Łukasz Kwiatkowski Rok III

Temat: Surdopedagogika, tyflopedagogika - dwa działy pedagogiki rewalidacyjnej.

W pracy tej chciałbym przedstawić dwa działy pedagogiki rewalidacyjnej - surdopedagogikę i tyflopedagogikę oraz - w jej końcowej części - zająć się problemem integracji osób posiadających wadę słuchu bądź wzroku.

Na początek wyjaśnijmy pojecie pedagogiki rewalidacyjnej - zajmuje się ona teorią i praktyką oddziaływania na osoby niepełnosprawne. Jest ona częścią pedagogiki specjalnej. Występujące w jej obrębie subdyscypliny różnią się ze względu na specyficzny charakter uszkodzeń, zaburzeń czy dysfunkcji występujących u osób niepełnosprawnych, a także ze względu na metody oddziaływania. Warto przy tym wyjaśnić pojecie „niepełnosprawności”, gdyż najczęściej kojarzone jest ono z kalectwem, uszkodzeniami organicznymi (widocznymi i niewidocznymi). Takie jednak rozumienie tego pojęcia jest niepełne - wiadomo, że termin „niepełnosprawność” jest znacznie szerszy i obejmuje również pozafizyczne aspekty, nie zawsze powiązane ze stanem zdrowia w dosłownym sensie, np. niepełnosprawność intelektualna, niezaradność (czy bezradność wyuczona), niesprawność społeczna itp.

Surdopedagogika

Surdopedagogika (łac. surdus - głuchy) jest działem pedagogiki specjalnej, zajmującym się teoria i praktyką kształcenia osób z wadą słuchu, a wiec osób niesłyszących (głuchych) i słabo słyszących (niedosłyszących, z resztkami słuchu. Od strony teoretycznej określa współzależność miedzy różnymi elementami rzeczywistości społecznej, które mają wpływ na osoby z wadą słuchu. Opracowuje teoretyczne podstawy postępowania rewalidacyjnego (naprawczego) naprawczego stosunku do tych osób, poszukuje skutecznych form opieki, metod i technik pracy rewalidacyjnej. Jej przedmiotem jest także wychowanie osób z uszkodzeniami słuchu i wadami mowy wynikającymi z zaburzeń słuchu. Stopień utraty słuchu może być zróżnicowany. Jego ustalenie jest jednak bardzo istotne, gdyż organizacja nauczania i metody terapii słuchowej muszą uwzględnić warunki słuchowe dziecka. Stopień utraty słuchu ma oczywiście bardzo duże znaczenie, ale nie jest jedynym kryterium przy kwalifikowaniu osoby z wadą słuchu. Możliwości percepcyjne zależą nie tylko od stopnia, ale także od rodzaju wady.

Gdy chodzi o cele działań rewalidacyjnych w obrębie surdopedagogiki to wyróżniamy następujące:

1. przywracanie sprawności uszkodzonego zmysłu słuchu przez umożliwienie korzystania z posiadanych resztek słuchowych na drodze odpowiednich ćwiczeń bądź przez pobudzenie nerwu słuchowego i centralnego układu nerwowego przez zastosowanie wszczepu ślimakowego i rewalidację;

2. przywracanie sprawności psychicznej przez usprawnianie procesów poznawczych, zaburzonych wskutek ograniczenia percepcji bodźców słuchowych, słuchowych w tym mowy dźwiękowej.

Głównym jednak celem surdopedagoga jest pomoc w przystosowaniu się osoby niepełnosprawnej i umożliwienie funkcjonowania jej w świecie w warunkach zmienionych wskutek istniejącej wady.

Jak wspomniałem wyżej niezmiernie istotną kwestią jest klasyfikacja osób z wadą słuchu.

Surdopedagogika stosuje różne podziały ze względu na kryterium:

a) ze względu na czas wystąpienia wady, jest mowa o osobach z wadą:

- prelingwalną, gdy uszkodzenie nastąpiło przed okresem nabycia mowy,

- interlingwalną, gdy dziecko zaczęło uczyć się mowy, ale jeszcze jej nie opanowało,

- postlingwalną, gdy wada wystąpiła po opanowaniu mowy (osoby ogłuchłe).

b) ze względu na stopień uszkodzenia:

- niesłyszące - głuche, gdy osoba nie może odbierać mowy za pomocą słuchu,

- niedosłyszące, słabo słyszące, gdy osoba ma ograniczone odbieranie mowy za pomocą słuchu.

c) ze względu na dodatkowe uszkodzenia:

- głuchoniewidomych,

- osoby z wada słuchu i upośledzeniem umysłowym,

- z wada słuchu i kalectwem narządu ruchu i inne.

d) ze względu na miejsce uszkodzenia:

- obwodowe - w tym przewodzeniowe, odbiorcze i mieszane,

- centralne. e) ze względu na czas występowania przyczyny powodującej wadę:

- wada nabyta,

- wada wrodzona.

