Rozwój religijności człowieka w ciągu całego życia
Psychologia współczesna stoi na stanowisku, że rozwój psychiczny i religijny człowieka dokonuje się w ciągu całego jego życia, tj. od poczęcia aż do śmierci, przy czym zmiany rozwojowe w wieku dojrzałym nie są ani mniej liczne, ani mniej głębokie, niż te, które zachodzą w okresie dzieciństwa.
Całościowe badanie cyklu życiowego pojawiło się w psychologii stosunkowo niedawno. E.H. Erikson był pierwszym, który opracował naukowo pełną koncepcję rozwoju psychospołecznego jednostki na przestrzeni całego jej życia.
Stadia rozwoju psychospołecznego według E.H. Eriksona
Jako emigrant, w średnim wieku, E.H. Erikson uświadomił sobie, wobec jakich konfliktów stanął z powodu swojego statusu. Świadomość ta popchnęła go do refleksji nad wieloma takimi konfliktami, przed którymi stają wszyscy ludzie w ciągu trwającego całe życie rozwoju. Refleksje te ostatecznie skłoniły go do nowego sposobu myślenia o ludzkim rozwoju, ujętego w różne konflikty i wyzwania. Innymi czynnikami wpływającymi na rozwój osobowości w ciągu całego życia są stadia rozwoju psychospołecznego. Każde stadium wymaga nowego poziomu integracji społecznych: sukces lub niepowodzenie w osiągnięciu go może zmienić przebieg dalszego rozwoju w pozytywnym lub negatywnym kierunku. W przeciwieństwie do innych teoretyków, którzy uważali, że rozwój dokonuje się jedynie w niemowlęctwie i we wczesnym dzieciństwie, E.H. Erikson ujmował rozwój jako proces obejmujący całe życie człowieka
E.H. Erikson wyróżnił osiem stadiów w cyklu życia ludzkiego, z których trzy ostatnie odnoszą się do dorosłości. Na poziomie każdego stadium człowiek staje w obliczu specyficznego kryzysu psychospołecznego lub konfliktu, który musi zostać rozwiązany, aby mógł on osiągnąć wyższe stadium rozwojowe. Każdy okres rozpoczyna się uświadomieniem sobie problemu jako pewnego zadania rozwojowego. Następnie przechodzi fazę kryzysu, którą charakteryzuje podatność na działanie czynników zewnętrznych, zarówno pozytywnych, jak i negatywnych. Stadium kończy się rozwiązaniem problemu i ukształtowaniem się funkcji oddziałującej na dalszy rozwój. Konflikty są więc motorem rozwoju. Natomiast nierozwiązany kryzys może doprowadzić nawet do patologii.
Niemowlęctwo: podstawowa ufność lub podstawowa nieufność
W pierwszym stadium niemowlę musi rozwinąć podstawowe poczucie ufności wobec środowiska poprzez interakcje z opiekunami. Ufność jest naturalnym towarzyszem silnej relacji przywiązania do rodzica, który dostarcza pożywienia, ciepła i ukojenia w fizycznej bliskości. Lecz dziecko, którego podstawowe potrzeby nie są zaspokojone, które doświadcza nieodpowiedzialnego traktowania, braku fizycznej bliskości i ciepła oraz częstej nieobecności troskliwego dorosłego, może rozwinąć trwałe poczucie nieufności, braku bezpieczeństwa i lęku.
