Współcześnie praca uznawana jest przez społeczeństwo za jeden z ważniejszych priorytetów zaspakajających ludzkie potrzeby. Wielu ludzi umieszcza ją na piedestale w najwyższym miejscu często kosztem życia rodzinnego, czy towarzyskiego.

Praca pozwala na rozwój samorealizacji i odnoszenie sukcesów zawodowych, co za tym idzie poczucia samospełnienia. W ten sposób praca aktualnie staje się częścią tożsamości każdego człowieka. Niestety rozwój społeczno ekonomiczny sprawia, że nasze życie nabiera coraz to szybszego tempa, poprzez narastające wymagania ze strony pracodawców, niepewność zatrudnienia, które generują coraz silniejszy stres i wzrost konkurencji o utrzymanie dobrej posady. Wypełnianie obowiązków pracowniczych przekształcają się za tym niepozornie w uzależnienie czynnościowe (dotyczące zależności psychologicznej) określane jako pracoholizm.

Ze względu na to, iż jest to dość nowe zjawisko, badań empirycznych na ten temat odnajdujemy niewiele, a sama jego istota jest niejednoznacznie definiowana. Wielu autorów definiuje pracoholizm z wielu perspektyw, uwzględniając przy tym jego złożoność. Jedni autorzy eksponują cechy charakteryzujące pracoholików, inni koncentrują się na powodach nadmiernego zaangażowania w pracę, a jeszcze inni przedstawiają dynamikę tego uzależnienia i opisują jego skutki.

Pierwotnym twórcą pojęcia pracoholizmu istniejącego od 1971 roku, był W. Oates, określając je z języka angielskiego jako workaholizm (work-praca, holizm (gr. holos-cały). Miało ono na celu odzwierciedlić cechę pracy jako nieodłącznego elementu funkcjonowania człowieka, od którego jest on uzależniony.

Pracoholizm jest zjawiskiem dysfunkcjonalnym zarówno dla jednostek jak i organizacji. Zaburza on funkcjonowanie między środowiskiem pracy a innymi sferami życia prywatnego. Polega on na stopniowym zacieraniu się granic między nimi. B. Robinson przedstawia następującą definicję pracoholizmu jako: ,, kompulsywnej potrzeby pracy mimo braku zewnętrznej presji, co manifestuje się poprzez wymagania stawiane sobie, niemożność regulowania nawyków pracy oraz przesadne przyzwolenie na pracę kosztem wykluczenia innych form życiowych aktywności”.

Zjawisko pracoholizmu ze względu na specyficzne cechy i objawy traktowane jest w literaturze jako uzależnienie od czynności dotyczące zależności psychologicznej. W oparciu o takie stwierdzenie uzależnienie od pracy określa się jako ,, zjawisko, polegające na obsesyjnym zaangażowaniu w pracę, które cechuje samodzielne narzucanie sobie przez jednostkę bardzo wysokich wymagań oraz nadmiar pracy. Wszystko wiąże się z rezygnacją jednostki z większości innego rodzaju aktywności życiowych, z konsekwencjami zaburzeń w sferze funkcjonowania podmiotowego, rodzinnego, organizacyjnego oraz relacji interpersonalnych”. Tak więc objawy pracoholizmu odpowiadają podstawowym kryteriom uzależnienia.

Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych zwana ICD-10 traktuje pracoholizm jako syndrom uzależnienia, którego objawy są następujące:

-zwiększenie czasu pracy

-podejmowanie coraz większej liczby zadań

-koncentracja celów, myśli i uwagi na pracy z pomijaniem

-innych spraw życiowych

-utrata kontroli nad własnym zachowaniem

-subiektywna niemożność zaprzestania pracy

-zmniejszenie satysfakcji z pracy

-lęk i napięcie

-objawy somatyczne

Natomiast B. Robinson, na podstawie przeprowadzonych badań, określił kilka podstawowych sygnałów pomocnych przy diagnostyce pracoholizmu, które mogą służyć do sformułowania wzorca funkcjonowania pracoholika. Należą do nich:

- pośpiech i bycie stale zajętym;

- potrzeba sprawowania kontroli, której przejawem jest nadzór nad pracą innych, brak zaufania i niechęć do delegowania zadań;

- perfekcjonizm zadań;

- trudności w relacjach interpersonalnych;

- nadmiar pracy;

- trudności z relaksowaniem się i zabawą;

- problemy związane z traceniem wątku w trakcie konwersacji;

- silne napięcie związane z niecierpliwością w sytuacji oczekiwania i poczucie straty czasu;

- poczucie własnej wartości ściśle związane z działaniem i osiągnięciami;

- zaniedbywanie siebie.