Gdy zwracamy uwagę na czynniki, które powodują pojawienie się wady słuchu, to w tym wypadku stosujemy ostatnie rozróżnienie. Wada wrodzona może być spowodowana czynnikami genetycznymi (wada dziedziczna), lub tymi, które zadziałają na dziecko w okresie życia płodowego lub w czasie porodu. Dzieci tego typu nazywamy dziećmi ryzyka okołoporodowego. Ryzyko to powoduje m. in. choroba matki i stosowanie przez nią używek i leków w czasie ciąży. Wada nabyta może być spowodowana przez ostre lub przewlekłe choroby ucha, antybiotyki i urazy chemiczne bądź psychiczne.

Szczególnie pomocne w lepszym zrozumieniu zagadnienia integracji osób z wadą słuchu będzie charakterystyka metod porozumiewania się osób głuchych i komunikacji między nimi. Pierwszą z metod, które chce wyróżnić jest metoda migowa. Polega ona na porozumiewaniu się za pomocą umownych znaków migowych. Metoda ta została wprowadzona do szkoły głuchych w XVIII wieku przez ks. M. de l'Epeego. Jej cecha jest specyficzna struktura gramatyczna bez końcówek fleksyjnych. Kolejną metodą, wprowadzoną do nauczania w XVI w. przez mnicha hiszpańskiego Pedra de Ponce, jest tzw. mowa palcowa, czyli daktylografia. Ciekawa jest geneza tej formy porozumiewania się - de Ponce przejął ją najprawdopodobniej z klasztorów o surowym rygorze, gdzie zakazana była zakonnikom ustna konwersacja. Jest to metoda oparta na odpowiednich układach palców jednej lub obydwu dłoni. W odróżnieniu od metody migowej daktylografia przestrzega reguł gramatycznych. Następną metoda porozumiewania się osób z wada słuchu są fonogesty - umowne ruchy jednej lub drugiej dłoni, wykonywane na wysokości twarzy osoby mówiącej. Trzeba tez wymienić tzw. mowę kombinowaną, na która składa się stosowanie w procesie porozumiewania mowy ustnej w formie graficznej lub dźwiękowej, alfabetu palcowego i znaków migowych. Podobnego typu jest metoda totalnej komunikacji, różni się ona od mowy kombinowanej czasem realizacji - ta druga jest stosowana wobec dzieci starszych. Ostatnia metodą, na którą chciałbym zwrócić uwagą jest metoda ustna opracowana w XVII w. przez J.K. Ammana. Wykorzystuje różne drogi kontaktu z uczniem prowadzące do opanowania przez niego mowy ustnej. Wyróżniamy tu dwie formy: matczyno - słowna i audytywno - werbalną.

Tyflopedagogika

Tyflopedagogika (gr. typhlos - ślepy) to pedagogika niedowidzących i niewidomych (osób z uszkodzeniami wzroku). Koncentruje się ona na teorii i umiejętnościach praktycznego kompensowania oraz usprawniania kontaktu osób z uszkodzeniami wzroku z otaczającym światem zewnętrznym, funkcjonowania w rolach zawodowych itp. W zależności od stopnia utraty wzroku wyróżnia się osoby niewidome, z resztkami wzroku i niedowidzące. Jednak granice pomiędzy tymi stopniami niepełnosprawności wzroku są płynne i nie zawsze dają się precyzyjnie określić. Tak samo jak w przypadku surdopedagogiki, tak i tyflopedagogika przeprowadza klasyfikacje osób niepełnosprawnych. Klasyfikacja ta jest potrzebna, aby w jak najlepszym stopniu zoptymalizować pomoc dla tychże osób. Możliwości wykorzystania resztek wzroku, nawet przez praktycznie niewidomych, nie są zależne tylko od stopnia utraty możliwości widzenia, ale także od wielu innych czynników, a przede wszystkim od wieku, w którym dziecko wzrok utraciło, stopnia inteligencji, od rodzaju upośledzenia wzroku i od zmysłu orientacji. Przy badaniu trzeba uwzględnić następujące elementy:

• anatomiczno - optyczne (jakość optyczna siatkówki, stan refrakcji oka, pigmentacja),

• fizjologiczne (pole widzenia, wrażliwość na barwy, akomodacja, pobudliwość komórek wzrokowych, koordynacja ruchowa oczu, funkcję połączeń nerwowych),

• psychologiczne(ogólny poziom intelektualny, zdolność koncentracji uwagi na bodźcach optycznych, pamięć wzrokową, męczliwość).