Podobnie jak wszystkie stadia dzieciństwa, niemowlęctwo charakteryzują specyficzne doświadczenia cielesne. Jest to oralne stadium wchłaniania. Podstawową sferą interakcji są usta, a dominującym sposobem kontaktu ze światem, uogólnionym na całą powierzchnię ciała, jest wchłanianie. Poprzez powtarzanie czynności karmienia, mycia i kontaktu fizycznego z matką, niemowlę nabiera stopniowo przekonania, że otaczający je świat to miłe miejsce, jest przewidywalny, a wiec godny zaufania. W owych doświadczeniach niemowlę znajduje też ufność do siebie
Dziecko rozpoczyna rozpoznawać przyjemne sytuacje i ludzi, którzy są przyczyną jego doznań. Zażyłość z matką i jej bliskość wyzwala w dziecku chęć życia, a zarazem ufność i pewność wewnętrzną. E.H. Erikson mówi, że obecność matki ma wymiar boski. Dziecko doświadcza po raz pierwszy miłości i poprzez nią i troskę matki wymiaru religijnego. Matka jawi się jako najwyższa kapłanka ustalonego porządku. Jeśli potrzeby dziecka zostaną zauważone i spełnione, pojawia się podstawowe uczucie nadziei i zaufania, że otoczenie jest zdolne zaspokoić wszystkie potrzeby, które zostaną wyrażone. Ufność rodzi nadzieję, która jest podstawową i nieodzowną cnotą, a ta rodzi wiarę. Tam gdzie ufność przewyższa nieufność, wyłania się nadzieja, która w późniejszym okresie życia przyjmuje wartość cnoty, ta zaś stwarza warunki zaistnienia cnoty wiary.
Rezultatem pomyślnego zakończenia stadium niemowlęctwa jest powstanie cnoty nadziei — nie tylko pierwszej, lecz także najbardziej podstawowej i najtrwalszej z sił ego. Umocnione wiarą rodziców, że to, co robią, ma sens przekształca się z czasem w dojrzałą wiarę, nie potrzebującą ani dowodów, ani dowodzenia zaufania do świata
Zdaniem E.H. Eriksona, ludzkość próbowała instytucjonalnie rozwiązać problem ufności powołując do życia — w reakcji na „fundamentalną potrzebę egzystencjalną" ufności — instytucję religii. „Religia jest najstarszą i najtrwalszą instytucją służącą rytualnemu przywracaniu poczucia ufności w formie wiary, jednocześnie oferując namacalną formułę sensu zła, przed którym obiecuje uzbroić i bronić człowieka". Jako instytucja, religia „na przestrzeni historii dążyła do potwierdzenia zasadniczej ufności".
Wczesne dzieciństwo: autonomia lub wstyd i zwątpienie
Wraz z postępem chodzenia i rozwojem mowy następuje manipulacja przedmiotami (a czasami ludźmi). Z tymi działaniami powinno nadejść poczucie autonomii oraz poczucie bycia osobą zdolną i wartościową. Daleko idące restrykcje lub krytycyzm w drugim stadium mogą prowadzić do zwątpienia w siebie, a wymagania często wykraczające poza możliwości dziecka, mogą zniechęcić jednostkę do wytrwałości w wykonywaniu nowych zadań.
Rodzice w tym okresie powinni zachęcać dziecko do podejmowania takich czynności, szczególnie zabaw, które sprzyjają rozwojowi autonomii, aby w końcu mogło ono osiągnąć samodzielność. W stadium tym dziecko uczy się zakreślać swój świat ,ja" - „ty", „moje" - „twoje".
Cnotą, która ujawnia się w tym okresie, jest wola. Zdaniem E.H. Eriksona wola to „niezłomna determinacja dokonywania wyboru oraz narzucania sobie ograniczeń, mimo nieuniknionego w dzieciństwie doświadczenia poczucia wstydu i wątpliwości".
Wiek zabaw: inicjatywa lub poczucie winy
Trzecie stadium rozwojowe jest okresem inicjatywy, rozwoju umiejętności, odpowiedzialności i dążenia do jakiegoś celu. Dziecko jest już bardziej rozwinięte i lepiej zorganizowane tak fizycznie, jak i umysłowo. Dziecko w tym wieku jest chętne do nauki, dąży do zwiększenia zakresu swych obowiązków i dokonań.
Na tym etapie, zdaniem E.H. Eriksona , pojawiające się porażki mogą prowadzić do „poczucia winy i niepokoju", Podstawową czynnością dziecka w tym okresie jest zabawa. Z powodu infantylnej fantazji naśladuje własnych rodziców, stara się być do nich podobne.
