PROCESY KSZTAŁTUJĄCE POWIERZCHNIĘ ZIEMI
Wewnętrzne procesy geologiczne, czyli endogeniczne, obejmują ruchy izostatyczne, epejrogeniczne, wulkanizm, sejsmikę (trzęsienia Ziemi), ruchy górotwórcze. Do procesów geologicznych zewnętrznych, czyli egzogenicznych, zalicza się wietrzenie, erozję z udziałem wód, lodowców i wiatru oraz przemieszczanie materiału skalnego pod wpływem siły grawitacji (ruchy masowe).
RUCHY IZOSTATYCZNE I EPEJRODYCZNE
Ruchy epejrogeniczne i izostatyczne dotyczą pionowego ruchu płyt litosfery lub tylko ich części.
Ruchy izostatyczne są powodowane przyczynami zewnętrznymi, które doprowadzają do zaburzenia równowagi izostatycznej, w jakiej znajduje się sztywna litosfera unosząc się na plastycznej astenosferze. Przykładem tych ruchów jest powolne dźwiganie się Skandynawii uwolnionej od grubej pokrywy lądolodu, który pierwotnie spowodował jej ugięcie. Obszar ten podniósł się już o 250 m w ciągu ostatnich 10 000 lat. Z kolei Antarktyda ugina się pod naciskiem przygniatającej ją masy współczesnego lądolodu.
Ruchy epejrogeniczne są głównie powodowane powolnym, wielkoskalowym przemieszczaniem się magmy pod skorupą ziemską. Przykładem ruchów obniżających związanych z tym procesem jest obniżanie się Holandii. Wznoszenie epejrogeniczne zaobserwowano m. in. nad Morzem Śródziemnym koło Neapolu (świadczą o tym ślady małży skałotoczy widoczne na słupach świątyni Serapisa). Ruchy epejrogeniczne nazywane są inaczej lądotwórczymi, gdyż przy ruchach obniżających zachodzi transgresja, czyli wkraczanie morza na ląd, a przy wznoszących - regresja, czyli ustępowanie morza z lądu.
PLUTONIZM I WULKANIZM
Plutonizm, nazwany od greckiego boga podziemia - Plutona, dotyczy zjawisk związanych z przemieszczaniem się magmy pod skorupą Ziemi. Ujawnia się w postaci zastygłych wewnątrz skorupy ziemskiej ognisk magmowych, takich jak batolity, lakolity, bądź żył, soczewek, kominów (rysunek). Tworzą się one w wyniku intruzji, czyli wtargnięcia magmy między otaczające skały.
Wulkanizm, kojarzący się z rzymskim bogiem ognia Vulcanusem, obejmuje wszystkie zjawiska związane z działalnością wulkanów, a zatem wydobywanie się płynnych, stałych i gazowych produktów wulkanicznych. Tworzą je: magma oraz rozdrobnione siłą wybuchu materiały skalne (piroklastyczne) i gazy wulkaniczne.
Miejsce ich wydobywania się, czyli erupcji, nazywamy wulkanem. Erupcja dokonuje się bądź poprzez komin i krater wulkanu - tworzą się wówczas stożki wulkaniczne, bądź poprzez szczeliny, tworząc rozległe pokrywy wulkaniczne. Erupcje wulkaniczne dokonują się pod wpływem ciśnienia gazów lub wskutek przemieszczeń materiału w skorupie ziemskiej wyciskających płynną magmę ku powierzchni Ziemi.
