RETORYKA - WYKŁADY

1. POCHODZENIE

Retoryka wywodzi się z praktyki. W Atenach w V w p.n.e. pojawili się ludzie twierdzący, że potrafią rozwiązywać spory za pomocą skutecznego przekonywania (tzw. sofiści). Po raz pierwszy problem retoryki podjął Sokrates - zadawał pytania, w których należało zdefiniować pojęcia takie jak dobro czy piękno. Wyraził pogląd, że istnieją inne konteksty niż polityczne. Retoryka pozwala udowadniać coś prawdziwego lub fałszywego na zasadzie prawdopodobieństwa. Sokrates zaczynał nie od zdań powszechnie przyjętych, ale kontrowersyjnych.

2. RETORYKA A FILOZOFIA

Platon w Gorgiaszu uważał, że retoryka nie dostarcza wiedzy, w Fajdrosie jego stosunek do retoryki zmienił się z krytycznego na instrumentalny. Filozofowie uważali retorykę wyłącznie za sztukę wymowy. Cechą filozofii była nietypowość (wiązała się nie tylko z poznaniem, ale pełniła też funkcję wychowawczą). Retoryka pod względem formalnym zajmuje się każdą mową, nie tylko uczy jak mówić, ale jak być dobrym mówcą, jest przygotowaniem do wychowania publicznego. Duże znaczenia miała w Renesansie - w gimnazjum przygotowywano do pełnienia funkcji publicznych

3. RETORYKA A LOGIKA

Logikę interesują reguły prawdziwości sądów: jeżeli przesłanka jest prawdziwa to wniosek musi być prawdą. Retoryka nie jest tak abstrakcyjna, poszukuje najczęściej spotykanych postaci argumentów, biorąc pod uwagę audytorium. Ceną za konkretność retoryki jest to, że jej schematy nie dają żadnej gwarancji poprawnego wnioskowania. To, co retoryka nam dostarcza, nie uczy nas prawomocności.

Wg Arystotelesa pierwsze zasady to takie, których nie da się obalić. Dzięki regułom logicznym uzyskuje się pewne konsekwencje. Erystyka to zbiór argumentów nieuczciwych, nielojalnych w danej sytuacji (np. argumenty ad personam, ad ominem)

RETORYKA (wg Lichańskiego) - wspólna teoria tworzenia i analizowania tekstów; jest systemem formalnym, w którym określone są dziedziny analizowania, formułowania i wypowiadania nieskończonej liczby tekstów ze skończonej liczby poprawnych zdań, przy czym teksty te są uporządkowane, inwencyjne, dyspozycyjne i elokucyjne, a uporządkowanie służy przedstawieniu w naoczności określonych idei i odwołuje się do określonych wartości. Zarówno uporządkowanie tekstów, przedstawienie określonych idei i odwołanie się do określonych wartości są wynikiem aktów intencjonalnych autora.

Retoryka powstawała w kontekście kultury oralnej (np. kultura Starego Testamentu zanim została spisana). Naturalnym miejscem retoryki jest sztuka dyskusji. Zapewnia to bezpośredni kontakt z nadawcą.

5 etapów kształtowania tekstu:

1. inventio - zasady ustanawiania przedmiotu problemu (nauka o status), erystyka, podział mowy na części, toposy

2. dispositio - uporządkowanie i rozmieszczenie materiału, kolejność argumentów

3. elocutio - zasady ogółu, tropy i figury (słów, myśli), kompozycja i rytm, nauka o periodzie, styl

4. memoria

5. actio

perswazja jest zaprzeczeniem argumentacji. Cele argumentacji: docere, movere, delectare

captatio benevolentiae - pozyskanie przychylności

• zgromadzenie materiału

TRZY TYPY MÓW:

1. genus consultativium - mowa doradcza

2. genus indiciate - mowa sądowa

3. genus demonstrativum - mowa okolicznościowa

dodatkowo: progymnasmata - rodzaj mów ćwiczebnych, dotyczyły spraw zmyślonych

PRZYGOTOWANIE MOWY

1. zapoznanie się z materiałem

2. zajęcie stanowiska (afirmatio - potwierdzeni, negatio - zaprzeczenie)

3. poznanie okoliczności wspierających nasze stanowisko i okoliczności obalające tzw. status sprawy, pomocne mogą być pytania. Naukę o status stworzył grecki filozof Hermagoras, status ma miejsce w rodzaju sądowym, częściowo w rodzaju doradczym

