej, która sankcjonowala szczególne miejsce stanu szlacheckiego w spolecznej strukturze Rzeczypospolitej: - rodowód szlachecki uzasadniony przez odwolania do legendarnej Sarmacji; krainy starozytnych Slowian, - szlachta spadkobierczynia rycersko-ziemianskich dziejów Polski i Slowianszczyzny w ogóle, - stopniowo to pojecie utozsamialo sie z polskim szlachcicem, ziemianinem, gospodarzem, - Szlachcic, obronca wiary stal na strazy suwerennosci Europy (Polska przedmurzem chrzescijanstwa). Podkresleniu idei patriotyzmu i jej polskosci "sluzyly": - niechec do cudzoziemszczyzny, - tradycjonalizm, - gloryfikacja dawnych praw, obyczajów. Waclaw Potocki - jego postawa posiada charakter reformistyczny. Poeta i zarazem szlachecki ideolog broni zalozen sarmackiego wzorca spolecznego, a krytyka dotyka jego realizacji. "Transakcja wojny chocimskiej" nawiazuje do wzorów eposu antycznego (przebieg przygotowan i bitwa polsko-turecka), co mialo sluzyc apoteozie mestwa i dzielnosci polskiego rycerstwa - szlachty, a postac wodza hetmana Jana Karola Chodkiewicza urasta prawie do rangi sarmackiego Marsa. Wiersz "Pospolite Ruszenie" - dobosz usiluje bez skutku dobudzic spiaca szlachte i zmusic ja do walki. Wiersz "Zbytki polskie" z gorzka ironia mówi o przepychu w jakim zyje szlachta, gdy tymczasem ojczyzna potrzebuje materialnej pomocy. Jan Andrzej Morsztyn "Piesn w obozie pod Zwancem" haslo "natocz albo nalej" silniej przemawia do szlachty niz glos wodza wzywajacego do walki z wrogiem (wojska Jana Kazimierza zostaly otoczone przez Kozaków i sprzymierzone oddzialy Tatarów). Jan Chryzostom Pasek "Pamietniki'' - to wiarygodny dokument mentalnosci szlacheckiej: osoba fanatycznie przywiazana do swobód politycznych i herbowych przywilejów, pelna niecheci wobec cudzoziemszczyzny i pozasarmackich obyczajów, o plytkiej swiadomosci religijnej sklonnej do dewocji i zabobonu. Pasek próbuje pominac zagadnienia stawiajace szlachte w zlym swietle. Czasem jednak opisujac rozmaite wydarzenia, nieswiadomie kresli obrazy pieniactwa, przemocy czy nawet okrucienstwa (opis sporu: kto zetnie pojmanego oficera).
Kategoria: Polski
Zakres: Barok
Tytul: Sarmata o sobie i my o Sarmacie.