Przekrój przez wulkan
Zależnie od rodzaju wyrzucanego materiału i przebiegu wybuchów wulkanów wyróżnia się:
wulkany płaskie, tarczowe, z których wydobywa się tylko lawa, np. wulkany Hawajów
wulkany o raptownym wybuchu - eksplozywne, wyrzucające tylko materiały piroklastyczne, czyli bloki, okruchy skał, drobne fragmenty zastygłej w powietrzu lawy (bomby, lapille), rozpyloną lawę tworzącą popioły, np. wulkany Gwatemali, Filipin
wulkany mieszane, stratowulkany wyrzucające produkty płynne i stałe, stanowiące większość wulkanów na lądach, np. Wezuwiusz (Włochy), Fudżijama (Japonia)
Na świecie jest obecnie około 450 wulkanów lądowych. Za wygasłe uważa się takie, których wybuchu nie zachowała pamięć ludzka, wiele jest jednak wulkanów drzemiących. W Europie do czynnych wulkanów należą m. in.: Etna na Sycylii, Stromboli na Wyspach Liparyjskich, Wezuwiusz, Santoryn w Grecji, Hekla na Islandii. Obszary wygasłych wulkanów znajdują się m. in. w Masywie Centralnym we Francji, w Górach Eifel w Niemczech, w Polsce - Góra Św. Anny
Występowanie wulkanów na Ziemi jest ściśle związane ze strefą młodej górotwórczości i z obszarami aktywnych trzęsień Ziemi. Związek tych zjawisk tłumaczy teoria tektoniki płyt litosfery. W miejscach, gdzie jedna płyta litosfery zagłębia się pod drugą, wulkany powstają wzdłuż ich krawędzi - na kontynencie oraz wzdłuż rowów oceanicznych, np. wybrzeże Pacyfiku, Europa południowa, wyspy Japonii, Filipin. Wulkany powstają także w miejscach rozsuwania się płyt litosfery od siebie, czyli w grzbietach śródoceanicznych i w dolinach ryftowych, np. w Grzbiecie Środkowoatlantyckim., na Islandii, w Afryce wschodniej
RUCHY GÓROTWÓRCZE
Powstawanie gór fałdowych związane jest z przemieszczaniem się płyt litosfery. Występowanie gór obserwuje się w strefach, gdzie:
dwie płyty kontynentalne w wyniku ruchów poziomych napierają na siebie doprowadzając do zderzenia (kolizji), np. Płyta Afrykańska i Euroazjatycka, Płyta Dekanu i Euroazjatycka. W wyniku ich kolizji powstały Alpy i Himalaje. Tworzywem gór stały się osady basenu oceanicznego zawartego między napierającymi płytami. Stale postępujące kurczenie się basenu powoduje boczne naciski i fałdowanie się osadów. Sfałdowana strefa zwiększa obciążenie litosfery i w wyniku zachwiania równowagi skorupy ziemskiej pojawiają się ruchy pionowe, wynoszące sfałdowany obszar.
góry powstają też, gdy nastąpi kolizja płyty kontynentalnej z oceaniczną, płyta oceaniczna wsuwa się wtedy pod kontynentalną (subdukcja), czemu towarzyszy zdzieranie z jej powierzchni osadów, fałdowanie i przyrastanie do powierzchni kontynentów - przykładem są góry okołopacyficzne - Andy, Kordyliery.
Współczesna rzeźba kontynentów jest głównie wynikiem alpejskich ruchów górotwórczych, młodych, mezozoiczno-kenozoicznych. W przeszłości geologicznej Ziemi miały również miejsce i inne epoki górotwórcze. Silnie zaznaczyły swoją działalność orogenezy - kaledońska i hercyńska, które miały miejsce w erze paleozoicznej.
Proces powstawania gór jest niezwykle powolny. Deformacje, czyli zniekształcenia osadów oceanicznych, są jednak ogromne i świadczą o olbrzymich siłach. Trzon gór tworzą zwykle skały przeobrażone, a otaczają je skały osadowe lądowo-morskie. Znaczne partie obszarów górskich tworzy flisz, czyli naprzemianlegle ułożone warstwy piaskowców, zlepieńców i łupków. Strefy fliszowe stanowią najczęściej zewnętrzne partie gór. Procesy powstawania gór tworzą cykl górotwórczy obejmujący kilka następujących po sobie etapów, czyli stadiów rozwoju: gromadzenie się grubej (powyżej kilku kilometrów) serii osadów na dnie morza; fałdowanie osadów w wyniku nacisków bocznych; wypiętrzanie; niszczenie i zrównywanie gór przez czynniki zewnętrzne.