STATUS SPRAWY:

budowa:

uzasadnienie zbijanie zarzutów

(causa) (continens)

rozsądzenie

rodzaje: status dwuznaczności, praw sprzecznych, wnioskowanie, odroczenia procesu

cel - rozpoznanie

• podział na części

1. WSTĘP (exordium)

• przygotowanie słuchaczy

• skłonienie do życzliwości

• zaciekawienie

• zwrócenie uwagi na problem

2. OPOWIADANIE (narratio)

• informuje o tym, czego sprawa dotyczy

• nie musi być układem faularnym

• zapoznanie słuchaczy ze sprawą

• podanie tematu (propositio)

• podział argumentów (partitio)

3. DOWODZENIE (argumentatio)

• uwiarygodnienie

• środki argumentacyjne (retoryczne: etyczne [charakter], patetyczne [uczucia], logiczne [reguły wnioskowania]; pozaretoryczne - fachowe)

4. ODPARCIE ARGUMENTÓW (refutatio)

• jest najtrudniejszą częścią mowy

5. ZAKOŃCZENIE (peroratio)

• powtórzenie głównych punktów wypowiedzi

• odwołanie się do uczuć

• celna uwaga

ARGUMENTY PRAGMATYCZNE (LOGICZNE)

METODY WNIOSKOWANIA

1. DEDUKCJA - wnioskowanie, w którym prawdziwe przesłanki dają prawdziwe wnioski; aksjomaty logiki - prawa przyjmowane bez dowodów, reguły - prawa zastosowane do wnioskowania

Reguły:

1. reguła odrywania

2. prawo kontrapozycji

Sylogizm - jest to wnioskowanie o dwóch przesłankach, przy czym obie przesłanki zawierają wspólny element a każdy element wniosku zawarty jest w dokładnie jednej przesłance.

Każde A jest B

Każde B jest C

Każde A jest C

Entymemat - takie wnioskowanie dedukcyjne, w którym została przemilczana któraś z przesłanek. We wnioskowaniu, w którym pominięto jakąś konieczną przesłankę, wniosek nie wynika logicznie z koniunkcji przesłanek przyjętych

Retorsio argumenti (łac. odwrócenie kierunku argumentu) - nieuczciwy zabieg erystyczny polegający na użyciu przez dyskutanta naszego argumentu do zbicia naszej tezy

2. REDUKCJA - przykład: jest mokro więc padał deszcz

Indukcja - typ rozumowania redukcyjnego określany jako wnioskowanie "od szczegółu do ogółu", tj. wnioskowanie z prawdziwości racji

• Indukcja niezupełna -polegająca na uznaniu jakiejś ogólnej prawidłowości na podstawie skończonej liczby zdań stwierdzających niektóre wystąpienia tej prawidłowości (generalizacja)

Modalność aleetyczna - dowodzenie czegoś, co jest powinne, dopuszczalne bądź zakazane, wiarygodność jest zrelatywizowana do określonych słuchaczy, w przekazie retorycznym nie chodzi o wykazanie, że coś jest na pewno, ale że jest to prawdopodobne.

TOPOSY

1948 - Curtius użył pojęcia „topos” do wskazania stałym motywów w funkcjonowaniu literatury europejskiej. Nadużywamy pojęcia toposu (w znaczeniu: motyw). Topos funkcjonuje na gruncie różnych języków badaczy. W retoryce: wg Arystotelesa (Topiki) topos oznacza ogólny schemat wnioskowania (niekoniecznie oparty na prawach logiki, ale stały) topos koinos - to topos występujący powszechnie, z czasem słowo „topos” zaczęło oznaczać powszechne przekonania danej społeczności (tzw. komunały)

1. TOPOSY WEWNĘTRZNE

podział wg Korolki:

1. topos wynikający z definicji (logiczne, perswazyjne, retoryczne)

2. topos wynikający z rodzaju i gatunku - przenosi się cechy z rodzaju na gat.

3. topos wynikający z wyliczenia części - przy opisie danej klasy, wymienia się elementy, które do niej należą

4. topos wynikający z pojęć rdzennych i pokrewnych - potwierdzenia szuka się w etymologii słów

5. topos wynikający ze związków przyczynowo - skutkowych

6. topos wynikający z porównania - rodzaje: a fortiori, a miniori, a maiori, a pari

7. topos wynikający z podobieństwa a simili

8. topos wynikający z przeciwieństwa

3. TOPOSY ZEWNĘTRZNE

Podział wg Ziomka

1. z etymematu

2. z obrazu

Topos zależy od przyjętej doktryny teologicznej. W gnostycyzmie np. ma zastosowanie topos wspólnej natury, może być użyty do przeciwstawienia różnych tez.

