Temat 5:

Procesy wewnętrzne i zewnętrzne oraz ich wpływ na kształtowanie powierzchni Ziemi

I. Geologiczne procesy wewnętrzne:

1. Procesy górotwórcze

2. Procesy lądotwórcze

3. Procesy wulkaniczne

4. Procesy glebotwórcze

5. Trzęsienie Ziemi.

II. Geologiczne procesy zewnętrzne:

1. Wietrzenie skał

a) Fizyczne b) Chemiczne

2. Wody podziemne

3. Działalność wód płynących

4. Grawitacyjne ruchy masowe

5. Sedymentacja.

___________________________
Procesy morfologiczne - procesy kształtujące rzeźbę powierzchni Ziemi, powodujące powstawanie, przeobrażanie
i niszczenie (degradację) form terenu. Procesy morfologiczne możemy podzielić na związane z działalnością sił wewnętrznych (np. sejsmiczne, wulkaniczne) i zewnętrznych. Te ostatnie dzielimy na:

1) Fluwialne, związane z działalnością rzek, np. erozja. Erozja, żłobienie, w geomorfologii, wszelkie oddziaływania czynników zewnętrznych na powierzchnię skorupy ziemskiej, których skutkiem jest powstanie wklęsłych form rzeźby terenu. Głównymi czynnikami sprawczymi erozji są oddziaływania cieków wodnych i wód opadowych. Zasadniczą przeszkodę w tworzeniu erozyjnych form rzeźby terenu stanowi roślinność, której korzenie utrudniają niszczenie podłoża.

2) Zmywowe (ablacyjne), związane z działalnością wód opadowych, np. spłukiwanie. Spłukiwanie, czyli ablacja, jeden
z najważniejszych procesów modelujących powierzchnię Ziemi, polegający na wymywaniu i transportowaniu w dół stoku cząstek zwietrzeliny przez wody opadowe (ablacja deszczowa) lub roztopowe (ablacja roztopowa). Przy silnych opadach spłukiwaniu towarzyszy tzw. bombardowanie kroplami deszczu, odrywające i przenoszące nieraz na znaczne odległości cząstki zwietrzeliny. intensywność spłukiwania zależy od natężenia opadu, ilości spływającej wody, nachylenia stoku oraz od rodzaju pokrywy roślinnej. Szczególnie podatne na spłukiwanie są stoki pozbawione roślinności, np. stoki zaorane. Szczególnie intensywne spłukiwanie nosi nazwę zmywania. Spłukiwanie zachodzące na stokach rolniczych nazywane jest często, choć niezupełnie prawidłowo, erozją wodną gleby (winno być: ablacją gleby). Od procesu ablacji deszczowej czy roztopowej należy odróżnić ablację lodowcową (topnienie lodowca).

3) Denudacyjne, zachodzące pod wpływem siły grawitacji, np. odpadanie. Odpadanie, proces morfologiczny, zachodzący
w obrębie ścian i stoków skalnych, polegający na odrywaniu się od litego podłoża i spadaniu w dół pojedynczych fragmentów zwietrzałej skały. odpadanie jest procesem degradującym stoki górskie o nachyleniu powyżej 45°. Intensywność odpadania zależy głównie od odporności skały oraz rodzaju i siły wietrzenia, jakiemu podlega skała. Odpadły od ścian materiał skalny gromadzi się u ich podnóża, tworząc stożki i hałdy usypiskowe.

4) Glacjalne, związane z działalnością lodowców, np. akumulacja lodowcowa. Lodowiec jest to pozostająca w ciągłym, powolnym ruchu masa lodu, powstająca na powierzchni Ziemi w wyniku nagromadzenia dużej ilości śniegu i przeobrażania go w lód, na skutek ciśnienia nadległych warstw. Lodowce powstają powyżej linii wiecznego śniegu i wolno zsuwają się
z obszarów swojego powstawania w dół. Poniżej linii wiecznego śniegu stopniowo zanikają na skutek topnienia (ablacji). Lodowce są jednym z głównych czynników przeobrażania powierzchni Ziemi. Lodowce dzielimy na lodowce górskie
i kontynentalne (lądolód).