TRZĘSIENIA ZIEMI
Trzęsienia Ziemi to wstrząsy krótkotrwałe i gwałtowne. Wzbudzane są we wnętrzu Ziemi i rozprzestrzeniają się w postaci fal sejsmicznych. Odczuwane są w postaci drgań, kołysań, falowań powierzchni. Zależnie od przyczyny, która je wywołuje dzielone są na:
tektoniczne - związane z ruchami kier litosfery, ruchami górotwóczcymi, izostatycznymi
wulkaniczne - towarzyszą wybuchom wulkanów, przy czym wstrząs Ziemi następuje poprzedzając erupcję
zapadliskowe - powstają wskutek zapadnięcia się stropu jaskini, wyrobiska górniczego. Należą do najsłabszych i najrzadszych
Rozmieszczenie trzęsień Ziemi jest bardzo nierównomierne. Na Ziemi wyróżnia się :
obszary sejsmiczne z aktywnymi, częstymi wstrząsami. Należą do nich obszary młodych górotworów, a zwłaszcza obszary wokółpacyficzne - Andy, Kordyliery, Japonia, Nowa Zelandia, Melanezja. Na obszar ten przypada 80% trzęsień Ziemi. Drugą strefą sejsmiczną jest rejon śródziemnomorski oraz obszar ciągnący się od Iranu przez Pamir, północne Indie do Półwyspu Malajskiego
obszary pansejsmiczne z rzadkimi i słabymi wstrząsami
obszary asejsmiczne, nie nawiedzane przez wstrząsy
Źródło fal sejsmicznych podczas trzęsienia Ziemi znajduje się w głębi Ziemi i stanowi ognisko trzęsienia Ziemi, czyli hipocentrum. Z ogniska rozchodzą się fale we wszystkich kierunkach docierając do powierzchni Ziemi. Punkt na powierzchni znajdujący się w najkrótszej odległości od hipocentrum, do którego fale sejsmiczne docierają najwcześniej, to epicentrum. Tu wstrząs jest najsilniej odczuwalny i powoduje najdotkliwsze zniszczenia.
WIETRZENIA SKAŁ I RUCHY MASOWE
Pod wpływem oddziaływania atmosfery, hydrosfery i biosfery w skałach na powierzchni Ziemi zachodzą zmiany fizyczne i chemiczne określane jako wietrzenie skał. Wietrzenie jest procesem rozpadu, rozluźniania skał, bądź ich chemicznej przemiany. Obejmuje zarówno powierzchniową warstwę Ziemi, jak i warstwę przypowierzchniową z reguły do głębokości kilku lub najwyżej kilkudziesięciu metrów.
Wietrzenie obejmuje dwa procesy:
wietrzenie fizyczne (mechaniczne) zachodzące pod wpływem nasłonecznienia powodującego różnice w objętości skał - nagrzewane rozszerzają się termicznie, wychładzane - kurczą. Powtarzalność tych zmian wywołana różnicami temperatur między dniem i nocą powoduje naprężenia i pękanie skał. Na obszarach pustyń skały mogą nagrzać się do temperatury 8 °C w ciągu dnia i wychłodzić nocą do 0 °C. Inną przyczyną wietrzenia fizycznego jest zmiana objętości wody wypełniającej szczeliny i spękania skał. Zachodzi ona podczas zamarzania i rozmarzania wody - ten rodzaj wietrzenia mechanicznego określa się jako zamróz lub wietrzenie mrozowe. Podobną rolę wywierania ciśnienia na ściany szczelin skał wskutek zmiany objętości odgrywa krystalizacja soli w szczelinach. Wietrzenie solne odgrywa duże znaczenie w klimatach suchych.
wietrzenie chemiczne prowadzące do zmiany składu chemicznego skały, np. wapienie pod wpływem wody ulegają rozpuszczeniu. Wietrzenie to może polegać m. in. na rozpuszczaniu, uwadnianiu, utlenianiu, uwęglanowieniu. Zachodzi na obszarach zawsze odznaczających się obecnością wody.