Jeśli chodzi o klasyfikację osób w obrębie tyflopedagigiki możemy wyróżnić:

a) ze względu na stopień utraty wzroku osoby należą do:

- I grupy inwalidzkiej - ostrość widzenia do V = 0-0,05 (V to zdolność wyraźnego spostrzegania szczegółów) i pole widzenia poniżej 20°,

- II grupy inwalidzkiej - ostrość wzroku V = 0,06-0,1 i pole widzenia do 30°,

- III grupa inwalidzka - ostrość wzroku V = 0,11-0,30

b) ze względu na czas powstania wady wzroku:

- osoby niewidome od urodzenia,

- osoby ociemniałe (straciły wzrok jakiś czas po urodzeniu).

Przyczyny wad wzroku są bardzo różne. Można je ogólnie podzielić na trzy zasadnicze zespoły czynników etiologicznych:

- dziedziczne i wrodzone (zniekształcenia niedorozwój, degeneracja),

-chorobowe (bakteryjne i alergie),

-traumatyczne (perforacje, uciski, uszkodzenia organu wzrokowego lub mózgu).

Osoby niepełnosprawne w obrębie wzroku poddane są znacznym ograniczeniom, gdy chodzi o funkcjonowanie w świecie. Są znacznie ograniczone w ruchu i orientacji przestrzennej. Występuje słabszy rozwój fizyczny, dzieci tego typu częściej stoją, przyjmują postawę bierna, co spowodowane jest brakiem wrażeń optycznych wyzwalających ruch. Dziecko takie ma utrudniony proces poznawania rzeczywistości, to czego nie może zobaczyć musi sobie wyobrazić na podstawie dotyku, słuchu, smaku itp. Zminimalizowanie konkretnych wrażeń wzrokowych powoduje spadek dokładności obrazu rzeczywistości, dlatego też niezbędne pobudzanie aktywności dziecka do poznawania tejże rzeczywistości poprzez wczesną rewalidację.

Dla niewidomego niedostępne jest także rozpoznawanie barw, trudno dostrzegalna jest perspektywa. Nie stosuje mimiki twarzy, gdyż nie może zaobserwować jej u innych. Dlatego tez kapitalne znaczenie mają doznania dotykowe i akustyczne, przede wszystkim słowo.

Kolejnym ograniczeniem płynącym z wad wzroku są trudności w prawidłowym rozwoju emocjonalnym i społecznym, co spowodowane jest świadomością własnej niepełnosprawności, a także błędnym podejściem rodziców takiego dziecka, które oscyluje pomiędzy nadmierną troskliwością, a niechęcią.

Aby integracja, której będę mówił w końcowej części tej pracy, miała większe szanse na pozytywny wynik, niezbędne jest działanie rewalidacyjne, w którym osoba niewidoma uczy posługiwać się pismem dotykowym systemu Braille'a. Stworzył on prosty system pisania punktowego, swoją pierwsza książkę tym systemem Braille napisał w roku 1829. Jest to system tak doskonały, ze przetrwał w niemal niezmienionej postaci, aż do czasów dzisiejszych.

Integracja dzieci niepełnosprawnych (w obrębie surdopedagogiki i tyflopedagogiki)

Integrację osób niepełnosprawnych można rozpatrywać na wielu płaszczyznach, choć najczęściej rozumiana jest w kategoriach lokalizacji i organizacji na poziomie klasy, jako integracja dzieci niepełnosprawnych uczących się w szkołach specjalnych. Integracja ta ma polegać na przeniesieniu tych dzieci w struktury szkół masowych, czyli takich, do których by uczęszczały, gdyby były pełnosprawne. Integracja jest jednak rzeczywistością wielopłaszczyznową, tak, że niektórzy pedagodzy proponują mówić o integracjach, a nie integracji.

Jakkolwiek integracja nie jest jeszcze w pełni rozwiniętą strukturą bazującą na solidnych podstawach i nie ma jej jednego modelu, pojęcie integracji może być rozpatrywane z punktu widzenia filozoficznego, prawnego, czy tez w aspekcie zapewniania pomocy. Widzimy więc, że problem ten ma różnorodne implikacje, włącznie ze skutkami społecznymi, ekonomicznymi i dydaktycznymi. Nie będę jednak omawiał szczegółowo tej - jak to już zauważyłem wcześniej - wielopłaszczyznowej rzeczywistości, ale chciałem zwrócić uwagę, jaką szansą na integrację dla osób z niepełnosprawnością w zakresie słuchu i mowy jest ich wczesna, dziecięca rewalidacja.