5) Eoliczne, zachodzące pod wpływem wiatru, np. korazja. Eoliczne procesy to ogół procesów morfogenetycznych modelujących powierzchnię Ziemi, wiążących się z oddziaływaniem wiatru; do głównych eolicznych procesów należy deflacja (wywiewanie materiału), transport eoliczny (przenoszenie materiału przez wiatr), korazja (erodowanie niesionym materiałem powierzchni Ziemi) i akumulacja eoliczna (osadzanie niesionego materiału na powierzchni Ziemi); efektem oddziaływania są eoliczne formy (m.in. zagłębienia deflacyjne, grzyby skalne, wydmy) i osady (np. lessowe).

a) erozja eoliczna - niszczenie i polerowanie powierzchni skały okruchami skalnymi
i piaskiem, niesionymi przez wiatr. Korazja oddziałuje najsilniej w przyziemnych partiach skał, gdzie ilość przenoszonego piasku jest największa. Efektem jest powstawanie form skalnych w kształcie grzybów skalnych

b) niszczenie, żłobienie stoku skalnego przez przemieszczające się na skutek siły grawitacji bloki, kamienie i okruchy skalne. Efektem korazji stokowej jest powstawanie żlebów.

6) Morskie i limniczne (jeziorne), np. niszczenie klifu (abrazja). Klif to urwisko brzegowe, stroma, nieraz pionowa ściana brzegu morza lub jeziora, utworzona w wyniku abrazji. Abrazja to proces będący jednym z gł. czynników erozji, polegający na ścieraniu podłoża skalnego przez luźny materiał skalny przemieszczany przez prądy rzeczne
i morskie, falowanie wód, przypływy i odpływy morskie, lodowce i wiatry, także na wzajemnym ścieraniu materiału skalnego, wskutek czego ulega on rozdrobnieniu
i obtoczeniu. Przy wysokim brzegu morza abrazja prowadzi do powstania podciętego urwiska brzegowego, tzw. klifu, oraz płaskiej powierzchni u jego podnóża, zwanej platformą abrazyjną, osiągającej zazwyczaj szerokość od kilku do kilkunastu metrów (rzadziej - gdy poziom morza powoli się podnosi lub ląd się obniża - nawet do kilkudziesięciu km, np. wybrzeża Norwegii).

7) Krasowe, zachodzące pod wpływem rozpuszczania skał przez wodę.

Rodzaj i intensywność procesów morfologicznych zależy od różnorakich czynników, wśród nich najważniejsze to: rodzaj podłoża geologicznego i pokryw, wysokość n.p.m., nachylenie, rodzaj formy rzeźby, klimat, stosunki wodne i glebowe, roślinność i działalność człowieka.

I. Geologiczne procesy wewnętrzne:

Endogeniczne = wewnętrzne procesy, zespół zjawisk i procesów prowadzących do tworzenia się i zmian form rzeźby terenu. Zachodzą dzięki energii pochodzącej z wnętrza skorupy ziemskiej. Przejawiają się w geologicznych procesach powstawania skał magmowych, metamorfizacji skał, ruchach skorupy ziemskiej. Oddziaływania endogeniczne zmieniają ukształtowanie powierzchni Ziemi głównie poprzez powolne, lecz długotrwałe ruchy skorupy, które prowadzą do powstawania zarówno wypukłych, jak i wklęsłych form rzeźby terenu.

1. Procesy górotwórcze:

Orogeneza, ruchy górotwórcze, górotwórczość, wielkoskałowe ruchy skorupy ziemskiej prowadzące do powstania gór, stanowiące część cyklu orogenicznego. W efekcie orogenezy następuje sfałdowanie osadów w obrębie geosynklin oraz ich wypiętrzenie w postaci łańcuchów gór fałdowych, czemu towarzyszą powszechnie procesy magmatyzmu i metamorfizmu. Na "usztywnionych", nie podlegających fałdowaniu fragmentach skorupy ziemskiej (tzw. kratonach) orogeneza powoduje powstawanie pionowych przemieszczeń, wzdłuż linii uskoków, tworzących często góry zrębowe.

