WULKAN

CO TO JEST WULKAN ?
Erupcje wulkanów należą do tych potężnych sił przyrody, których zawsze się lękano. Podczas wybuchu wulkanu masy lawy mogą spływać w dół po stoku , niszcząc wszystko po drodze. Potężna eksplozja może też wysadzić wierzchołek góry , wyrzucający jednocześnie w powietrze chmury gazów i kawałki materiału skalnego. Niezależnie od formy wybuchu , powoduje on zawsze zmiany w otoczeniu. Termin ,,wulkan” oznacza otwór w skorupie ziemskiej , przez który wydostaje się z wnętrza ziemi magma , czyli płynąca skała. Używany jest także w odniesieniu do góry zbudowanej z materiału skalnego gromadzącego się wokół tego otworu. Formowany przez tysiące lat wulkan może osiągnąć olbrzymie rozmiary , jak np. najwyższy szczyt Afryki - Kilimandżaro , który wznosi się 4800 metrów ponad otaczające go równiny.
CZY WSZYSTKIE WULKANY WYZUCAJĄ LAWĘ ?
Magma docierająca na powierzchnię ziemi nosi nazwę lawy. Jest to najczęściej spotykana postać wyrzucanego materiału. Niektóre lawy mają w chwili wypływu temperaturę ponad 1100* C i dużą płynność , toteż mogą przepłynąć wiele kilometrów , zanim ochłodzą się i skrzepną. Lawy o innym składzie mineralnym i temperaturze są mniej ruchliwe i krzepną znacznie szybciej zatykając wylot wulkanu i hamując wypływ. Zawarte w magmie gazy wytwarzają w końcu wysokie ciśnienie , które wysadza korek i powoduje potężna eksplozję. W powietrze wylatują nawet oderwane od ścian kratery bloki skalne , zaś wyrzucona lawa może zastygnąć w powietrzu i spaść jako bomby wulkaniczne. W sąsiedztwie wulkanu mogą też spadać odłamki skalne , popioły i drobne kamyki zwane lapillami
(z włoskiego LAPILLI czyli kamyczki), a masy drobnoziarnistego popiołu i pyłu wulkanicznego mogą nadać ciemną barwę chmurze pary wodnej i innych gazów wydobywających się podczas wybuchu.
JAK POWSTAJA WULKANY ?
Większość wulkanów to szerokie , kopulaste wulkany tarczowe lub strome , stożkowate stratowulkany. Wulkany tarczowe narastają w wyniku kolejnych wylewów bardzo płynnej lawy , która nim zakrzepnie , przebywa duże odległości. W rezultacie powstają łagodnie nachylone kopulaste góry , które mogą osiągać ogromne rozmiary. Przykładem jest leżąca na Hawajach Mauna Kea , wyrastająca ponad 9000 metrów nad dno oceaniczne. Jest to w rzeczywistości najwyższa góra świata , wyższa nawet niż himalajski Mount Everest. Stratowulkany powstają w wyniku bardziej złożonego cyklu erupcyjnego. Spływy płynnej lawy z położonego na wierzchołku krateru, przeplatają się z wybuchami wyrzucającymi popiół lub inny materiał stały. Strome stoki są zbudowane na przemian z warstw zastygłej lawy i okruchów skalnych. Czasem lawa przebija się na powierzchnię kanałami pobocznymi , tworząc na stokach tzw. Stożki pasożytnicze. Często jednak nic nie zaburza formowania się stoków i wiele stratowulkanów , do których należy np. japońska Fudżi-jama , odznacza się niemal doskonałą symetrią.
CZY WSZYSTKIE ERUPCJE SĄ JEDNAKOWE ?
Lawy znacznie między sobą różnią temperaturą i składem , siła wybuchu może więc być bardzo różna. Najmniej gwałtowne są erupcje typu hawajskiego , kiedy bardzo płynna lawa spływa spokojnie z krateru , formując rozległą kopułę. W erupcjach typu strombolijskiego kawałki gęściejszej lawy wyrzucane są podczas dość łagodnych , i na ogół całych eksplozji. Dużo silniejsze są erupcje typu wulkaniańskiego. Lawa tworzy wówczas korek , blokujący wylot kanału w okresie między wybuchami. Gwałtowna eksplozja następuje wtedy , gdy olbrzymie ciśnienie gazów ,,odkorkowuje” wylot. Najgwałtowniejsze są erupcje typu peleańskiego , których nazwa pochodzi od wulkanu Mont Pelee na karaibskiej wyspie Martynice. W tym przypadku wybuch wyrzuca chmurę gorących gazów i piołów , które posuwają się w dół , niszcząc wszystko cokolwiek napotkają po drodze.