Człowiek będący Pracoholikiem w opisie Ch. Maslash ,,to ten, który jest uzależniony od pracy (addicted to work), ma na jej punkcie obsesję, a jednocześnie jest przepracowany i zestresowany”. Natomiast według Griffiths'a osoba uznana za pracoholika względem autora musi spełniać bez wyjątku wszystkie z wymienionych kryteriów:

1. Wyrazistość- najważniejszą formą aktywności staje się praca, która podporządkowuje sobie myślenie i działania. Osoba nie jest wstanie zaprzestać myślenia o pracy

2. Modyfikacja nastroju-poprzez pracę reguluje się emocje, praca staje się sposobem radzenia sobie ze stresem, wzrasta poziom aktywacji, a równocześnie praca dystansuje do wszystkiego innego co zostaje poza nią i uspokaja

3. Tolerancja- czyli zapotrzebowanie na zwiększoną dawkę pracy, dla osiągnięcia takiego samego efektu modyfikacji nastroju jak poprzednio. Dla poczucia takiego samego wciągnięcia się w wir pracy potrzeba coraz więcej czasu i wysiłku

4. Symptomy wycofania- przymusowa abstynencja od pracy niesie za sobą skutki ,,odstawienia” środka uzależniającego tzn.: złe samopoczucie, nieprzyjemne sensacje emocjonalne (niepokój, markotność) i fizyczne (dreszcze, bóle mięśni)

5. Konflikt- konflikty ze współpracownikami spowodowane nadmiernymi oczekiwaniami wobec współpracowników lub intruzyjna ocena ich pracy.

Pracoholikami często stają się perfekcjoniści, osoby które każde zadanie chcą wykonać idealnie, nie znające kompromisów. Osoby perfekcyjne bywają bardzo uciążliwe i konfliktowe dla współpracowników, ponieważ brakuje im dystansu do pracy i ludzi. Zwykle rozwija się on u osób bardzo pracowitych, ambitnych, nastawionych na rywalizację i sukces. Te cechy z definicji są pozytywne, jednakże pracowitość i przesadna ambicja doprowadzone do skrajności mogą przyczynić się do powstania nałogu. Ofiarą uzależnienia od pracy może zostać zarówno osoba, która pracuje długo lub krótko, osoba wykonująca pracę lżejszą i cięższą. Jednakże pracownik wykonujący z pasją swoją pracę, nie musi od razu byś postrzegany jako pracoholik. Staje się nim w momencie, gdy nie potrafi zachować w życiu równowagi, nie panuje nad rozkładem swoich zajęć, nie ma czasu dla rodziny, na odpoczynek i zainteresowania.

Fazy i przyczyny pracoholizmu

Pracoholizm jest efektem długofalowego cyklu, w którym można zauważyć przemianę w myśleniu i postępowaniu oraz funkcjonowaniu uzależnionego. Przyczyny pracoholizmu tkwią w społecznych i osobowościowych źródłach. Osobowościowe przyczyny pracoholizmu determinują takie czynniki jak: kluczowe wydarzenia z dzieciństwa - śmierć rodzica, rywalizacja między rodzeństwem. Oblicze obsesyjno - kompulsywne lub narcystyczne pracoholizmu to zaburzenia poznawcze, ucieczka od problemów osobistych (np. rozwód) oraz praca jako źródło ekstremalnego stresu.

Społeczne uwarunkowania znajdują swoje źródło w determinantach rodzinnych. Osoba uzależniona od pracy wywodzi się niekiedy z rodzin niepoprawnie funkcjonujących, gdzie wzorce zachowań są zniekształcone, co rodzi problemy na tle psychicznym. Najczęściej w rodzinach dysfunkcyjnych występuje kłopot związany z uzależnieniem. Do rozwoju zjawiska pracoholizmu przyczyniła się także zmiana wartości społecznych: materializm i konsumpcyjny tryb życia. Rozwój przemysłu i technologii doprowadziły do stanu gdzie praca stała się rywalizacją.