Dodano: 1999.07.21
W wieku XVII cala szlachte polska jednoczylo poczucie narodowej potegi, przekonanie o swietnosci polskiego ustroju, monarchii ograniczonej prawami stanu szlacheckiego, nadto swiadomosc tradycji rodowej i starodawnosci sarmackiej, co wiazalo sie z idea pochodzenia Polaków jakoby od starozytnych Sarmatów. Duma z tego poteznego sarmackiego dziedzictwa byla tez nieodlaczna cecha barokowej mentalnosci. Dopiero z czasem uksztaltowalo sie ujemnie nacechowane okreslenie sarmatyzm oznaczajace caloksztalt siedemnastowiecznych obyczajów i kultury szlacheckiej, zwykle utozsamianych z samowola, zacofaniem, pogarda, niechecia do cudzoziemców, dewocja i ciasnym tradycjonalizmem. Szlachcic - rycerz byl obronca zlotej wolnosci, systemu spoleczno - panstwowego, który gwarantowal mu uprzywilejowane miejsce w Rzeczypospolitej. W ideologii sarmackiej ujawnily sie równiez hasla mesjanistyczne, wspomagane i rozwijane przez Kosciól. Polska, a wiec rycerska szlachta miala odegrac szczególna role w calej wschodniej Europie poprzez krzewienie idei chrzescijanskich. Szlachcic - obronca wiary, obronca Najswietszej Marii Panny stawal na strazy suwerennosci chrzescijanstwa Europy, strzegl przed niebezpieczenstwem poganstwa i innowierstwa. Polska pelnila w ideologii sarmackiej "przedmurze chrzescijanstwa", najdalej na Wschód wysunietego bastiony Rzymu. Pisarze tego okresu (Pasek, Potocki, Niemcewicz, Krasicki) podjeli zdecydowana krytyke wielu przejawów zycia szlacheckiego, akcentujac zwlaszcza nierealizowanie przez nia podstawowych zasad ideologii sarmackiej. Krytyce nie podlegala sama ideologia, ale wlasnie odstepstwa od niej. Typowym przykladem Sarmaty jest Jan Chryzostom Pasek, który taki wzorzec opisal w swych "Pamietnikach". Ich bohater realizuje ten ideal szlachcica, zolnierza, ziemianina. Wyksztalcenie bohater, narrator i autor jednoczesnie zdobyl u jezuitów. Nie jest ono wiec zbyt gruntowne czy wielostronne. Takie wyksztalcenie wywieralo wplyw na konserwatyzm myslowy, który przejawial sie w niecheci do wszystkiego co w jakikolwiek sposób mogloby zmienic istniejacy stan rzeczy. Wedlug Paska nie potrzeba zadnych zmian ani reform, jedyne niebezpieczenstwo zagrazajace ojczyznie to najazdy nieprzyjacielskie i przed nimi nalezy sie bronic. Walczac w obronie kraju nigdy nie zapominal o wlasnym interesie, wielu ludzi bogacilo sie na wojnie. W imie "zlotej wolnosci" potepial senatorów, którzy domagali sie dziedzicznosci tronu polskiego i ukrócenia szlacheckiej anarchii. Nie dostrzegal nedzy ludu, naród utozsamial ze szlachta. Pasek wysoko ceni odwage, mestwo i dzielnosc wyzej niz madrosc i rozwage. Czesto mówi o honorze rycerskim dopuszczajac sie czynów zupelnie nierycerskich. Bicie czy torturowanie poddanych nie wykraczalo jego zdaniem poza ramy honoru. Pasek pochwala idealy ziemianskie, spokojne zycie na wsi, bliskosc natury, ale ich nie realizuje. Podobnie ustosunkowuje sie do idealów obywatelskich, dostosowuje je do wlasnych potrzeb. Wysmiewa inne narody chwalac kraj rodzinny. Chwali w nim to co najmniej zasluguje na poparcie, samowole szlachecka, slabosc wladzy królewskiej, bezrzad, pusty skarb, calkowita zaleznosc poddanych od panów, to zgodnie z tym o czym pisze mialoby swiadczyc o przewadze Polski nad innymi panstwami. Mówi