KTÓRY WYBUCH BYŁ NAJGROŹNIEJSZY ?
Najsłynniejszy ze wszystkich wybuchów miał miejsce w roku 79 n.e. , kiedy włoski wulkan Wezuwiusz wsadził swój wierzchołek i w ciągu kilku godzin całkowicie zasypano miasto Pompeje. Najsilniejszą erupcją w czasach nowożytnych był jednak wybuch wulkanu Krakatau , który nastąpił 27 sierpnia 1883 roku. Jego huk słyszalny był 3700 kilometrów Australii. Eksplozja wywoła 30-metrowe fale morskie , które spowodowały śmierć około 37tys. Osób . chmura wyrzuconego popiołu została rozniesiona przez wiatr dokoła globu ziemskiego , powodując na całym świecie widowiskowe zachodu słońca przez ponad rok.
GDZIE ZNAJDUJE SIĘ WIĘKSZOŚĆ WULKANÓW ?
Wulkanu usytuowane są w miejscach , w których skorupa ziemska jest mało stabilna-na grzbietach oceanicznych i w dolinach ryftowych,
Gdzie płyty litosfery rozchodzą się , oraz wzdłuż niektórych krawędzi kontynentów , gdzie płyty napierają na siebie. Na tych obszarach występują częste trzęsienia ziemi i wybuchy wulkanów. Najwięcej wulkanów występuje tzw. Pierścieniu ognia wokół Oceanu Spokojnego. Znajduję się tam przeszło połowa czynnych wulkanów świata.
JAK POWSTAJA KRATERY ?
W Górach Kaskadowych w zachodniej części stanu Oregon znajduje się jezioro Kraterowe. Ma ono prawie okrągły kształt, około 10 kilometrów średnicy i 600 metrów głębokości , a otoczone jest 600- metrowymi urwiskami. Znajduje się na szczycie góry pochodzenia wulkanicznego i - podobnie jaki wiele innych jezior kraterowych -
- wypełnia rozległe obniżenie w kształcie spodka , zwane kalderą. Kaldera powstaje wtedy , gdy wulkan wybucha tak gwałtownie , że wierzchołek góry ulega całkowitemu zniszczeniu , pozostawiając po sobie zagłębie , albo , tak jak w przypadku Jeziora Kraterowego , gdy po serii erupcji wierzchołek góry zapada się w głąb znajdującego się pod nim ogniska magmy. Niektóre z tych zagłębień wypełniają się wodą , inne zaś pozostają suche. Cześć ogromnej afrykańskiej kaldery Ngorongoro zajmuje ląd , a pozostała część jezioro. Świat zwierzęcy jest tam tak bogaty , że miejsce ta nazywane bywa ,,zoo na wulkanie”
CZY KAŻDE JEZIORO WULKANICZNE ZNAJDUJE SIĘ NA SZCZYCIE GÓRY ?
Niektóre regiony zachodniej Europy , takie jak na przykład niemiecki płaskowyż Eifel , pełne są okrągłych zagłębień wyglądających jak wielkie leje po bombach. Zagłębienia te , zwane MAARAMI , są pochodzenia wulkanicznego. Powstały one wskutek gwałtownego wyrzucenia popiołu i żużlu. Wiele z tych płaskodennych obniżeń terenu jest obecnie wypełnionych wodą , tworząc piękne , spokojne jeziora. Jeziora wulkaniczne mogą powstać również wówczas , gdy spływająca lawa utworzy naturalna tamę przegradzającą dolinę rzeczną.
CZYM SĄ NERKI ?
Szczyt Ship Rock , charakterystyczny element krajobrazu północno-zachodniej części stanu Nowy Meksyk , jest stromą wieżą skalna , wznoszącą się przeszło 400 metrów ponad otaczającą ja pustynię. Ta efektowna pozostałość dawno wygasłego wulkanu zbudowana jest z lawy zastygłej w jego kanale. Wulkan ten uległ po wygaśnięciu stopniowemu zniszczeniu , pozostawiając tylko oporny na erozję rdzeń skalny zwany NEKIEM. Strome i trudno dostępne neki stanowiły kiedyś miejsca dogodne do budowy zamków i katedr. Jednym z najsłynniejszych neków jest szkocki CASTLE ROCK (zamkowa Skała) , którego skaliste ściany zwieńczone są murami obronnymi edynburskiego zamku.