W wietrzeniu skał mogą pewną rolę odgrywać organizmy. Ich oddziaływanie ma postać wietrzenia mechanicznego, gdy np. korzenie roślin wnikaja w szczeliny i rozluźniają skały, lub chemicznego, gdy oddziałują wydzielanymi substancjami chemicznymi. Niekiedy wyróżnia się oddzielnie wietrzenie biologiczne.
Produktem wszystkich typów wietrzenia jest pokrywa luźnych skał czyli zwietrzelina. Odgrywa ona istotną rolę w powstawaniu gleb. Wietrzenie silnie związane jest z klimatem. W klimatach zimnych dominuje zamróz, którego produktem są ostrokrawędziste rumowiska - gołoborza, rumosze skalne. W klimatach umiarkowanych wietrzenie ma związek z obecnością wody - zimą ujawni się głównie jako wietrzenie mrozowe, a latem jako chemiczne. W warunkach gorącego suchego klimatu zachodzi wietrzenie insolacyjne, a z powodu dużego parowania wody także solne - woda paruje zawsze w postaci chemicznie czystej, stąd dochodzi do koncentracji soli w gruncie. W klimatach gorących i wilgotnych dominuje wietrzenie chemiczne doprowadzające do powstania gliniastych pokryw zwietrzelinowych, np. laterytowych z dużą zawartością związków żelaza.
Ruchy masowe (grawitacyjne) polegają na przemieszczaniu się zwietrzeliny, gleby w dół stoku pod wpływem siły ciężkości. Stok, to każda nachylona powierzchnia (np. stok pagórka, zbocza doliny). Zanim dojdzie do przemieszczenia materiału, stoki wykazują równowagę, stabilność. W miarę zwiększenia nachylenia stoku rośnie prawdopodobieństwo naruszenia tej równowagi i tym bardziej gwałtowne może być przemieszczenie materiału po powierzchni stoku. Przeciwdziała temu siła tarcia i spoistość osadów. Skały zwięzłe cechuje duże tarcie i duża spoistość. Jednakże i tarcie, i spoistość zmniejszają się z czasem wskutek wietrzenia i następują ruchy zwietrzeliny.
Na powierzchniach pochylonych działają zatem dwie przeciwstawne siły - odrywająca i trzymająca. Naruszenie równowagi tych sił uruchamia ruchy masowe. Czynnikami warunkującymi ruchy masowe są więc:
nachylenie stoku - ma największy wpływ
rodzaj i ułożenie skał
klimat - decyduje m. in. o obecności wody w podłożu, co może zwiększyć ciężar zwietrzeliny i przyspieszyć jej ruch, woda może też tworzyć powierzchnię poślizgu
Grawitacyjne ruchy masowe występują w postaci odpadania, obrywania, spełzywania, spłukiwania, osuwania. Po przemieszczeniu materiału powstają nisze, żleby, żłobki, bruzdy, wąwozy, a u podnóża narastają piargi, blokowiska, piramidy ziemne.
Ruchy masowe są zdecydowanie niekorzystnym zjawiskiem. Człowiek z jednej strony sam często je potęguje, np. wycinając lasy, stosując głęboką orkę, z drugiej strony stosuje liczne zabiegi mające ograniczyć ruch mas, np. zalesia zbocza, stosuje orkę po poziomicy, a nie zgodnie z nachyleniem zboczy. W skrajnych sytuacjach można próbować technicznie zahamować procesy na stokach wprowadzając cement w materiał stoku lub stosować kosztowną silifikację (wstrzykiwać szkło wodne). Metody te nie zawsze dają oczekiwane rezultaty, stąd największą skuteczność ma racjonalna gospodarka na powierzchniach pochylonych.
Działalność rzek należy do najbardziej powszechnych procesów rzeźbotwórczych. Na większości obszarów lądowych rzeki są najważniejszym czynnikiem rzeźbotwórczym. Działalność rzek polega na erozji rzecznej, transporcie materiału i jego akumulacji.