Cel — główna cnota należąca do tego okresu. W tym czasie rodzina musi dostarczyć przykładów, gdzie leży granica fantazji i zabawy. Cel, pisze E.H. Erikson, to „odwaga uświadomienia sobie i osiągania wartościowych efektów, nie ograniczona porażkami fantazji dziecięcych, winą oraz paraliżującym lękiem przed karą".
Wiek szkolny: kompetencja lub poczucie niższości
Stadium to E.H. Erikson uważa za najbardziej znaczące w społecznym rozwoju dziecka.
Okres ten wiąże się z podjęciem pierwszych obowiązków szkolnych. Dziecko uczy się pracować i doznaje pierwszych satysfakcji, jakie mu przynosi pilność, wytrwałość. W tym stadium u dziecka może pojawić się poczucie niższości, jeśli nie jest w stanie uporać się z zadaniami, które podejmuje samo lub które stawiają mu rodzice i nauczyciele.
W tym stadium kształtuje się cnota kompetencji. Naśladując dorosłych, identyfikuje się z tymi, którzy są kompetentni. Ważne jest, aby rodzice wspierali dziecięcą chęć i zainteresowanie pracą, a nie je utrudniali, inaczej może dojść do powstania poczucia niższości.
Okres dorastania: tożsamość lub pomieszanie ról
W okresie dorastania u jednostki rodzi się poczucie własnej tożsamości. Wydostając się spod ochrony rodziców i szkoły, młodzież staje twarzą w twarz z oczekiwaniami natury społecznej i ekonomicznej. Jednostka staje się świadomą swoich specyficznych, indywidualnych cech, jak: upodobania, przewidywanie przyszłych celów, układanie planów zawodowych.
W ferworze kryzysu tożsamości młodzież może poszukiwać tymczasowego rozwiązywania swoich problemów poprzez identyfikację z jakimś popularnym bohaterem, aż do całkowitego zatracenia tożsamości. Nastolatek może również dołączyć do grupy nieformalnej, która dokonuje bardzo ostrego podziału na „swoich" i „obcych", posługując się przy tym stereotypowymi i powierzchownymi osądami.
Wierność, oznaczająca „zdolność dotrzymywania przyjętych na siebie zobowiązań wbrew nieuniknionym sprzecznościom systemów wartości".
Wczesna dorosłość: intymność bądź izolacja
Wraz z uzyskaniem tożsamości jednostka jest wreszcie gotowa — a nawet tego pragnie — do połączenia swej tożsamości z tożsamością innych w związku intymnym. Młodzi poszukują bliskich kontaktów, partnerstwa, przyjaźni.
Podstawowy kryzys we wczesnej młodości wymaga rozwiązania konfliktu między intymnością a izolacją. W tym okresie rozwoju kształtuje się cnota miłości. Cnota miłości przejawia się w różnych postaciach także we wszystkich wcześniejszych stadiach, począwszy od miłości niemowlęcia do matki, aż do troski o innych. Jednakże rozwój prawdziwej miłości następuje dopiero po zakończeniu okresu dorastania. Młodzieniec, posiadając już własną tożsamość, czuje się na tyle bezpieczny, by móc dawać to, co sam otrzymał wcześniej.
Dorosłość: generatywność, produktywność lub stagnacja
Ludzie trzydziesto- i czterdziestoletni wykraczają poza zainteresowanie samym sobą i swoim partnerem, angażując się w zadania o szerszym kontekście, jak rodzina, praca, społeczeństwo czy przyszłe pokolenia.
W tym stadium w sposób decydujący rozwija się cnota opiekuńczości, która będzie nową formą zaangażowania. Opiekuńczość wyraża się w trosce o innych, w roztaczaniu opieki nad nimi.