Zazwyczaj rozwój pracoholizmu przebiega wielofazowo. Wyróżnia się 3 główne etapy postępowania owego uzależnienia.

I faza - wstępna: Zwykle zaczyna się niewinnie. Osoba pracuje na dwa etaty, bierze dodatkowe dyżury lub wyrabia nadgodziny. Dużo też czyta w wolnym czasie na tematy związane z pracą. Stopniowo jednak żyje w coraz większym pośpiechu, jak gdyby goniła gdzieś za czymś, zaniedbując tym samym swoich bliskich, znajomych i dotychczasowe pasje. Pojawiają się także pierwsze skutki somatyczne i psychiczne - stany lękowe, depresyjne, problemy z koncentracją, ciągłe uczucie zmęczenia, problemy z żołądkiem lub układem krążenia. Zwiększanie ilości pracy, stopniowe podporządkowanie wszystkiego zadaniom zawodowym, narastające poczucie wyczerpania i zmęczenia, stany lękowe i depresyjne oraz towarzyszące temu objawy somatyczne

II faza - krytyczna: W kolejnej fazie, pracoholik choć dostrzega pewne skutki nadmiernej pracy, nie zmniejsza jej, ale wręcz zwiększa. Tylko taka forma spędzania czasu i realizowania siebie przynosi mu satysfakcję. Na poziomie behawioralnym osoba taka staje się drażliwa i niecierpliwa w stosunku do środowiska pracy, a za prawdziwych kompanów traktuje tylko osoby tak samo ciężko pracujące jak ona. Z kolei dolegliwości somatyczne wciąż przybierają na sile, dają przykre objawy bądź nawet niekiedy wymagają interwencji medycznych. Silny przymus pracy, narastające objawy uzależnienia powodują próby kontroli swojego zachowania i czasu pracy przerwy w pracy wywołują lęk brak kontroli zachowania funkcjonalne zaburzenia somatyczne przeradzają się w zmiany stałe (nadciśnienie, choroby układ pokarmowego, zawały itp.)

III faza - chronicznego uzależnienia: Ostatnia faza, świadcząca o głębokim uzależnieniu, przejawia się wzrostem aroganckiej postawy wobec pracowników - pracoholik już nie tylko wyraża respekt wobec innych osób pracujących w po godzinach, ale i wyraża pogardę dla osób, dla których priorytetem jest rodzina, życie prywatne. Uzależniony oprócz czasu wolnego także i sen zaczyna traktować jak wroga, przez co sypia jedynie 3-5 godzin na dobę, resztę przeznaczając na sprawy związane ze swoim zawodem. Paradoksalnie, przez to staje się mniej efektywny, wolniejszy i twórczy. Często też zaczyna sięgać po substancje psychoaktywne, które mają pobudzić, bądź uśmierzyć wstyd związany z popełnionymi pomyłkami. W ten sposób niejednokrotnie wpędza się w kolejny nałóg. Całe życie pracoholika skupione jest wokół pracy

Negatywne następstwa pracoholizmu

Pracoholizm w życiu zawodowym niesie za sobą wiele negatywnych konsekwencji, przepracowany pracownik z czasem staje się coraz mniej efektywny i kreatywny. Ponadto uwidaczniają się także konsekwencji w sferze kontaktów społecznych, osoba dotknięta tym nałogiem, nie potrafi mówić o niczym innym niż praca, zaniedbuje swoje hobby, zainteresowania a często też zaniedbuje przyjaciół i rodzinę.

1. Skutki pracoholizmu rozpatrywane z punktu widzenia indywidualnych cech i zachowań pracoholików

Konsekwencje pracoholizmu obejmują nie tylko sferę indywidualną, ale także społeczną, dlatego też jego problematyka spotyka się z dużym zainteresowaniem. Następstwa uzależnienia od pracy są jednak bardzo złożone i wielowymiarowe, zdecydowana większość z nich wpływa w sposób negatywny na całokształt funkcjonowania pracoholika, a także jego otoczenie. W swoim artykule B. Dudek powołuje się na 4 dziedziny, w których pracoholizm wpływa niekorzystnie, są to:

1. Funkcjonowanie zawodowe-pracoholicy w porównaniu do niepracoholików doznają silniejszego stresu w pracy, czego powodem może być to, że pracują oni dłużej, sami stwarzają sobie problemy (np. kryzysy), wymagają od siebie więcej niż inni, a doświadczając silniejszego stresu, ponoszą większe ryzyko rozwoju wypalenia się pracą.