Wyróżniamy orogenezy:

a) alpejska: potężne ruchy górotwórcze, zapoczątkowane w górnej kredzie, o największym nasileniu w trzeciorzędzie, trwające na niektórych obszarach (np. obszary około pacyficzne) do dziś. Według innych poglądów do orogenezy alpejskiej zalicza się także ruchy górotwórcze, które odbywały się na przełomie triasu i jury oraz jury i kredy (kimeryjskie fazy orogeniczne). W wyniku orogenezy alpejskiej zostały sfałdowane i wypiętrzone masy skalne nagromadzone na pograniczach płyt litosferycznych, tworząc łańcuchy górskie zwane Alpidami.

b) hercyńska: orogeneza waryscyjska, wielkie ruchy górotwórcze, które odbywały się w końcu ery paleozoicznej, w karbonie
i permie. Orogeneza hercyńska składała się z kilku faz, które nie odbywały się na całej kuli ziemskiej jednocześnie. W wyniku orogenezy hercyńskiej powstały łańcuchy górskie Hercynidów. Fałdowaniu się gór towarzyszyły intensywne zjawiska magmowe. Powstały wówczas m.in. granity Karkonoszy, Przedgórza Sudeckiego i towarzyszące im złoża kruszcowe.

c) kaledońska: ruchy górotwórcze trwające od końca kambru po dolny dewon, mające swoje największe nasilenie w sylurze. W wyniku fałdowań zostały wypiętrzone liczne pasma górskie - tzw. kaledonidy. Należą do nich m.in.: Góry Kaledońskie, Skandynawskie, Grampian oraz północno-wschodnia część Appalachów, a także Sajany, Ałtaj i Alpy Australijskie. W Polsce wypiętrzona została część Gór Świętokrzyskich, objęta potem fałdowaniami orogenezy hercyńskiej.

2. Procesy lądotwórcze:

Epejrogeneza, ruchy lądotwórcze, bądź ruchy epejrogeniczne są to powolne ruchy wynoszące lub zanurzające w głąb litosfery znaczne fragmenty skorupy ziemskiej. Ruchom tego typu nie towarzyszą deformacje ani fałdowania warstw skalnych. Ciągłemu procesowi wynoszenia, od momentu stopnienia lodowca, podlega Fennoskandia [tarcza Fenoskandzka]. Ruchy epejrogeniczne dają się tam mierzyć za pomocą instrumentów geodezyjnych, np. wybrzeża Zatoki Botnickiej podnoszą się
o ok. 1 cm rocznie.

3. Procesy wulkaniczne:

Wulkan jest to miejsce na powierzchni Ziemi, w którym wydobywają się (lub wydobywały) z głębi Ziemi produkty wulkaniczne (erupcja). Wulkany występują jako pojedyncze wzniesienia lub tworzą górskie kompleksy wulkaniczne. Wulkan ma kanał, którym dopływają z głębi ziemi na powierzchnię produkty erupcji (lawa, materiały piroklastyczne, gazy wulkaniczne); lejkowato rozszerzony wylot kanału nosi nazwę krateru wulkanicznego. Kształt i rozmiary wulkanu zależą od ilości i jakości wyrzucanych z głębi Ziemi materiałów, a także od sposobu ich wydobywania się. Rozróżnia się:

·- wulkany eksplozywne, wyrzucające gwałtownie gazy i sypkie materiały wulkaniczne (gł. popioły) bez wylewu lawy. Wulkany te (zw. też tufowymi) mają kształt stożka oraz rozległy i głęboki krater.