takze o teorii, ze Polska jest "przedmurzem chrzescijanstwa". Idee mesjanistyczne glosily wiare w opatrznosc Boga, który Polaków obdarzyl szczególna miloscia. Idealy katolickie ulegly u Paska splyceniu i prymitywizacji. Bohater "Pamietników" czesto chodzi do kosciola, bierze udzial w pielgrzymkach, a przy tym dokonuje najazdów na cudze domy, katuje poddanych. Taki katolicyzm usprawiedliwial nietolerancje i przesady, byl powierzchowny, jego zródel mozna dopatrywac sie w jezuickim wychowaniu. Utworem, który osmiesza stare tradycje sarmackie panujace w XVII wieku wsród szlachty jest "Powrót posla" Juliana Ursyna Niemcewicza. Obronców starego porzadku reprezentuja w utworze starosta Gadulski, jego zona i Szarmancki. Gadulski chwali sie swoim nieuctwem: "Ja co nie czytam lub przynajmniej malo, Wiem, ze najlepiej jak przedtem bywalo". Sadzi, ze stary porzadek ze "zlota wolnoscia szlachecka", z liberum veto jest najlepszy. Wspomina czasy saskie, kiedy to "czlek jadl, pil, nic nie robil i suto w kieszeni" i "wszyscy byli kontenci, robiono co chciano". Ostro atakuje "nowomodne glowy". Wedlug starosty Polska nie powinna zawierac sojuszów z najblizszymi sasiadami i siedziec cicho. O istnieniu wysokich wartosci moralnych nie swiadczy bowiem prostota obyczajów. Nic tu nie bylo prostego, bylo najwyzej nieokrzesane, a to wynikalo z ciemnoty i nieuctwa, za którym kryla sie chciwosc, niczym nie opanowana zadza zdobycia majatku, tyranizowanie dzieci. Pieniadz stal sie glównym motorem postepowania: "U wacpana maksymy w najpierwszym sa wzgledzie - co u mnie, to pieniadze" - mówi Starosta. Zaniklo poczucie sprawiedliwosci. Starosta wezwany przez rozjemce przy podziale majatku miedzy synów Chorazego, nie tylko dopuszcza do niesprawiedliwosci, ale jeszcze pochwala ja, a droga, która do niej prowadzi, napelnia go zachwytem. Mówi: "Powiadam, ze uparty czlek zawsze wygrywa. Swiezy mam tego przyklad: rok ledwie uplywa, Kiedy bylem na dziele Chorazego synów; Najstarszy jak sie uparl o kilka tam mlynów, Nieslusznie, prawda; cosmy sie go naprosili, I nie; i nie! Nareszcie bracia ustapili - Powiedzze wacpan teraz, ze uparty traci". Falszywy jest takze patriotyzm konserwatystów szlacheckich, bedacy w istocie tylko slepym, bezrozumnym przywiazaniem do tradycji, przywiazaniem wyplywajacym z dogmatycznego sposoby myslenia, ze strachu przed logika. Jest to tylko wstret do wszelkiej nowosci, wszystko jedno jakiej, uparte powtarzanie, ze "tak jest najlepiej, jak przedtem bywalo". Tych osobliwych patriotów nie obchodzi, czy wlasne panstwo jest suwerenne, samodzielne, zdolne do obrony, czy rozwija sie gospodarka. Gadulski mówi: "Prawda, z tego wszystkiego przyjsc do czubów moze; I tak bylo po smierci Augusta Wtórego. Ci bili Sasów, owi Leszczynskiego, Palili sobie wioski; no i cóz to szkodzi? Obce wojsko jak wkroczy, to wszystko pogodzi". Wspomniane przykrosci sa przy tym drobnostka w porównaniu z korzysciami, jakie przynosi wolna elekcja i bezkrólewie: "Potem amnestia: panom bulawy, urzedy, Szlachcie dadza wójtostwo, obietnice, wzgledy". A wiec i tu motorem wszystkiego jest nadzieja zysku. Niemcewicz demaskuje w "Powrocie posla" nieuctwo, ograniczonosc horyzontów myslowych konserwatystów, ukazujac jednoczesnie nicosc staroszlacheckiej, sarmackiej