Starość: integralność ego lub rozpacz
Kryzys w tym stadium polega na konflikcie między integralnością ego i rozpaczą. Rozwiązanie kryzysów w każdym z wcześniejszych stadiów przygotowuje starszą osobę do rozwiązania kryzysu późnej dorosłości, by mogła spoglądać wstecz bez żalu i cieszyć się poczuciem spełnienia. Owocem starości jest poczucie integralności — ostatniej z jakości ego. Dzięki prawidłowemu rozwojowi jednostka może zbierać owoce pierwszych siedmiu stadiów życia i dostrzega, że jej życie posiada pewien sens i cel. Rozumie życie i wie, że można je przeżyć różnie.
Brak mądrości egzystencjalnej dopełnionej przez religię może wywoływać u ludzi starszych odczucie daremności swego życia, strach przed odejściem, brak spokoju, podejmowanie prób zatrzymania uciekającego życia.
E.H. Erikson zajmuje też zdecydowanie inną niż Z. Freud postawę wobec religii. Twierdzi, że pozytywne formy wiary i tradycji są niezbędne dla powstania dojrzałej osobowości. Choć rozwój jednostki wymaga wszechstronnego wsparcia społecznego, to religia dotyczy zarówno rzeczy doczesnych, jak i ostatecznych: podstawowego zaufania i kosmicznego porządku. E.H. Erikson przyznaje, że wiara jednostkowa jest podatna na patologiczne zniekształcenia i w związku z tym tradycje religijne wykorzystywały ludzkie słabości, a także sprzyjały groźnej nietolerancji.
Stadia rozwoju wiary według J.W. Fowlera
Teoria E.H. Eriksona stała się ważnym schematem wykorzystanym przez Fowlera w badaniach nad rozwojem wiary. J.W. Fowler, podobnie jak E.H. Erikson, proponuje podejście stadialne.
Pojęcie wiary
Zdaniem Fowlera wiara jest procesem aktów poznania, wywodzi się z przywiązania lub zaangażowania osoby w centra nadrzędnej wartości. Wiara jest więc uniwersalnym dążeniem człowieka do sensów i wartości, wyrażających się najpełniej w „ostatecznej trosce" czy pewnym transcendentnym ideale. Inaczej mówiąc, człowiek przejawia zdolność do tworzenia szczególnego rodzaju konstrukcji, mających na celu nadawanie sensu doświadczanej rzeczywistości poprzez odwoływanie się do „ostatecznych uwarunkowań naszej egzystencji". Zdolność ta przejawia się w wierze, na którą składają się trzy rodzaje konstrukcji: (1) ustrukturowana wiedza, zwana przekonaniami; (2) wartościowanie, zwane zaangażowaniem lub poświęceniem; (3) ustrukturowany sens
Stadia rozwoju wiary
Efektem przeprowadzonych na szeroką skalę badań było wyodrębnienie sześciu uniwersalnych stadiów rozwoju wiary. Stadia te uprzedza prestadium, tzw. „pierwotna niezróżnicowana wiara". W wieku od O do 2 lat formuje się u dziecka, mające wpływ na całe późniejsze życie, podstawowe zaufanie. W okresie tym, w wyniku właściwego oddziaływania wychowawczego, kształtuje się podstawowe zaufanie będące fundamentem nadziei i wiary. Zdaniem Fowlera w tym okresie powstają pierwsze preobrazy Boga. Uwzględnienie tego okresu życia stanowi niezbędne — choć trudne do weryfikacji — uzupełnienie koncepcji stadiów rozwoju wiary.
Kolejne okresy rozwoju wiary u człowieka, można podzielić na następujące stadia:
- stadium: wiara intuicyjno-projekcyjna,
— stadium: wiara mityczno-literalna,
— stadium: wiara syntetyczno-konwencjonalna,
- stadium: wiara indywidualno-refleksyjna,
- stadium: wiara koniunktywna (paradoksalno-konsolidacyjna),
- stadium: wiara uniwersalizująca.