Profil podłużny rzeki.
Niszczenie obszaru, przez który rzeka płynie jest wynikiem:
erozji wgłębnej (dennej) - rzeka pogłębia koryto rzeczne
erozji bocznej - rzeka oddziałuje na brzegi koryta rzecznego
wstecznej (źródłowej) - rzeka poszerza niszę źródliskowej
Zróżnicowanie erozji, jej intensywność warunkowane są głównie odpornością skał podłoża, ale nie bez znaczenia są też - spadek rzeki, prędkość płynięcia, ilość niesionego materiału.
Erozja wgłębna odgrywa największe znaczenie w górnym biegu rzeki, gdzie rzeka odznacza się największym spadkiem. Polega na szorowaniu dna niesionym materiałem skalnym pochodzącym ze zboczy, dna, uderzaniu nim o dno i odrywaniu od niego kolejnych fragmentów skalnych, w wyniku czego tworzy się stromościenna dolina w kształcie litery V.
Erozja boczna doprowadza do poszerzania koryta rzecznego. Zachodzi w biegu środkowym, gdzie rzeka ma już mniejszy spadek, ale prowadzi znacznie więcej wody wskutek zasilania przez dopływy. Tu też zaczyna dominować transport materiału nad erozją wgłębną. Erozja boczna wiąże się z krętymi korytami, w których nurt przepływa wzdłuż brzegów wklęsłych, a oddala się od brzegów wypukłych. Rzeka podcina wklęsłe brzegi, a materiał z niszczenia akumuluje na brzegach wypukłych. Rzeka posiada największą prędkość w nurcie, stąd podcinanie skarpy brzegu może odbywać się z prędkością nawet kilkudziesięciu metrów na rok. Niszczenie brzegów powiększa krętość rzeki. Podcinanie brzegów i akumulacja materiału po przeciwnej stronie podcinanego brzegu wykształca asymetryczną dolinę rzeczną.
Erozja wsteczna zachodzi w obszarze występowania źródła. W miejscu wypływu wody podziemnej zasilającej rzekę tworzy się nisza, rodzaj zagłębienia. Wypływ wody, zwłaszcza, gdy wody te są pod ciśnieniem, poszerza otwór, a ściany niszy cofają się. Dochodzi do cofania się źródła, w efekcie czego długość rzeki wydłuża się. Erozja wsteczna pojawia się w górnym biegu. W sąsiedztwie wodospadów i katarakt (kilku wodospadów) powoduje ich cofanie się w górę rzeki, np. wodospad Niagara, katarakty Nilu, Kongo.
Akumulacja w korycie rzeki zachodzi tam, gdzie rzeka ma mniejszy spadek, prowadzi mniej wody oraz w odcinku ujściowym. W wyniku akumulacji tworzą się łachy, np. łachy meandrowe, mielizny, widoczne przy niższych stanach wody, a w biegu dolnym materiał niesiony przez rzekę osadza się przy jej ujściu. Podczas powodzi i wylewów rzek, namuły rzeczne nadbudowują równiny nadrzeczne, nazywane dlatego równinami zalewowymi lub tarasem zalewowym. Rzeka osadza materiał przy ujściu, jeśli zbiornik wodny, do którego uchodzi jest płytki, brak jest prądów przybrzeżnych oraz nie występują pływy. Akumulowany materiał tworzy stożek napływowy, czyli deltę. Określenia tego użył po raz pierwszy w starożytności Herodot, który zauważył podobieństwo równiny przy ujściu rzeki do greckiej litery - delty. Największą deltę na świecie wytworzyła Amazonka (100 tys. km2), wielkie delty tworzą Ganges z Brahmaputrą, Mississipi, Nil, Wołga. Najszybciej rosnącą jest delta rzeki Terek wpadającej do Morza Kaspijskiego (450 m/rok).
Poziom ujścia rzeki wyznacza tzw. bazę erozyjną. Jest to poziom, poniżej którego rzeka nie może już pogłębiać swojego koryta. Przyjmuje się, że rzeki w wyniku erozji wgłębnej dążą do jej osiągnięcia. Może ona jednak ulec zmianie, np. obniżyć się podczas ruchów górotwórczych - rzeka wtedy zwiększy erozję wgłębną.