2. Funkcjonowanie rodzinne-zbytnie zaabsorbowanie pracą przez pracoholików prowadzi do powstawania konfliktów w relacjach praca-dom i do rozluźniania się spójności małżeńskiej. Dominuje w tej kwestii fizyczna nieobecność pracoholika w życiu rodzinnym, spowodowane przebywaniem w miejscu pracy przez okres wielogodzinny, również w czasie wolnym od pracy. Natarczywe myśli o pracy często są przyczyną braki zaangażowania w życie rodzinne, czego skutkiem jest odsunięcie rodziny na drugi plan. Brak dobrej komunikacji, niski poziom intymności i zaufania w relacjach z członkami rodziny to kolejne następstwa pracoholizmu.

3. Tworzenie się niewłaściwych relacji interpersonalnych w pracy i poza nią-pracoholicy cechują się silną pokusą kontrolowania współpracowników i lekceważeniem relacji interpersonalnych z powodu dużej koncentracji na pracy i zadaniach

4. Zdrowie fizyczne i psychiczne-negatywny wpływ na zdrowie może wynikać z tego, że pracoholicy są skłonni zaprzeczać swojemu zmęczeniu i nie przyznawać się do wczesnych symptomów wskazujących na pogorszenie ich zdrowia.

Następstwa pracoholizmu jak można wywnioskować są najrozmaitsze, a ich bezpośredni wpływ na jednostkę niesie ze sobą wiele dolegliwości i dysfunkcji. Najczęściej zaliczane są do nich:

- wyczerpanie fizyczne i emocjonalne;

- chroniczne zmęczenie, bezsenność;

- zniszczone relacje rodzinne;

- zaburzone związki z innymi ludźmi;

- izolację społeczną, unikanie kontaktów pozazawodowych;

- problemy z wyrażaniem uczuć;

- samotność prowadząca do depresji;

- ciągłe napięcie i stres rozładowywane przez używki;

- zakłócone spojrzenie na wartości życiowe, pomijanie poza pracą innych sfer życia;

- zanik zainteresowań, hobby;

- nieumiejętność odpoczynku i spędzania wolnego czasu, złe samopoczucie w dni wolne.

W wyniku badań mających na celu porównanie osób uzależnionych od pracy od niepracoholików stwierdzono, że uzależnienie to idzie w parze z wyższym poziomem lęku, depresji oraz gniewu. Pracoholicy różnili się także negatywnie od zwykłych pracowników pod względem satysfakcji z życia i poczucia jego celowości.

2. Organizacyjne skutki pracoholizmu.

Zagadnienie dotyczące organizacyjnych skutków pracoholizmu jest złożone i dotyczy istotnych kwestii wynikających z traktowania pracoholików przez zatrudniające ich organizacje. Z jednego punktu widzenia pracownik nadmiernie zaangażowany w pracę, stanowi cenny nabytek, ukierunkowany na przynoszenie zysków dla firmy, osoby takie są chętniej zatrudniane przez korporacje. Z drugiej strony jednak pracoholicy z typowymi dla swojego uzależnienia cechami niosą liczne zagrożenia i dysfunkcje organizacyjne a w dłuższej perspektywie czasowej są nieefektywnymi jednostkami, mogącymi także niekorzystnie wpływać na działalność firmy.

Według C. Maslach do podstawowych skutków pracoholizmu związanych z miejscem pracy należy zaliczyć:

- unikanie przez pracoholika delegowania innym, realizowanych zadań i posiadanych uprawnień;

- nadmierną kontrolę współpracowników - wtrącanie się w sytuacji, gdy dochodzi do delegowania zadań i uprawnień;

- opór przed współpracą z innymi pracownikami, bądź wzbranianie dostępu do istotnych w organizacji informacji;

- dysproporcję pomiędzy efektywnością i wydajnością pracy a ilością czasu spędzonego w pracy;

- tendencję do nadmiernego przywiązania do ustalonego planu działania;

- sztywność w sytuacjach problemowych, brak spontaniczności i plastyczności.