·- wulkany wylewne (lawowe) dostarczają tylko ciekłej lawy, która się wydostaje z krateru bez większej eksplozji; kształt takiego wulkanu zależy od charakteru lawy;

·- przy wydobywaniu się lawy o małej lepkości (lawy zasadowej) powstają wulkany tarczowe, które tworzą płaskie góry
o łagodnie (do 8 stopni) nachylonych stokach (do największych w. tarczowych należy Mauna Loa na Hawajach);

·- przy wydobywaniu się lawy lepkiej (kwaśnej) następuje jej spiętrzenie, powstają tzw. kopuły lawowe (np.: Lassen Peak
w Ameryce Płn.);

·- w przypadku wulkanów mieszanych (stratowulkanów) erupcje gazów i materiałów piroklastycznych występują na przemian lub jednocześnie z wylewami lawy. Wulkany takie mają kształt stożka, są zbudowane z naprzemianległych warstw tufów i pokryw lub potoków lawowych; w partiach szczytowych powstają często zagłębienia zwane kalderami.

Erupcja jest to wybuch wulkanu, wydobywanie się na powierzchnię Ziemi produktów wulkanicznych: lawy, materiałów piroklastycznych (bomb i popiołów wulk., lapilli) oraz gazów i par. Erupcje centralne są związane z jednym punktem powierzchni Ziemi stanowiącym centrum wybuchu wulkanu; produktem ich może być lawa (erupcje wylewne, lawowe), materiały piroklastyczne (erupcje eksplozywne) lub lawa i materiały piroklastyczne (erupcje mieszane). Erupcjom tego typu towarzyszy powstawanie stożka wulkanicznego. Erupcje linearne zachodzą wzdłuż szczelin, niekiedy znacznej długości. Produktem ich jest głównie lawa, zazwyczaj wydobywająca się spokojnie, bez wybuchów.

4. Procesy glebotwórcze:

Proces glebotwórczy, proces pedogenetyczny, zespół zjawisk powodujących powstanie i rozwój gleby, zachodzących na powierzchni litosfery pod wpływem czynników abiotycznych: klimatycznych, ukształtowania powierzchni, i biotycznych, tj. organizmów żywych. Gleby powstają przez wietrzenie skał szybciej lub wolniej. Pierwszymi roślinami, które zasiedlają skały, są porosty. W miarę postępowania procesu wietrzenia pojawiają się rośliny wyższe, których korzenie wrastają w szczeliny skał. Ze szczątków obumarłych roślin powstaje próchnica.

Proces wietrzenia postępuje nadal. W długotrwałym procesie powstawania gleby wykształciły się jej kolejne poziomy. Poziomy te tworzą charakterystyczny układ zwany profilem glebowym.

5. Trzęsienia Ziemi:

Trzęsienie ziemi, naturalny, krótki i gwałtowny wstrząs (lub ich seria) gruntu, powstały pod powierzchnią Ziemi (ognisko trzęsienia ziemi) i rozchodzący się w postaci fal sejsmicznych od ośrodka - epicentrum, znajdującego się na powierzchni, gdzie drgania są najsilniejsze. W zależności od siły obserwuje się drgania przedmiotów lub przy silniejszych wstrząsach pękanie ścian, niszczenie budynków, powstanie szczelin w ziemi, zapadanie się terenu. Przy określeniu siły trzęsienia ziemi używa się skali magnitud (Richtera skala), gdzie wartość 8,8 stopnia jest przeszło 10 tys. razy większa niż energia bomby atomowej zrzuconej na Hiroszimę. Trzęsienia ziemi są rejestrowane na stacjach sejsmologicznych przy pomocy sejsmografu. Występują bardzo często, ok. 8-10 tys. rocznie, przypuszcza się nawet, że do 40 tys., gdyż nie wszystkie wstrząsy są rejestrowane z braku stacji pomiarowych (dna oceanów, tereny bezludne).Oblicza się, że silne trzęsienia ziemi, tzw. światowe (rejestrowane przez wiele stacji na świecie) pojawiają się, co 52 dni na lądzie i 28 dni na dnach oceanów, ale nie wszystkie
z nich wywołują katastrofy. Ze względu na głębokość ogniska wyróżnia się trzęsienia ziemi: płytkie (do 50 km), średnio głębokie (50-300 km) i głębokie (300-700 km), natomiast ze względu na genezę:

1) tektoniczne, stanowiące ok. 90% wszystkich trzęsień ziemi, zachodzące na terenie związanym z występowaniem młodych ruchów górotwórczych,

2) wulkaniczne, powstałe w wyniku wdzierania się magmy w warstwy skalne i rozprężenia się gazów.