1. Wiara i n t u i c y j n o - p r o j e k c y j n a. Pierwsze formalne stadium wiary, obejmujące dzieci w wieku od 2 do 6-7 lat życia, której fundamentem jest podstawowe zaufanie i wzajemność. Wiara w tym okresie jest łącznym produktem nauczania i dawania przykładu przez osoby znaczące. Dziecko nie posiada bowiem jeszcze ukształtowanej perspektywy podejmowania roli. Szczególną chłonność wykazuje natomiast w odniesieniu do opowieści i wyobrażeń symbolicznych, traktując je nie tylko dosłownie, lecz niezwykle emocjonalnie, w kategoriach fantazji. Rezultatem tego jest baśniowy świat tworzonych przez dziecko wyobrażeń quasi-religijnych.
W stadium tym powstaje zdolność przeżywania niezwykle silnych emocji, także negatywnych, w stosunku do wyobrażeń religijnych Boga i innych postaci, o których dziecko słyszy lub które widzi na religijnych obrazach.
2. Wiara mityczno-literalna. Drugie stadium wiary, trwające od około 7 do 12 roku życia, pojawia się wraz z zaistnieniem u dziecka zdolności do myślenia. W tym okresie dziecko kształtuje sobie antropomorficzny obraz Boga. Pojmuje Go „literalnie"(„Bóg jest we mnie" i Jest w tobie"), Może już formułować także własne sądy na tematy religijne i egzystencjalne.
Obraz Boga u osób w omawianym stadium (nie tylko będących dziećmi) ma często cechy autorytarne.
3. Wiara syntetyczno-konwencjonalna. Świat doświadczeń nastolatka staje się bardziej złożony i skomplikowany oraz nakłada nowe wymagania na funkcję wiary. Dużą rolę pełnią tu opinie i autorytet osób znaczących. Młodociany odczuwa silną potrzebę oparcia się na autorytecie „znaczących innych", z tym że wówczas zachodzi zmiana autorytetu — np. z rodziców na duchownych, religijne instytucje, kolegów
Spojrzenie „oczami innych" umożliwia rewizję dotychczasowych — przypadkowych i nieuporządkowanych — wartości i przekonań. W trzecim stadium wiara jest często stosunkowo łatwa do zachwiania, jest niepełna (za własne uchodzi to, co w istocie zapożyczone), a treści przekonań są stereotypowe
4. Wiara indywidualno-refleksyjna. Stadium to rozpoczyna się w późnych latach dojrzewania i może trwać do 30-40 roku życia. Wielu dorosłych w rozwoju swej wiary pozostaje na poziomie trzeciego stadium, dla innych ulega ono rozpadowi w wyniku sprzeczności, jakie jednostka dostrzega wśród uznanych autorytetów. Przejście do czwartego stadium, które może się pojawić w późniejszych latach wieku dojrzewania, jest następstwem pozytywnego rozwiązania konfliktów, napięć, kontrowersji pojawiających się w tym okresie życia.
W stadium tym jednostka przestaje biernie polegać na zewnętrznych autorytetach. Człowiek sam staje się dla siebie autorytetem ma pełną świadomość, że to on sam decyduje o ich wyborze, przyjęciu lub odrzuceniu.
Najważniejszą siłą stadium wiary indywidualno-refleksyjnej jest zdolność do krytycyzmu. Oznacza to, że jednostka w pełni świadomie podejmuje proces kierowania własnym
rozwojem. W tym też może tkwić zagrożenie w tym stadium rozwoju wiary
5. Wiara koniunktywna. Stadium to zwane jest również wiarą paradoksalno-konsolidacyjną. i rozpoczyna się w wieku średnim
Człowiek staje w obliczu paradoksów i sprzeczności w nim samym. Jednostka w tym stadium, staje się autentycznie otwarta na prawdy innych wspólnot i tradycji, a zarazem pokornie przyznaje, że prawda ostateczna daleko wykracza poza możliwości poznania wszelkich tradycji, łącznie z własną.
6. Wiara uniwersalizująca. Niewiele osób osiąga to stadium. Można przejść do niego na skutek odczuwanych rozbieżności pomiędzy tym, czym jest życie, a tym, do czego prowadzi bliski związek z Absolutem.