CZY ZAWSZE PO WYBUCHACH WULKANÓW POWSTAJA GÓRY ?
Lawa oraz popiół i żużel wyrzucane przez wulkan gromadzą się zwykle wokół jego wylotu , formując szczyt górski. Czasem jednak lawa wydostaje się przez podłużne szczeliny skorupie ziemskiej i rozlewa szeroko , tworząc pokrywę. W osiemnastym wieku na Islandii wypływy lade ze szczelin o długości około 30 kilometrów spowodowały zalanie około 2 tysięcy kilometrów kwadratowych i śmierć około jednej piątej wyspy. Szczelinowe wylewy lawy miały miejsce w wielu rejonach świata. Przykładem utworzonego przez niego krajobrazu są Księżycowe Kratery w południowej części stanu IDAHO. Niesamowite , księżycowy krajobraz zastygłej lawy , stożków i kraterów jest następstwem długiej serii wylewów ze szczeliny o długości około 80 kilometrów. Południowe IDAHO jest częściom większego obszaru zwanego Płaskowyżem Kolumbii , obejmującego większość obszarów stanów Oregon i Waszyngton i fragmenty sąsiednich stanów. Wyżyna ta , utworzona w ciągu milionów lat przez wielokrotne wylewy szczelinowe , obejmuje obszar około 500 tys. Kilometrów kwadratowych , a warstwa zastygłej lawy ma tam do 1800 metrów grubości.
CZY MAGMA MOŻE ZASTYGNĄĆ POD ZIEMIĄ ?
Masy magmy we wnętrzu ziemi często poruszają się ku górze , wciskając między leżące wyżej warstwy skalne i tam zastygają , nie wydostając się na powierzchnię. Odsłanianie dopiero później , wskutek niszczenia sąsiednich skał , tworzą niekiedy całe góry. Przykładem jest kopuła Stone Mountain w stanie Georgia. Znajdująca się w stanie Wyoming Diabelska Wieża (Devils Tower) powstała także w wyniku intruzji płynącej magmy , miedzy głęboko zalegające warstwy skał osadowych. Magma uległa ochłodzeniu i popękała , tworząc cienkie , podłużne słupy twardej skały wulkanicznej. Pozostały one nietknięte , gdy tymczasem mniej odporne sąsiednie skały uległy zniszczeniu. Dziś Devils Tower wygląda jak gigantyczny , prawie 300-metrowy pniak. Pionowe intruzje płynnej magmy w kształcie płyt noszą nazwę DAJEK. Wierzchołek wielu z nich występuje niczym mury z podstawy Ship Rock w Nowym Meksyku. SILLE są natomiast poziomymi intruzjami magmy między dwie starsze warstwy skał osadowych. Tak właśnie powstały Palisady - ogromne urwiska nad rzeką Hudson w amerykańskich stanach New Jersey i Nowy Jork. Są one wystającą krawędzią żyły płynnej niegdyś magmy , która dawno temu wcisnęła się między starsze warstwy skał.
CZYM SĄ TUNELE LAWOWE ?
Na terenie Księżycowym Kraterów i w innych miejscach , w warstwach zastygłej lawy znajdują się długie groty , nazywane tunelami lawowymi. Jedna z nich , położona w Afryce i przełamana obecnie na kilka fragmentów , była niegdyś ciągłym tunelem o długości ponad 8 kilometrów. Formy te powstały podczas ochładzania i krzepnięcia lawy. Po zastygnięciu powierzchni , pod spodem znajdowała się jeszcze płynna lawa , która czasem odpływała na zewnątrz , pozostawiając puste przestrzenie w kształcie tuneli , zdobione czasem stalaktytami ze spływającej z sufitu lawy.
CZY WULKANY MOGĄ BYĆ POŻYTECZNE ?
Wybuchy wulkanów budzą zrozumiały strach , ponieważ powodują ofiary śmiertelne , niszczą cale miasta i zamieniają rozległe obszary w jałowe pustkowia. Efekty ich działalności mogą być jednak czasem korzystne. Bogaty w minerały materiał wulkaniczny przekształca się

W żyzną glebę.

---