moralnosci. Kolejnym autorem poruszajacym w swej twórczosci sprawy zwiazane z sarmatyzmem jest Ignacy Krasicki. Satyra "Do króla" jest mistrzowska forma obrony Stanislawa Augusta i krytyka jego przeciwników. W ich usta wklada poeta niedorzeczne zarzuty skierowane przeciwko królowi, które w rzeczywistosci sa godnymi pochwaly zaletami monarchy: mlodosc, polskie pochodzenie, madrosc, troska o poddanych. Takie stawianie sprawy demaskuje glupote i wstecznictwo myslenia konserwatystów szlacheckich, o czym mówi autor z ironia czesto bolesna i zaprawiona gorycza. W kolejnej satyrze "Pijanstwo" obnaza on zle nawyki polskiego spoleczenstwa: zle pojmowana goscinnosc, sposób podejmowania gosci, to ze do napicia dobry jest kazdy pretekst. Mówi o zgubnym wplywie nalogu i zaletach wstrzemiezliwosci. Opis ten doskonale pasuje do sarmackiej szlachty XVII wieku. W "Swiecie zepsutym" potepia Krasicki upadek dobrych obyczajów. Konfrontuje przeszlosc z terazniejszoscia na niekorzysc tej drugiej. Oburza sie z powodu braku szacunku dla tradycji przodków, na jawne wykraczanie poza normy moralne: lekkomyslne malzenstwa, popularnosc rozwodów, odejscie od wiary. Demaskuje oblude dobrych manier i eleganckich pozorów u swoich wspólczesnych, oskarza ich o zaprzepaszczenie dziedzictwa ojców, zanik wartosci i upadek panstwa. Namawia on jedna k aby sie nie poddawac i ratowac kraj jak "tonacy okret". Chociaz od czasów pelnego rozkwitu i bujnosci sarmatyzmu w Polsce minelo kilka wieków to jednak w kazdym z nas pozostalo troche tej niezbyt chwalebnej spuscizny narodowej. Nadal czesto wywyzszamy swoja ojczyzne i naród ponad inne, mamy zbyt wygórowane poczucie dumy narodowej. Czesto równiez mozna zauwazyc przesadna ceremonialnosc, które wspaniale zostala rozwinieta w XVII wieku przez szlachte. Pozostala nam równiez bardzo mocna wiara i poboznosc oraz to , ze Matka Boska jest uwazana za Królowa Polski, a jej kult w naszym kraju jest niespotykany nigdzie indziej na swiecie.
Kategoria: Polski
Zakres: Barok
Tytul: Sarmata o sobie, inni o sarmacie. Omów na podstawie przykladów literackich XVII i VIII wieku. Blaski i cienie sarmatyzmu.
Dodano: 1999.07.21
Sarmatyzm jest pojeciem zlozonym. Okresla ono obyczajowosc oraz kulture duchowa i umyslowa Rzeczypospolitej szlacheckiej od schylku wieku XVI, az po czasy rozbioru. Z pojeciem tym kojarzy sie równiez swoisty sposób bycia: rubasznosc, bujnosc obyczaju, a takze mentalnosc polskiej szlachty. Sarmatyzm mozna równiez opisywac w kategoriach ideologii szlacheckiej, która sankcjonowala szczególne miejsce stanu szlacheckiego w spolecznej strukturze Rzeczypospolitej: - rodowód szlachecki uzasadniony przez odwolania do legendarnej Sarmacji; krainy starozytnych Slowian, - szlachta spadkobierczynia rycersko-ziemianskich dziejów Polski i Slowianszczyzny w ogóle, - stopniowo to pojecie utozsamialo sie z polskim szlachcicem, ziemianinem, gospodarzem, - Szlachcic, obronca wiary stal na strazy suwerennosci Europy (Polska przedmurzem chrzescijanstwa). Podkresleniu idei patriotyzmu i jej polskosci "sluzyly": - niechec do cudzoziemszczyzny, - tradycjonalizm, - gloryfikacja dawnych praw, obyczajów. Waclaw Potocki - jego postawa posiada charakter reformistyczny. Poeta i zarazem szlachecki ideolog broni zalozen sarmackiego wzorca spolecznego, a