Rozwój osądu religijnego według F. Osera i P. Gmundera
Szwajcarski psycholog i pedagog F. Oser oraz psycholog i teolog P. Gmiinder na podstawie badań empirycznych opracowali model rozwoju osądu religijnego
F. Oser stwierdza, że dziedzina rozwoju świadomości religijnej jest ściśle powiązana z dwoma innymi czynnikami: rozwojem intelektualnym i rozwojem społecznym.
Doświadczając życiowych dylematów w kontekście swej religijności, człowiek czuje potrzebę ich rozwiązania, ponieważ odbiera to jako zachwianie równowagi w jego dotychczasowej strukturze wymiarów, za pomocą których rozumie otaczającą go rzeczywistość.
Stadia rozwoju osądu religijnego
F. Oser i P. Gmunder wyróżnili sześć stadiów rozwoju osądu religijnego.
1. Stadium: orientacja według absolutnej heteronomii. Stadium to cechuje się bezwzględnym przypisywaniem wszelkiej kontroli Bogu, który wszystkim kieruje. Dziecko odróżnia to, co robią dorośli, od tego, co czyni Bóg. Ludzie są jednak „wykonawcami", są bierni, natomiast Bóg jest siłą aktywną. Nie istnieje żadna mediacja między ludźmi a Bogiem. Jest On pojmowany jako Istota, która „działa" bezpośrednio, bezpośrednio ingeruje w świat, człowieka karze i nagradza, kieruje nim i prowadzi go, nadaje mu sens i zaufanie, wszystko tworzy.
2. Stadium: orientacja według do u t des („daj, abyś otrzymał"). Do stadium tego prowadzi okres przejściowy, kiedy dziecko zaczyna zauważać, że nie wszystkie zdarzenia czy zjawiska są spowodowane bezpośrednio przez nadprzyrodzoną potęgę. Na przykład dochodzi do wniosku, że deszcz jest spowodowany zbieraniem się chmur i wiatrem. Dziecko dostrzega tez, że można zrobić coś dla Boga, na przykład spełnić jakiś dobry uczynek. W ten sposób relacja człowieka z Bogiem zaczyna mieć charakter dwustronny. Dziecko zaczyna rozumieć sens modlitwy błagalnej: modli się o zdrowie dla mamy, o dobre oceny w szkole. W tym stadium osoba staje się partnerem Boga; może z Nim zawrzeć jakiś „układ". Wierzy, że ma wpływ na to, co On dla niej uczyni, lecz wie, że zależy to także od niej samej.
3. Stadium: orientacja według absolutnej autonomii i samoodpowiedzialności (deizm). U dziecka pojawiają się wątpliwości. Dziecko wierzy już, że pewne rzeczy są nieodwracalne i nie pomoże wtedy modlitwa ani dobre uczynki (na przykład śmierć babci, czy odejście ojca). Może też dojść do tego wniosku, kiedy osiąga coś, mimo że nie prosiło o to Boga. Prowadzi to do przejęcia odpowiedzialności za to, co się dzieje. W tym okresie może też nastąpić utrata wiary i przejście na pozycję ateizmu, lub odwrotnie — na pozycję skrajnego zaangażowania religijnego
4. Stadium: orientacja według zapośredniczonej autonomii i planu zbawczego. Podobnie jak poprzednio, przed uformowaniem się tego stadium trwa przez pewien czas faza pośrednia, kiedy zaczyna się kryzys, w którego ramach człowiek nie jest już tak przekonany, że może sam o wszystkim decydować. Pewne życiowe klęski i rozczarowania mogą skłaniać ku myśleniu, że musi być coś nadrzędnego, co jest ostatecznym źródłem dobrych i złych doświadczeń. W tym momencie może się ukształtować stadium czwarte, w którym człowiek dochodzi do przekonania, że Bóg (Absolut) jest podstawą wszelkich zdarzeń. Nadawanie sensu światu i zdarzeniom staje się zapośredniczone (Jestem odpowiedzialny, bo mam także naturę daną mi od Boga, który czyni mnie zdolnym do odpowiedzialności"). Osoba religijna postrzega siebie jako część Boskiego planu zbawienia (a nawet kosmicznej ewolucji); jej decyzje stają się częścią tego planu,
5. Stadium: orientacja według autonomii religijnej za pośrednictwem intersubiektywności. Stadium to nie jest poprzedzone fazą przejściową. W stadium tym następuje jeszcze raz odwrócenie perspektywy. Istota Najwyższa „zstępuje do ludzi",
Jednostka identyfikuje się nie tylko ze swoją własną religią, ale przyjmuje również pozytywniejsze elementy innych religii.