Niewątpliwie możemy zauważyć - śledząc założenia reformy systemu edukacji - jak duży w nim położono nacisk na integrację dzieci pełnosprawnych z niepełnosprawnymi. Założenia ze wszech miar słuszne i godne pochwały, lecz trzeba zwrócić uwagę na wymogi jakie niosą za sobą tego typu działania, aby były skuteczne i dobrze przeprowadzone.

Pierwszym z tych wymogów jest niewątpliwie zapewnienie niepełnosprawnemu dziecku kompetentnej diagnozy, opieki i rehabilitacji we wczesnym okresie jego rozwoju. Zdaniem pedagogów szczególnie ważne w procesie wczesnej rewalidacji są następujące etapy:

1. wczesne wykrywanie/rozpoznanie,

2. wczesna diagnoza,

3. wczesna interwencja.

Pedagodzy coraz częściej powtarzają opinię, że nie stopień uszkodzenia bywa najważniejszym wyznacznikiem ograniczeń i możliwości rozwojowych dziecka, lecz ogromne znaczenie ma właśnie wczesne wykrycie wady i wczesne pobudzenie aktywności uszkodzonej funkcji, a także mechanizmów kompensacyjnych. Badania medyczne i pedagogiczne coraz częściej potwierdzają tezę, że pierwsze miesiące i lata życia są okresem intensywnego rozwoju fizycznego i psychicznego każdego dziecka. Powstają wówczas najbardziej trwałe odruchy warunkowe, najsilniejsze nawyki.

W we wczesnym diagnozowaniu wady słuchu niezwykle pomocne są badania przesiewowe noworodków i niemowląt, coraz bardziej rozpowszechniane i stosowane. Tym bardziej są one konieczne, iż wcześnie przeprowadzone pozwalają na wykrycie wady słuchu oraz określenie jego rozmiarów. Warto tutaj zauważyć problem podnoszony już pół wieku temu przez audiologa Józefa Taniewskiego. Zauważył on mianowicie, iż niepełnosprawność w obrębie słuchu bywa przyczyną niepełnosprawności mowy. Wskazywał on przez to na konieczność wczesnego rozpoznawania uszkodzeń słuchu, tak, aby można było jak najwcześniej rozpocząć działania rewalidacyjne.

Za najważniejsze rozwoju dziecka przyjmuje się dwa pierwsze lata życia. Szansa korektury i kompensacji uszkodzenia słuchu jest tym większa i wcześniej podejmuje się rewalidację.

Istotnym elementem i punktem wyjścia do dalszych działań rewalidacyjnych jest praca z rodzicami. Często jednak oni sami potrzebują wsparcia lekarza diagnozującego i pracowników poradni, gdyż informacja o niepełnosprawności dziecka jest dla nich szokiem. Pożądane są w tym momencie kontakty z rodzicami o podobnych problemach.

W wyniku wczesnej diagnozy i wielospecjalistycznej rewalidacji, opartej na współdziałaniu z rodzicami, wiele dzieci z wada słuch znajduje miejsce w przedszkolu razem z dziećmi słyszącymi. Korzyści z kształcenia w przedszkolu integracyjnym to przede wszystkim:

• zapobieganie odrywaniu dziecka od domu rodzinnego,

• zapobieganie powstawaniu różnic między dziećmi,

• nawiązywanie kontaktów ze słyszącymi rówieśnikami,

• rozwój społeczny dziecka, umiejętność współżycia i współdziałania,

• motywacja do nauki mowy - równanie do słyszących kolegów, nauka wierszyków, piosenek, wzrost zasobu słownikowego, rozwój języka,

• specjalistyczna opieka pedagogiczna, logopedyczna, uwzględnianie możliwości dziecka

• mobilizacja rodziców do pracy z dzieckiem.

Tego typu kształcenie może być tylko i wyłącznie wynikiem wcześniejszej specjalistycznej opieki i pomocy świadczonej przez poradnie rehabilitacyjne.

W przypadku dzieci niewidomych, ociemniałych i słabo widzących szczególnie ważnym działaniem rewalidacyjnym jest nauka orientacji i samodzielnego poruszania się, która obejmuje:

• naukę technik ochraniających,

• ustalanie kierunku marszu,

• poznawanie właściwości otoczenia,

• odnajdywanie upuszczonych przedmiotów,

• korzystanie z pomocy przewodnika,

• posługiwanie się laską,

• chodzenie po schodach i korzystanie ze schodów ruchomych,

• korzystanie z środków komunikacji miejskiej.