Opady atmosferyczne, które spadają na powierzchnię Ziemi w przeważającej ilości zasilają wody podziemne. Wsiąkaniu, czyli infiltracji sprzyjają takie warunki jak spękania, szczeliny, porowatość i przepuszczalność skał, słabe pokrycie roślinnością i płaskość terenu. Wody wsiąkając oddziałują na skały, w których się przemieszczają. Mogą je wymywać, ale znacznie częściej dochodzi do ich rozpuszczania. Proces rozpuszczania skał to kras. Kras zachodzi zarówno w wyniku rozpuszczającej działalności wody podziemnej, jaki i pod wpływem wód powierzchniowych. Wspólną cechą rozpuszczających wód jest ich nasycenie dwutlenkiem węgla, który pobierany jest z powietrza oraz pochłaniany z pokrywy roślinnej i gleby. Woda staje się więc słabym kwasem węglowym, który silnie oddziałuje na wapienie, dolomity, gipsy, sole kamienne. Kras odznacza się bardzo dużym zróżnicowaniem form powierzchniowych i podziemnych.
Kras powierzchniowy charakteryzują takie formy jak:
żłobki, żebra krasowe powstające na nachylonych powierzchniach - żłobki, podłużne wgłębienia w kształcie rowków, rozdzielone są grzbietami, czyli żebrami, np. w Górach Dynarskich, Tatrach Zachodnich
ospa krasowa, czyli drobne zagłębienia na płaskich powierzchniach
lejki
ponory, czyli szczeliny skalne, w których giną rzeki
wywierzyska, czyli źródła krasowe, wypływają nimi wody podziemnych rzek
polja, duże kotliny o stromych ścianach, czasami wypełnione wodami i tworzące jeziora, np. w Chorwacji w Górach Dynarskich
mogoty, czyli ostańce, o charakterystycznych kopułowych kształtach, stromych zboczach, najlepiej reprezentowane w Chinach w prowincji Guilin, gdzie utworzyły swoisty kras wieżowy
Wody krasowe i formy terenu przez nie utworzone.
Duże nagromadzenie różnorodnych form krasu ma miejsce w Górach Dynarskich. Wyżyna Kras w tych górach dała nazwę tym zjawiskom. Typowymi obszarami krasowymi są także Tatry, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, Niecka Nidziańska, Masyw Centralny we Francji, a poza Europą - Chiny, Wietnam, Jamajka, Kuba. Występują tam również formy krasu podziemnego, czyli:
jaskinie często o piętrowym układzie, z labiryntem korytarzy sięgających niekiedy setek kilometrów długości, np. system Jaskini Mamutowej w USA przekracza 500 km
nacieki kalcytowe w postaci draperii, sopli, czyli stalaktytów zwisających od stropu (sufitu) jaskiń, narastających od podłoża stalagmitów i powstałych w wyniku ich połączenia kolumn naciekowych -stalagnatów
studnie krasowe uformowane w wyniku poszerzania szczelin skalnych
Rzeźba krasowa uwarunkowana jest nie tylko cechami budowy geologicznej (obecność spękanych skał rozpuszczalnych), ale także klimatem. Najlepiej wykształciły się krajobrazy krasowe w klimatach równikowych (obfitość opadów, wysoka temperatura). W warunkach współczesnego klimatu Polski (umiarkowane szerokości geograficzne) kras obecnie się nie rozwija, a formy krasowe dowodzą znacznie wilgotniejszych warunków klimatycznych w przeszłości.
DZIAŁALNOŚCI WIATRU
Wiatr dzięki swej zdolności do unoszenia, transportu i akumulacji drobnego materiału, takiego jak pył, piasek, może formować powierzchnię Ziemi. Tę rzeźbotwórczą działalność wiatru nazywamy działalnością eoliczną. Polega ona na wywiewaniu materiału - deflacji, niszczeniu skał niesionym materiałem - korazji oraz na akumulacji materiału, w wyniku której powstają różne formy wydm.