krytyka dotyka jego realizacji. "Transakcja wojny chocimskiej" nawiazuje do wzorów eposu antycznego (przebieg przygotowan i bitwa polsko-turecka), co mialo sluzyc apoteozie mestwa i dzielnosci polskiego rycerstwa - szlachty, a postac wodza hetmana Jana Karola Chodkiewicza urasta prawie do rangi sarmackiego Marsa. Wiersz "Pospolite Ruszenie" - dobosz usiluje bez skutku dobudzic spiaca szlachte i zmusic ja do walki. Wiersz "Zbytki polskie" z gorzka ironia mówi o przepychu w jakim zyje szlachta, gdy tymczasem ojczyzna potrzebuje materialnej pomocy. Jan Andrzej Morsztyn "Piesn w obozie pod Zwancem" haslo "natocz albo nalej" silniej przemawia do szlachty niz glos wodza wzywajacego do walki z wrogiem (wojska Jana Kazimierza zostaly otoczone przez Kozaków i sprzymierzone oddzialy Tatarów). Jan Chryzostom Pasek "Pamietniki'' - to wiarygodny dokument mentalnosci szlacheckiej: osoba fanatycznie przywiazana do swobód politycznych i herbowych przywilejów, pelna niecheci wobec cudzoziemszczyzny i pozasarmackich obyczajów, o plytkiej swiadomosci religijnej sklonnej do dewocji i zabobonu. Pasek próbuje pominac zagadnienia stawiajace szlachte w zlym swietle. Czasem jednak opisujac rozmaite wydarzenia, nieswiadomie kresli obrazy pieniactwa, przemocy czy nawet okrucienstwa (opis sporu: kto zetnie pojmanego oficera).
" Pisarze baroku i oswiecenia w trosce o dobro kraju".
Temat troski o dobro kraju w literaturze ma charakter ponadczasowy. Juz w renesansie wytworzyl sie ideal patrioty. Kochanowski w "Odprawie poslów greckich" ukazal Antenora jako obywatela kochajacego ojczyzne, spelniajacego wszelkie powinnosci wobec panstwa, stawiajacy jej dobro ponad swoja prywate. Obok Kochanowskiego podobne w tresci utwory pisal Rej, Modrzewski i Skarga. Przepelnione miloscia dziela zawsze znalazly miejsce w literaturze. Odwzorowywaly to, co dzialo sie w kraju: wojny, sasiedzkie klótnie, brak milosci do ojczyzny, niewywiazywanie sie z obowiazków obywatelskich. Równiez barok i oswiecenie mialo swoich patriotycznych twórców.
Waclaw Potocki naszkicowal bohaterska obrone Chocimia i ofiarnosc polskich zolnierzy w "Wojnie chocimskiej". Nawoluje ustami wodza Chodkiewicza do obrony kraju przed Turkami. Przypomina szczytne tradycje polskiego oreza, dodaje zolnierzom otuchy, osmieszajac malosc wroga. Neguje balagan, jaki panowal w kraju. Jest przeciwko uciskowi biedniejszej szlachty, niesprawiedliwosci w prawie, wola o tolerancje wyznaniowa w "Nierzadem Polska stoi".
"Kto widzial ludzi
budzic w pierwospy !"
Taki obraz rysuje sie w innym utworze Potockiego "Pospolite ruszenie". Szlachta pograzona we snie nie moze zerwac sie do walki z wrogiem. Nie interesuje ja losy panstwa, chce zaspokoic tylko swoje potrzeby. W tym utworze uderza czytelnika poczucie szlacheckiej wolnosci, wolny szlachcic nie podlega nawet wojskowym rozkazom.
Ojczyzna potrzebuje obrony. Z takim apelem Potocki odwoluje sie w "Zbytkach polskich". Obrona wymaga jednak zolnierzy i znacznych pieniedzy na utrzymanie wojska. Kler i bogata szlachta mysli wylacznie o sobie. Gromadzi majatki, plawi sie w wygodzie, zyje w przepychu. Wybiera tylko miedzy drogimi strojami, klejnotami i zabawami. Potocki z gorzka ironia wyraza sie o szlachcie, wymaga odpowiedniego sposobu myslenia o Rzeczpospolitej.