Często podczas podwodnych trzęsień ziemi powstają fale (tsunami), powodujące katastrofalne zniszczenia na wybrzeżach.

Trzęsienia Ziemii występują na brzegach wielkich płyt:

Płyta litosfery, płyta litosferyczna, kra litosfery, wielkich rozmiarów fragment litosfery, stanowiący wewnętrznie sztywną całość, graniczący z innymi wzdłuż stref silnie aktywnych sejsmicznie
i o wzmożonym zwykle wulkanizmie (np. strefa ryftowa, strefa subdukcji). Wyróżnia się płyty litosfery: kontynentalne - prawie w całości zbudowane
z litosfery kontynentalnej (np. płyta irańska) oraz oceaniczne - prawie w całości zbudowane z litosfery oceanicznej (np. płyta Nazca).

II. Geologiczne procesy zewnętrzne:

Egzogeniczne procesy = zewnętrzne, zespół zjawisk i procesów prowadzących do tworzenia się i zmiany form rzeźby terenu. Zachodzą dzięki energii pozaziemskiej (kosmicznej), której głównym nośnikiem jest promieniowanie słoneczne. Energia słoneczna wywołuje krążenie mas powietrza w atmosferze Ziemi, krążenie wód powierzchniowych. Egzogeniczne procesy działają głównie niszcząco, prowadząc do powstania wklęsłych form rzeźby powierzchni Ziemi, niwelują teren, obniżają wypiętrzone górotwory, wypełniają zapadliska. Poza procesami, których skutkiem jest niszczenie skał, jak np. denudacja, erozja, wietrzenie, do egzogenicznych procesów zalicza się sedymentację (proces tworzenia się skał osadowych).

1. Wietrzenie skał:

Wietrzenie skał, jeden z podstawowych procesów zmieniających powierzchnię Ziemi, polegający na rozluźnianiu, rozkruszaniu oraz chemicznej przemianie litych skał i przekształcaniu ich w skały luźne. Wietrzenie odbywa się pod wpływem oddziaływania różnorodnych czynników zewnętrznych: atmosfery, hydrosfery i biosfery. Zachodzi na powierzchni Ziemi oraz
w przypowierzchniowej warstwie skorupy ziemskiej o miąższości od kilku do kilkudziesięciu m. Grubość tej warstwy zależy m.in. od: rodzaju skał, wysokości poziomu wód gruntowych, występowania zjawiska wiecznej marzłoci. Przebieg wietrzenia zależy głównie od:

1) warunków klimatycznych, głównie wysokości i zmian temperatury oraz stosunków wilgotnościowych,

2) rodzaju i odporności podlegającej wietrzeniu skały,

3) warunków orograficznych oraz ekspozycji stoku,

4) występowania świata organicznego.

W zależności od rodzaju zachodzących procesów wietrzeniowych wyróżnia się: wietrzenie mechaniczne i wietrzenie chemiczne. Efektem zachodzenia różnych procesów wietrzenia jest powstawanie zwietrzeliny.

a) wietrzenie fizyczne:

Rodzaj wietrzenia powodujący zmiany fizyczne, czyli rozpad skały. W zależności od oddziałującego czynnika wyróżnia się:

1) wietrzenie mechaniczne insolacyjne (termiczne), zachodzące pod wpływem następującego na przemian nagrzewania (promieniami słonecznymi) i oziębiania powierzchni skały, czego efektem jest nierównomierne nagrzewanie i rozszerzanie, kurczenie poszczególnych ziaren, a także całej przypowierzchniowej warstwy skały (tzw. wietrzenie mechaniczne skorupowe), powodujące stopniowe rozluźnianie i rozpad przypowierzchniowej warstwy skały,

2) wietrzenie mechaniczne mrozowe (kongelacja), zachodzące pod wpływem częstych zmian temperatury z dodatniej na ujemną i na odwrót, czego efektem jest zamarzanie i odmarzanie wody w szczelinach skalnych, lód krzepnąc powiększa swoją objętość rozluźniając i rozsadzając skałę,

3) wietrzenie mechaniczne solne (eskudacja), zachodzące pod wpływem krystalizacji soli, głównie jodu, potasu i magnezu,
w porach i szczelinach gruntu, powodujące powstawanie soczewek i skupień soli, rozsadzających skałę od wewnątrz.

4) wietrzenie mechaniczne ilaste (deflokulacja), zachodzące pod wpływem nasiąkania wodą skał ilastych, czego efektem jest ich pęcznienie, a następnie - na skutek wyparowywania - kurczenie objętości oraz powstawanie szczelin i niszczenie zwięzłości skały,

5) wietrzenie mechaniczne organiczne - zachodzi pod wpływem mechanicznego oddziaływania organizmów roślinnych (np. rozkruszanie skały przez rozrastające się korzenie drzew) i zwierzęcych (np. rozluźnianie skały przez rycie nor itp.).

Wietrzenie mechaniczne zachodzi najbardziej intensywnie w obszarach pozbawionych stałej pokrywy roślinnej, o częstych zmianach temperatury i wilgotności, a zatem w strefach polarnych, na pustyniach i półpustyniach oraz w wysokich górach.

b) wietrzenia chemiczne:

Rodzaj wietrzenia doprowadzający do zmian chemicznych, czyli rozkładu skały. Podstawowym czynnikiem oddziałującym jest woda opadowa, wsiąkająca w głąb skały i zmieniająca jej skład chemiczny. Wietrzenie chemiczne zachodzi na skutek:

1) rozpuszczania (solucji), np. rozpuszczanie soli kamiennych i soli potasowych,

2) utleniania (oksydacji), np. zamiana siarczków na siarczany, magnetytu na hematyt i inne,

3) uwęglanowienia (karbonatyzacji), głównie rozkładania krzemianów i glinokrzemianów oraz przekształcania ich w węglany.

4) uwodnienia (hydracji), np. przeobrażania hematytu w limonit, anhydrytu w gips.

5) hydrolizy, czyli rozkładu minerałów na część kwaśną i zasadową, np. rozkład skaleni, czyli kaolinizacja lub laterytyzacja.

Wietrzenie chemiczne zachodzi najbardziej intensywnie w obszarach o znacznych opadach i stosunkowo wysokich temperaturach, a zatem w strefie równikowej i podrównikowej, a także w strefie umiarkowanej.

2.Wody podziemne:

Podziemne wody, różne rodzaje wody (w stanie ciekłym) występujące pod powierzchnią ziemi. W podstawowym podziale wyróżnia się:

1) wody przypowierzchniowe (zaskórne), występujące płytko pod powierzchnią ziemi, najczęściej na terenach podmokłych, pozbawione strefy aeracji, zwykle nie nadające się do spożycia z uwagi na duże zanieczyszczenie,

2) wody gruntowe, występujące głębiej, w strefie saturacji, nad którą znajduje się strefa aeracji, pełniąca rolę filtra dla zasilających te wody opadów atmosferycznych, wykorzystywane głównie w rolnictwie, a także do celów komunalnych,

3) wody wgłębne, znajdujące się w warstwie wodonośnej, nad którą zalega warstwa nieprzepuszczalna, zasilane przez opady tylko na wychodniach warstw wodonośnych (tzn. tam, gdzie te warstwy odsłaniają się na powierzchni ziemi), ich odmianą są wody artezyjskie,