Działalność wiatru zachodzi zwłaszcza tam, gdzie:
podłoże pozbawione jest szaty roślinnej, głównie z powodu niedoborów wody, przez co i grunt jest suchy
występuje luźny materiał - piasek, żwir, pył
brak jest większych przeszkód, które mogłyby tworzyć bariery dla wiatru
Takimi obszarami są pustynie strefy gorącej i umiarkowanej, a także strefy wybrzeży mórz lub dużych jezior (Bajkał, Michigan). Szczególnym przykładem są zimne pustynie polarne.
Działalność wiatru doprowadza do powstania wielu charakterystycznych form terenu. Są to m. in.:
niecki deflacyjne - zagłębienia terenu powstałe w wyniku nieustannego wywiewania luźnego materiału
grzyby skalne - właściwe pustyniom skalistym, charakterystyczne podcięcie odosobnionych form skalnych wiąże się z większą zdolnością przenoszenia ziaren piasku przez wiatr tuż nad gruntem. Im wyżej, tym ilość materiału jest mniejsza, uderzeniom piasku podlega więc głównie dolna część skałek
graniaki - są to niewielkie okruchy skał wyszlifowane piaskiem na powierzchniach oddzielonych ostrymi krawędziami
wydmy - formowane na obszarach piaszczystych mogą przybierać różne kształty. Barchany mają kształt półksiężyca zwróconego stroną wypukłą do kierunku wiania wiatru (Sahara Zachodnia, Pustynia Libijska, Kara-kum, Kyzył-kum, Takla Makan, Ałaszan, wybrzeża morskie). Na terenach wilgotnych powstają wydmy paraboliczne - ich ramiona przytrzymywane są przez wilgoć w podłożu, bądź przez kępy roślinności, przez co wydma nabiera kształtu półksiężyca o ramionach skierowanych do wiatru. Dla Półwyspu Arabskiego, Australii, Pustyni Kalaharii charakterystyczne są podłużne, ciągnące się czasem kilkaset kilometrów wydmy seify
pokrywy lessowe - uformowały się z pyłu na przedpolach pustyń oraz na przedpolach dawnych lądolodów. Pył wywiany z przedpola Lodowca Skandynawskiego utworzył pokrywy lessowe na przedpolu Karpat, Alp, na obszarze Ukrainy i Pogórza Kazachskiego. Pokrywy lessu w Chinach są natomiast współczesne - tworzone są z materiału wywiewanego z pustyń Azji Środkowej
DZIAŁALNOŚĆ LODOWCÓW I LĄDOLODÓW
Obecność lodowców i lądolodów na świecie wiąże się z występowaniem niskich temperatur oraz z występowaniem opadów śnieżnych w ilościach przewyższających szybkość topnienia. Obszar spełniający takie warunki położony jest powyżej granicy wiecznych śniegów. Jakkolwiek lodowce są zjawiskiem klimatycznym to jednak do ich powstania konieczne jest także dogodne dla gromadzenia się śniegu ukształtowanie powierzchni (półka skalna, nisza źródła rzeki, lej krasowy). Pomimo położenia powyżej granicy wiecznych śniegów lodowce nie wykształcą się na stromych stokach, gdzie pokrywa śniegu będzie się zsuwać.
Lodowce, czyli pokrywy lodowe, wykształcają się w postaci lodowców górskich bądź lądolodów. Lodowce górskie wypływają z pól firnowych, czyli miejsc gromadzenia się śniegu i jego stopniowego przeobrażania się w lód lodowcowy. Wskutek nacisku przyrastającej masy śniegu z pól firnowych wyciskane są jęzory lodowcowe, które spływają zgodnie ze spadkiem zbocza. Lądolody, które charakteryzują się ogromną masą lodu, rozprzestrzeniają się wielokierunkowo. Obecnie na Ziemi lądolody reprezentują Antarktyda i Grenlandia.