W oswieceniu nie tylko bezposrednie starcia wojenne zagrazaly Polsce. Najpowazniejszymi zagrozeniami byly: upadek obyczajów, zanik kultury, brak instytucji, zajmujacych sie nauczaniem dzieci i mlodziezy. Dlatego ogromna role w dzwiganiu kraju z upadku odegral król St. August Poniatowski. Byl on niewielkiej miary politykiem, ale jako mecenas kultury przyczynil sie do jej znakomitego rozwoju. Skupial wokól siebie grono ludzi - wyksztalconych literatów i malarzy, których wspomagal materialnie. Zapraszal ich na obiady czwartkowe, liczac na wklad z ich strony, by stworzyc swiatla i nowoczesna Polske.
Takim uczestnikiem obiadów byl Ignacy Krasicki. Tworzyl glównie bajki i satyry, w których osmieszal ludzkie wady. W satyrze "Swiat zepsuty" zebral uniwersalne prawdy o polskim spoleczenstwie, o kraju, w którym szerzy sie bezmyslnosc, lgarstwo, chciwosc, gdzie upadly obyczaje.
"Gdzies, cnoto? gdzies prawdo?
gdziescie sie podzialy?"
Zamiast jakiegokolwiek dzialania na rzecz kraju szerza sie odwieczne polskie klótnie i czcze gadulstwo.
"Wszedzie nierzad, rozpusta,
wystepki szkaradne".
W pierwszej polskiej powiesci nowozytnej "Mikolaja Doswiadczynskiego przypadki" dal obraz idealnego kraju Nipu, do którego trafil Doswiadczynski. To kraj, w którym nikt nie zna lgarstwa i kradziezy. Ludzie wspólnie pracuja, a prawo oparte jest na równosci wszystkich obywateli. Zafascynowany tamtejsza harmionia zycia, Mikolaj chce wprowadzic swoje doswiadczenia w rodzinnym kraju. Skraca godziny pracy chlopom i sprawiedliwie ich wynagradza. Choc budzi zdziwienie sasiadów, szybko rosna jego zyski, bo chlopi pracuja sumiennie. Krasicki w tej powiesci wyrazil poglad o idealnym ksztalcie kraju.
Staszic w swoich utworach podaje propozycje najwazniejszych reform, koniecznych do wprowadzenia w Rzeczpospolitej. Dotyczyly one prawie wszystkich jego dziedzin zycia, poczawszy od ustanowien prawa, poprzez wojskowosc, ingerencje w sprawy chlopów, do urbanizacji miast. Najbardziej obciaza magnatów. Oskarza ich o upadek panstwa, trzymanie chlopów w niewoli i wszelkie zlo panujace w kraju.
"Szlachto! - nie jestes calym narodem,
jednym stanem tylko",
Róbcie z mlodziezy plebejskiej
i szlacheckiej jeden naród".
Staszica mocno przejal los mieszczan i chlopów. Pomagal im nie tylko tworzac literature, rozdal chlopom swój majatek, a w testamencie zapisal znaczne sumy na cele spoleczne.
Poezja Karpinskiego przepelniona jest bólem i smutkiem po stracie niepodleglosci przez Polske. Poeta ma pretensje do króla Augusta Poniatowskiego, o to ze nic nie robi. Spoczywa spokojnie w grobie, w chwili, gdy granice kraju zostaly naruszone, przybyli zaborcy. Poddani byli kiedys traktowani jak przyjaciele, dzis zbieraja resztki ze stolu.
"Wolnosci, niebieskie dziecko!
Ulowiono cie zdradziecko."
"Ojczyzno moja, na koncus upadla!
Zamozna kiedys i w slawe i w sile!"
Jak wazna jest literatura, wie kazdy. Ona to podnosi na duchu naród, uczy jak postepowac. Szuka prawdziwych patriotów. Literatura patriotyczna jest obrazem wojen i ludzkich postaw wobec nichm jest zbiorem kodeksów i nakazów. Zwraca uwage czytelnika na ówczesna sytuacje narodowa.