4) wody głębinowe, znajdujące się głęboko pod powierzchnią ziemi i izolowane od niej całkowicie wieloma kompleksami utworów nieprzepuszczalnych, nie odnawiane i nie zasilane, często silnie zmineralizowane, bez większego znaczenia gospodarczego,

5) wody szczelinowe, tworzące sieć żył wodnych w szczelinach i spękaniach masywnych skał,

6) wody krasowe, występujące w próżniach i kanałach powstałych wskutek procesów krasowych. Inne podziały wód podziemnych uwzględniają ich skład chemiczny (mineralne wody), dostępność dla roślin, temperatura, pochodzenie.

3.Działalność wód płynących:

Działalność erozyjna (niszcząca rzeki):

a) czynniki wpływające na tempo erozji - spadek rzeki, ilość przepływającej wody, od rodzaju podłoża, jakim płynie rzeka

b) erozja wsteczna najczęściej zachodzi w górnym odcinku rzeki - podstawą erozyjną rzeki głównej jest poziom wody
w morzu,

kaptaż rzeczny - jest to przeciągnięcie jednej rzeki przez drugą - doprowadza to do cofania się źródeł,

terasy rzeczne - są dowodem istnienia zmiany podst. Erozyjnej

c) erozja boczna: podmywanie i podcinanie brzegów rzeki, powstanie meandrów, czyli zakoli rzecznych równiny nadrzecznej tzw. terasy zalewowe.

Działalność transportowa rzeki:

a) czynniki wpływające na wielkość transportu i rodzaj materiału, z którego zbudowane jest podłoże oraz prędkość i ilość przepływającej wody.

b) skutki pracy transportowej: szlifowanie dna brzegów rzeki, rozdrabnianie i obtaczanie materiału skalnego Wisła - 1 mln ton materiału/rok.

Działalność akumulacyjna - proces osadzania materiału:

a) czynniki wywołujące akumulację - zmniejszenie prędkość rzeki i spadku rzeki, przeciążenie rzeki materiałem skalnym.

b) występowanie akumulacji - w korycie rzek, brzegu wypukłym i terasie zalewowej oraz przy ujściu rzeki.

4. Grawitacyjne ruchy masowe:

Ruchy masowe lub ruchy grawitacyjne to ogół procesów morfologicznych, polegających na przemieszczaniu się zwietrzeliny,
a także powierzchniowej warstwy litej skały w dół stoku pod wpływem siły ciężkości. Uruchomieniu ruchów masowych sprzyja m.in. przesycenie zwietrzeliny wodą, rozmarznięcie wierzchniej warstwy zmrożonego gruntu, podcięcie lub zbytnie obciążenie stoku (np. na skutek postawienia budynku), powstanie fali akustycznej. Ich tempo i natężenie zależą głównie od nachylenia stoku oraz rodzaju i grubości zwietrzeliny. Do podstawowych rodzajów ruchów masowych należą:

a) Odpadanie to proces morfologiczny, zachodzący w obrębie ścian i stoków skalnych, polegający na odrywaniu się od litego podłoża i spadaniu w dół pojedynczych fragmentów zwietrzałej skały. Odpadanie jest procesem degradującym stoki górskie
o nachyleniu powyżej 45°. Intensywność odpadania zależy głównie od odporności skały oraz rodzaju i siły wietrzenia, jakiemu podlega skała. Odpadły od ścian materiał skalny gromadzi się u ich podnóża, tworząc stożki i hałdy usypiskowe.

