ZLODOWACENIA
W plejstocenie obszar Polski był wielokrotnie zajęty przez lądolód, który okresowo ulegał topnieniu, toteż większość powierzchni Polski pokrywają plejstoceńskie osady lodowcowe i wodnolodowcowe. Za najstarsze zlodowacenie uważa się zlodowacenie Narwi; czoło lądolodu sięgało po pn. przedpole Wyż. Lubelskiej, rejon ujścia Pilicy i rejon Płocka, skąd wyginało się ku pn. w kierunku Doliny Dolnej Wisły; śladem tego zlodowacenia jest glina zwałowa występująca w rejonie Gałachów k. Modlina. W czasie interglacjału podlaskiego rzeki wymodelowały głębokie doliny wypełnione osadami aluwialnymi, gł. piaszczysto-żwirowymi, niekiedy mułami ze szczątkami flory. Podczas zlodowacenia Nidy lądolód oparł się o pn. zbocza G. Świętokrzyskich, obejmując swym zasięgiem Wzniesienia Łódzkie i Wyż. Lubelską; śladem tego zlodowacenia jest najstarszy poziom gliny zwałowej, zachowany szczególnie dobrze w zach. i pn. części G. Świętokrzyskich, w rejonie rowu Kleszczowa k. Bełchatowa oraz w głębokich dolinach na Wyż. Lubelskiej; z okresem zlodowacenia Nidy jest związana także akumulacja najstarszych w Polsce lessów oraz mułów i iłów warwowych. Osady interglacjału małopolskiego (przasnyskiego) zachowały się tylko w niewielu miejscach. Są to osady rzeczne, jeziorne i bagienne ze szczątkami fauny i flory, występujące na Wzniesieniach Łódzkich, Niz. Mazowieckiej i Wyż. Lubelskiej. Podczas zlodowacenia Sanu I lądolód przekroczył pas wyżyn środkowopol. docierając do przedpola Sudetów i Doliny Dolnego Sanu. Śladem tego zlodowacenia jest poziom gliny zwałowej o grub. od 5 do 30 m. Podczas interglacjału ferdynandowskiego lądolód ustąpił całkowicie z obszaru Polski, nastąpił okres erozji; tworzyły się piaski, żwiry i bruki rezydualne, a w jeziorach także mułki, ziemia okrzemkowa, kreda jeziorna, gytia i torfy. W czasie zlodowacenia Sanu II zasięg lądolodu przebiegał wzdłuż pn. zboczy Roztocza i Karpat, skąd dalej jego granica biegła wzdłuż Sudetów; do osadów powstałych w tym czasie należą gliny zwałowe, a także piaski i żwiry wodnolodowcowe, o łącznej miąższośći dochodzącej do kilkunastu metrów; doliny rzek spływających z Karpat zostały wówczas zasypane do wysokości sięgającej 90 m powyżej poziomu ich koryt współczesnych. W interglacjale zw. wielkim, który jest wyraźnie dwudzielny, powstawały rzeczne osady okruchowe, a także osady jeziorne muły, iły, kreda jeziorna, ziemia okrzemkowa, torfy; osady te są znane z wielu miejsc, zarówno na Niżu Polskim, jak i na wyżynach przedpola Karpat i Sudetów. W czasie zlodowacenia Liwca lądolód objął swym zasięgiem pn.-wschodnią Polskę, jego czoło zaś sięgało w dorzeczu rz. Liwiec po równoleżnik Warszawy; osady tego zlodowacenia reprezentowane są przez gliny zwałowe, muły i iły warwowe powstałe w jeziorach zastoiskowych utworzonych przed czołem lądolodu; podczas tego zlodowacenia powstały najstarsze lessy w południowej Polsce. W interglacjale Zbójna dominowały procesy erozyjne (erozja osadów starszych zlodowaceń); w wielu miejscach zachowały się osady aluwialne i limniczne tego interglacjału. Podczas zlodowacenia Odry lądolód oparł się o Sudety, wkroczył nieznacznie w Bramę Morawską, a następnie jego czoło biegło ku pn.-wsch., omijając G. Świętokrzyskie w kierunku wsch. i opierając się o pn. skraj Roztocza; maksymalny zasięg tego zlodowacenia wyznaczają pasy moren czołowych, a także gliny zwałowe, pola sandrowe, wzgórza kemowe i ozy na Wzniesieniach Łódzkich, Niz. Mazowieckiej, Podlasiu, a także na Wyż. Śląskiej, Wyż. Małopolskiej i na przedgórzu Sudetów. Na Wyż. Małopolskiej i Wyż. Lubelskiej nastąpiła sedymentacja lessów. W interglacjale lubawskim tworzyły się osady organogeniczne, rzeczne i limniczne; w lessach Polski południowej występują gleby kopalne z tego interglacjału. W zlodowaceniu Warty rozróżnia się 3 stadiały; w czasie maksymalnego stadiału stadiału Pilicy, lądolód dotarł aż do Doliny Dolnej Pilicy, przekraczając ją nieznacznie na wsch. od Warki; na wsch. od Wisły jego zasięg wyznacza dział wodny między dorzeczami Wieprza i Krzny oraz Bugu. Na zach. od Wisły czoło lądolodu utworzyło potężny lob w rejonie Łodzi, a następnie biegło ku zach.; każdy stadiał pozostawił po sobie, oprócz glin zwałowych oddzielonych od siebie piaszczysto-żwirowymi osadami wodnolodowcowymi lub mułami i iłami zastoiskowymi, pasy moren czołowych oraz pola sandrowe. W interglacjale eemskim w rejon dolnej Wisły wlały się wody morza, zaś na pozostałym obszarze pn. i środkowej Polsce tworzyły się osady rzeczne i jeziorne. Zlodowacenie Wisły jest dzielone na 3 stadiały: stadiał Torunia, Świecia i stadiał główny. W czasie stadiału Torunia lądolód dwukrotnie wkroczył na obszar Doliny Dolnej Wisły, uprzednio zajętej przez zatokę morską. Podczas stadiału Świecia lądolód ponownie wkroczył do Doliny Dolnej Wisły, a być może i na obszar Warmii i pn. części Pojezierza Mazurskiego. W czasie stadiału gł. rozróżnia się 2 fazy: leszcz. i pomor.; maks. zasięg lądolód osiągnął w czasie fazy leszcz.; czoło jego biegło od Zielonej Góry przez Leszno, Wrześnię, Konin, Płock, Niedzicę i dalej w kierunku wschodnim. Przed czołem lądolodu powstała Pradolina Głogowska, którą wraz z Pradoliną Bzury Neru oraz Pradoliną Warszawsko-Berlińską płynęły ku zach. wody z topniejącego lądolodu. W fazie pomor. lądolód objął swym zasięgiem jedynie północną Polskę, wkraczając nieco dalej na pd. dolinami dolnej Wisły i Odry. Zbierające się przed czołem lądolodu wody kierowały się ku zach. Pradoliną Toruńsko-Eberswaldzką. Podczas zlodowacenia Wisły i recesji lądolodu z obszaru Polski powstały wzgórza moren czołowych, liczne ozy, kemy, pola sandrowe, a także jeziora rynnowe, zaporowe i wytopiskowe obszarów pojezierzy. W południowej Polsce doszło do sedymentacji lessów. W czasie zlodowaceń plejstoceńskich wielokrotnie powstawały lodowce górskie w Tatrach i, w mniejszym stopniu, w Karkonoszach. Pozostałością po nich są liczne jeziora cyrkowe, żłoby lodowcowe, wały moren bocznych, rysy i wygłady lodowcowe.