Z perspektywy współdziałania z innymi pracownikami, można powiedzieć, że pracoholik w tej sferze generuje niekorzystne efekty dla funkcjonowania firmy. Zbyt pochłonięty zaangażowaniem w pracę, zaczyna obierać sobie standardy zbliżone niemalże do perfekcjonizmu. Pracoholicy nie identyfikują się z innymi pracownikami, którzy nie podzielają ich totalnego zaabsorbowania pracą. Nie znajdują oni także zrozumienia i docenienia przez współpracowników w związku z odmiennym stylem pracy, nieustannym zastępowaniem jednych zadań innymi, czy też niepotrzebnym komplikowaniem i przedłużaniem ich wykonawstwa.

Pracoholizm na każdym szczeblu organizacji może być źródłem konfliktów, niszczyć wzajemne zaufanie między pracownikami. Trudności w porozumiewaniu się, niezdolność do wyrażania uczuć i brak wrażliwości powodują, że nie cieszy się zaufaniem podwładnych.

Leczenie

Pracoholizm można i należy leczyć. Najważniejsze jest uświadomienie sobie występowania problemu i przerwanie tego błędnego koła. Człowiek dotknięty tym nałogiem musi sam sobie uświadomić tę smutną prawdę i zastanowić się do czego go to doprowadzi. Potrzeba przede wszystkim wytężonej pracy nad sobą, wprowadzenia we własne życie zdrowych proporcji między czasem przeznaczonym na pracę a tym pozostałym przynależnym do innych równie ważnych sfer życia jak: rodzina, przyjaciele, hobby, odpoczynek, rozrywka.

Ważne jest by zacząć wyjeżdżać na urlopy, człowiek potrzebuje oderwania od codziennych spraw zawodowych dlatego na takie wyjazdy lepiej nie zabierać laptopa. Jeśli czujesz, że nie poradzisz sobie sam z tym problemem warto skorzystać z psychoterapii. Czasami trzeba posunąć się do bardziej radykalnych rozwiązań i o ile jest to możliwe rozważyć zmianę miejsca pracy. Warto nawiązywać i rozwijać znajomości poza miejscem pracy. Zastanów się także czy jesteś wystarczająco asertywny, czy przyjmowanie nadmiaru pracy nie wynika przypadkiem z tego, że nie potrafisz odmawiać przełożonym.

Bibliografia:

Pozycje książkowe

1. Golińska L., Pracoholizm. Uzależnienie czy pasja?, Wyd. 1 zakt.[dodruk], Warszawa: Wydawnictwo Difin, 2009

2. Jachnis A., Psychologia organizacji. Kluczowe zagadnienia, wydaw. Difin, Warszawa 2008

3. Kozak S., Patologie w środowisku pracy, Warszawa: Wydawnictwo Difin, 2009

4. Wojdyło K., Pracoholizm. Perspektywa poznawcza, wyd. Difin, Warszawa 2010

5. Wojciszke B., Plopa M. (red.), Osobowość a procesy psychiczne i zachowanie, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2003

Artykuły

1. Dudek B., Pracoholizm-szkodliwy skutek nadmiernego zaangażowania w pracę, Medycyna pracy nr 3, 2008

L. Golińska , Pracoholizm. Uzależnienie czy pasja?, Wyd. 1 zakt.[dodruk], Warszawa: Wydawnictwo Difin, 2009, s. 23

Tamże, s. 14-18

K. Wojdyło, Pracoholizm. Perspektywa poznawcza, wyd. Difin, Warszawa 2010, s. 18

B. Robinson , The workaholic family: A clinical perspective, “The American Journal of Family Therapy.,1998 [za:] L. Golińska, Tamże, s. 17

L. Golińska, op. cit., s. 15

S. Kozak, Patologie w środowisku pracy, Warszawa: Wydawnictwo Difin, 2009, s. 114

B. Dudek, Pracoholizm-szkodliwy skutek nadmiernego zaangażowania w pracę, Medycyna pracy nr 3, 2008, s. 247-254

A. Jachnis, Psychologia organizacji. Kluczowe zagadnienia, wydaw. Difin, Warszawa 2008, s. 203-206.

S. Retowski, Pracoholizm- próba zdefiniowania zjawiska, [w:] Wojciszke B., Plopa M. (red.), Osobowość a procesy psychiczne i zachowanie, Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2003, s. 335.

Tamże, s. 337.

1

---