b) Obrywanie to proces morfogenetyczny, jeden z rodzajów ruchów masowych, zachodzący na stokach o nachyleniu powierzchni 45° (ściany i stoki skalne). Obrywanie polega na nagłym oderwaniu się od podłoża i szybkim przemieszczeniu
w dół wielkich mas skalnych (najczęściej w formie lawiny kamiennej). Obrywanie zachodzi na skutek zmniejszenia spoistości skały i naruszenia równowagi stoku w efekcie podcinania go przez lodowiec, potok, silnie falujące morze lub działalność człowieka, a także na skutek występowania niektórych zjawisk atmosferycznych (nagłe zmiany temperatury, silne opady)
i trzęsień ziemi. Miejsce oderwania mas skalnych nosi nazwę obrywu. Obrywanie zachodzi zwykle niespodziewanie,
w miejscach trudnych do określenia wcześniej, stąd w obszarach zamieszkanych przez człowieka stwarza zagrożenie dla życia oraz powoduje poważne straty materialne.

c) Osypywanie to proces morfogenetyczny zachodzący na stokach usypiskowych, a także w żlebach piarżystych, pod wpływem siły ciężkości, polegający na odpadaniu i zsuwaniu się w dół drobnych kamieni. Intensywność osypywania zależy od nachylenia stoku i stopnia utrwalenia materiału zwietrzelinowego. Bezpośrednią przyczyną uruchamiającą osypywanie może być silny wiatr, intensywny opad deszczu lub gradu, spływająca woda, nagła zmiana temperatury, fala akustyczna, a także bezpośrednie oddziaływanie zwierząt lub człowieka. Na szczególnie podatnym na osypywanie stoku proces ten może spowodować powstanie lawiny kamiennej.

d) Osuwanie to proces morfogenetyczny polegający na stosunkowo szybkim (od kilku do kilkudziesięciu m/s) zsunięciu się mas skalnych lub warstwy zwietrzeliny po stoku do jego podnóża lub łagodniejszej części. Osuwanie zachodzi zarówno
w obrębie stoków o nachyleniach mniejszych niż 45° (na stokach bardziej stromych odpowiednikiem osuwania jest proces obrywania), zarówno zwietrzelinowych, jak i zbudowanych ze skały zwięzłej. Proces osuwania zachodzi bądź nagle, bądź poprzedzony jest powstaniem pęknięć, szczelin i rys w strefie oderwania.

Procesowi osuwania sprzyja:

1) odpowiednie nachylenie warstw geologicznych, tworzących powierzchnię poślizgu równoległą do powierzchni stoku.

2) stosunkowo duże opady, powodujące nasączanie i przez to wzrost ciężaru przypowierzchniowej warstwy materiału skalnego na stoku.

3) naruszanie równowagi stoku przez podcinanie jego podnóża przez rzekę, rozcinanie stoku przez potoki itp.

4) działalność człowieka, polegająca np. na podcinaniu stoku przez budowę drogi, likwidację utrwalającej stok i pochłaniającej część opadu pokrywy roślinnej (np. wylesianie), lokalizację ciężkich budowli (np. domów wczasowych) na stoku itp.

Efektem procesu osuwania jest powstawanie osuwisk. Zachodzący na większą skalę proces osuwania powoduje niekiedy katastrofalne skutki, niszcząc osiedla i drogi komunikacyjne, zagradzając doliny i tworząc okresowe jeziora, a także spiętrzając wody rzek i powodując powodzie.

5.Sedymentacja:
Osadzanie, w geologii gromadzenie się na powierzchni skorupy ziemskiej, pod wpływem siły ciężkości, materiałów niesionych przez wody płynące, lodowce, wiatr, rozpuszczonych lub zawieszonych w wodzie. Sedymentacja poprzedzana jest przez procesy wietrzenia i erozji obszarów (tzw. obszarów alimentacyjnych) dostarczających materiał do miejsc osadzania (tzw. basenów sedymentacyjnych). Wyróżnia się:

1) sedymentację mechaniczną - gromadzenie się okruchów skalnych i ziaren mineralnych,

2) sedymentację organogeniczną - gromadzenie się szczątków organizmów (roślinnych lub zwierzęcych) lub powstawanie osadu wskutek ich działalności fizjologicznej,

3) sedymentację chemiczną - osadzanie się związków chemicznych wytrąconych z roztworów wodnych.

Sedymentacja prowadzi do powstawania skał osadowych.

---