6. Stadium: orientacja według uniwersalnej komunikacji i solidarności. To stadium jest czystym postulatem, którego dotychczas nie udało się ani sprawdzić, ani zilustrować za pomocą przykładów.
Model rozwoju religijności według M.J. Meadowa oraz R.D. Kahoe'a
M.J. Meadow i R.D. Kahoe przedstawili model rozwoju religijności. W opracowanym przez siebie modelu rozwoju religijności nawiązali do koncepcji dojrzałego poczucia religijnego G.W. Allporta, który posłużył się dwoma pojęciami, wyrażającymi istotę niedojrzałej i dojrzałej religijności. Religijność niedojrzałą reprezentuje zewnętrzna orientacja religijna, a religijność dojrzałą — wewnętrzna orientacja religijna.
1. Zewnętrzna orientacja religijna. Jest ona charakterystyczna dla osób, które są skłonne używać religie do własnych celów. Zewnętrzna orientacja motywacyjna to taka, w której robi się coś w zamian za coś innego, można na przykład wypełniać praktyki religijne, aby otrzymać za to niereligijne wzmocnienie. Osoby o tej orientacji mogą zrobić użytek z religii na różne sposoby — dla zapewnienia sobie bezpieczeństwa i spokoju, w celu uzyskania odpowiedniego statusu ekonomicznego itp. Uznawane credo jest podatne na zmiany lub nawet kształtowane, zgodnie z bardziej podstawowymi potrzebami. W kategoriach teologicznych osoby o orientacji zewnętrznej zwracają się do Boga, lecz bez odwracania się od siebie .
Dziecko najpierw uczy się spełniać akty religijne z pobudek zewnętrznych. Dzieci nie rodzą się z wrodzoną religijnością, uczą się jej przez naśladowanie dorosłych. Dopiero później nauczone, że ich religia powinna być przeżywana bezinteresownie rozwija w sobie wewnętrzną orientację religijną.
2. Kultowa orientacja religijna. Poprzez uczestnictwo w czynnościach religijnych w społecznościach takich, jak Kościoły, dziecko uczy się spełniać rytuały i dostosowywać do grupowych standardów i praktyk religijnych.. Jednostka będąca na tym poziomie rozwoju wykonuje praktyki religijne, wykazuje lojalność wobec autorytetów, pełni różne role w organizacjach religijnych, jednak w zamian za to oczekuje uzyskania zbawienia, otrzymania właściwego miejsca w hierarchii osób wierzących, bezpieczeństwa oraz pomocy w swoich osobistych kłopotach. Jest to więc w dalszym ciągu religijność zewnętrzna, niedojrzała.
3. Wewnętrzna orientacja religijna. Dla osób osiągających wewnętrzną orientację religijną celem wiary jest sam jej przedmiot — Bóg. W wewnętrznej orientacji religijnej człowiek żyje dla Boga, oddaje się Mu bezwarunkowo. Takie jest ostateczne uzasadnienie praktyk religijnych. Przyjmując swoje credo, jednostka zmierza do jego internalizacji i w pełni je realizuje. W tym sensie „żyje" swą religią
4. Autonomiczna orientacja religijna. Po odejściu od religijności kultowej, zorientowanej na przestrzeganie zasad, i rozwinięciu wewnętrznej religijności jest się gotowym do przejścia na ostatni etap rozwoju religijności, czyli religijności niezależnej, autonomicznej. Podczas gdy religijność wewnętrzną cechuje silne przywiązanie do ustalonej wiary, to religijność autonomiczną charakteryzuje głębsze zastanawianie się i stawianie pytań.