Następny cel rewalidacji, który wspomaga integrację polega na nauczeniu podstawowych umiejętności życia codziennego, w tym m. in.:

• utrzymanie higieny osobistej i dbałości o wygląd zewnętrzny (np. jak utrzymać stan paznokci),

• prace domowe (np. pranie),

• opieka nad dzieckiem (np. przewijanie niemowlęcia),

• sposób zachowania się w różnych sytuacjach życiowych (np. posługiwanie się pieniędzmi).

Dalsze kształcenie, na etapie szkolnym napotyka na wiele trudności. Choć zwiększa się procent dzieci niepełnosprawnych uczęszczających do szkół masowych, to w samych dzieciach, a także nauczycielach istnieje wiele oporów ku takiej działalności. Aby sytuacja ulegała pozytywnej zmianie, należy m. in.: utrzymywać stały kontakt między szkołą a przedszkolem, przygotowywać nauczycieli szkół do pierwszych kontaktów z niepełnosprawnymi dziećmi, prowadzić treningi interpersonalne z pełnosprawnymi rówieśnikami.

Rewalidacja powinna odbywać się w dwóch fazach: pierwszej, już opisanej, na którą składa się zdiagnozowanie oraz pomoc medyczna (leczenie i protezowanie), oraz drugiej, oparta o świadczenia psychologiczne, pedagogiczne i socjalne. Można tu wyróżnić następujące zadania:

• wsparcie materialne rodzin posiadających niepełnosprawne dziecko,

• prowadzenie bezpośredniej pracy rehabilitacyjnej,

• terapia rodziny dziecka,

• organizowanie letniego i zimowego wypoczynku,

• udzielanie specjalistycznych konsultacji i prowadzenie szkoleń dla kadry pracującej w żłobkach i przedszkolach, gdzie są dzieci niepełnosprawne,

• organizowanie imprez integrujących dzieci niepełnosprawne z pełnosprawnymi.

Wczesna rewalidacja dziecka z problemami słuch lub mowy jest ogromną szansą na normalne życie takiego dziecka. Im wcześniej zostanie przeprowadzona tym lepsze wyda efekty. Potwierdzają to zarówno badania, jak i opinie pedagogów oparte na tych badaniach. Integracja dzieci niepełnosprawnych jest coraz bardziej rozpowszechniana, ale musi opierać się o kompetentne przygotowanie do takiego typu działania. A wczesna rewalidacja, przeprowadzona w sposób rzetelny zwiększa szanse na pozytywny wynik tejże integracji.

BIBLIOGRAFIA

1. Dykcik W. (red.), Pedagogika specjalna, Poznań 1997.

2. Eckert U., Problemy wczesnego diagnozowania, poradnictwa i kształcenia integracyjnego dzieci z wadą słuchu, w: A. Rakowska, J. Baran, Dylematy pedagogiki specjalnej, Kraków 2000.

3. Haring N., Schiefelbusch R. (red.), Metody pedagogiki specjalnej, Warszawa 1981.

4. Lipkowski O., Pedagogika specjalna, Warszawa 1981.

5. Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa 1998.

6. Pilch T. (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Warszawa 2003.

7. Pomykało W. (red.), Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1993.

8. Turos L. (red.), Pedagogika ogólna i subdyscypliny, Warszawa 1999.

9. Winzer M., Ruch na rzecz integracji: zmiana paradygmatu czy historyczne następstwo?, w: A. Rakowska, J. Baran, Dylematy pedagogiki specjalnej, Kraków 2000.

10. Zaorska M., Wczesna rewalidacja dziecka ze złożonymi zaburzeniami słuchu i wzroku szansą na integracje, w: A. Rakowska, J. Baran, Dylematy pedagogiki specjalnej, Kraków 2000.

Pedagogika ogólna i subdyscypliny, red. L Turos, Warszawa 1999, str.218 -219;

tamże.

Pedagogika specjalna, red. W. Dykcik, Poznań 1997, str.149

O. Lipkowski, Pedagogika specjalna, Warszawa 1981, str. 130,

tamże, str. 131

zob. M. Winzer, Ruch na rzecz integracji: zmiana paradygmatu, czy historyczne następstwo, w: Dylematy pedagogiki specjalnej, red. A. Rakowska, J. Baran, Kraków 2000, str. 8-9

U. Eckert, Problemy wczesnego diagnozowania, poradnictwa i kształcenia integracyjnego dzieci z wadą słuchu, w: Dylematy pedagogiki specjalnej, red. A. Rakowska, J. Baran, Kraków 2000, str. 194

tamże

Pedagogika specjalna, red. W. Dykcik, Poznań 1997, str.166

tamże, str. 167

---