Działalność lodowców obejmuje erozję lodowcową, czyli niszczenie, przeobrażanie form terenu, transport materiału i akumulację.
Działalność niszcząca lodowców polega na szlifowaniu podłoża, czemu sprzyja grubość lodu i twardość skał, rysowaniu, zdzieraniu oraz wyorywaniu materiału z podłoża, głównie wskutek przymarzania materiału skalnego do masy lodowca. Wskutek erozyjnej działalności lodowca powstają formy:
rysy
wykłady lodowcowe, czyli gładkie powierzchnie skalne
Działalność przeobrażająca lodowców doprowadza do powstania takich form jak:
cyrki lodowcowe, czyli kary albo stawy - zagłębienia powstałe po polach firnowych; mają znaczne głębokości, regularny kształt, zwykle wypełnione są wodą jeziorną
doliny U-kształtne, czyli żłoby lodowcowe - dawne doliny rzeczne, którym lodowce nadały nowe cechy - płaskie dna, strome ściany, a przede wszystkim U-kształtny profil poprzeczny
Działalność transportowa lodowców wiąże się z ruchem lodowca i z dużą ilością materiału skalnego, który pochodzi z niszczenia podłoża, ścian skalnych. Zależnie od jego umiejscowienia w lodowcu, może on tworzyć morenę denną, boczną, środkową i czołową (rysunek). Lądolody tworzą tylko moreny czołowe i denne. Materiał budujący morenę jest mieszaniną głazów, piasku, gliny i nazywany jest gliną morenową.
Formy polodowcowe, obok lodowców, tworzą także wody polodowcowe, które płyną pod lodowcem, krążą w lodowcu i wypływają wrotami na przedpole lodowca. Działalność wód lodowcowych określamy jako fluwioglacjalną. Podobnie jak lodowiec, tak i wody lodowcowe wytwarzają formy erozyjne i akumulacyjne.
DZIAŁALNOŚĆ MÓRZ
Działalność rzeźbotwórcza wód morskich ujawnia się w strefie wybrzeża. Spośród czynników naturalnych najsilniej wpływają na rozmiar i zasięg działalności morza, klimat, w którym położone jest wybrzeże oraz budowa geologiczna. Istotną rolę odgrywają ruchy wody morskiej - falowanie, obecność pływów i prądów morskich. Działalność morza jest często przekształcana gospodarką człowieka, np. poprzez budowę portów, osuszanie zatok, jak w Holandii, budowę wałów ochronnych.
Działalność morza jest zarówno niszcząca - nazywamy ją abrazją, jak i budująca, czyli akumulacyjna.
Działalność niszcząca - abrazja: przeważa na wybrzeżach wysokich. Fale uderzając z dużą energią o brzeg, podcinają go i podcięta ściana brzegu obrywa się tworząc stromościenne wybrzeże, zwane klifem.
Działalność budująca morza rozwija się przede wszystkim na wybrzeżach płaskich doprowadzając do powstania plaż, mielizn, mierzei. Wybrzeża niskie są nadbudowywane także przez rzeki uchodzące do morza i tworzące delty, a nawet przez organizmy, np. rafa koralowa.
Charakterystyka wybranych form powstałych w wyniku działalności morza:
Klif (faleza) - jest stromym stokiem, ścianą skalną. U podnóża klifu tworzy się platforma abrazyjna. Klif, który znalazł się poza zasięgiem fal morskich i nie może się dalej rozwijać tworzy tzw. klif martwy. Niszczenie klifu jest uwarunkowane nie tylko siłą fali przyboju, ale też odpornością skał wybrzeża. Skały twarde, odporne mogą utworzyć łuki, mosty, kominy.
Wybrzeże klifowe.
Mierzeja - jest piaszczystym wałem oddzielającym zatokę od otwartego morza. Mierzeja, która nie zamknęła całkowicie zatoki to kosa. Mierzeja tworzy się przez akumulację piasku niesionego przybrzeżnymi prądami, zamykając zatokę tworzy jezioro, a jedynie odcinając - zatokę.

---