- wg Lichańskiego nie ma reguł kiedy należy odstąpić od określonego porządku, sposób układanie argumentów jest bardzo ważny. W porządku nestoriańskim najpierw używa się argumentów najsłabszych, a na końcu najmocniejszych. Należy rozczłonkować pojęcia mocne, a zespolić słabsze.

ETAPY DOWODZENIA:

1. probabible - to co prawdopodobne

2. collatio - porównanie oskarżonego z innymi ludźmi

3. signum - miejsce i czas dokonywania czynności

4. argumentum - oznaki przed, po i w czasie wykonywania czynności

5. consecutio - zachowanie po czynie

6. approbatio - stosowanie przedstawionych dowodów dla wywołania emocji

RETORYKA MUZYCZNA:

• zapoczątkowana w epoce baroku

• toposy w muzyce związane są z treściami pozamuzycznymi (np. trąbki - wydarzenia wojenne, instrumenty blaszane - Sąd Osteczny)

• teoria afektów od XVIII w. (afekt - uczucia stany psychiczne)

• interwały muzyczne (kurczący, rozprężający)

• symbolika liczb

• figury retoryczne - miały przedstawiać treść słów

podział 1 : harmoniczne lub melodyczne;

podział 2 : uczuciowe (ruch melodii w górę i w dół, długa nuta, imaginatio curtis), obrazowe (mimesis, przeprowadzanie tematów w fudze, przekrzykiwanie), ornamentacyjne (bongus - płoche dźwięki, trillo - drżenie). Retoryka muzyczna ma inventio i dispositio.

teoria trzech stylów :

1. styl wysoki: patetyczność, wzniosłość, metafory, apostrofy; wzór: Eneida

2. styl pośredni: mieszanina stylu wysokiego i niskiego; wzór Georgiki

3. styl niski: prosty, bez ozdobników; wzór Bukoliki

megalopsychos - człowiek, w którym w niczym się nie spełnia bo na niczym mu nie zależy

TROPY STYLISTYCZNE

TROP - z gr. tropos [kształt, wygląd, charakter], początkowo używany był w znaczeniu przenośni, korzystna zmiana znaczenia właściwego na inne, dokonana w słowie lub wyrażeniu

Rodzaje tropów:

1. METAFORA - najważniejszy, najbardziej uniwersalny trop, polega na przeniesieniu znaczenia z gatunku na rodzaj, z rodzaju na gatunek lub przeniesieniu na podstawie analogii (podobieństwo obrazowe). Składa się z tematu i nośnika np. kobieta (temat) róża (nośnik), pole semiczne - pole znaczeniowe; metafora jest nie tylko zabiegiem politycznym, ale narzędziem tworzenia myśli.

2. METONIMIA - oparta jest na przyleganiu, zastąpienie słowa właściwego innym opartym na związku logicznym lub przyczynowo-skutkowym np. chcę przedłużyć książkę

3. SYNEKDOCHA - odmiana metonimii, polega na użyciu nazwy części zamiast całości np. 1000 szabel przybyło na bitwę

4. KATACHREZA - wg. Lausberga jest rodzajem metafory, inne użycie tego samego wyrazu np. kolanko - w człowieku, część rury

5. EMFAZA - rodzaj synekdochy, nadania doniosłego znaczenia wypowiedzi przez silne emocjonalne zabarwienie - odpowiedni dobór słów, gesty, intonacja, wykrzykniki

6. ANTONOMAZJA - zastąpienie imienia innym wyrazem, odmiana nazwy własnej np. Rej - ojciec języka polskiego, charakter umowny

7. PERYFRAZA - omówienie zamiast powiedzenia wprost

8. IRONIA - mówienie nie wprost rodzaje: sarkazm, asteizm, diasyrm, mykteryzm (cele: wyśmianie, wyszydzanie)

9. ONOMATOPEJA - wyrazy dźwiękonaśladowcze

10. OKSYMORON - może wyrażać ważne tematy np. F. Karpiński: Bóg się rodzi zwraca uwagę na paradoksalność wyrażeń

11. HIPERBOLA - przesada, wyolbrzymianie cechy, funkcja ekspresyjna

hiperoche - nie ma nic lepszego ponad … litota - pomniejszanie

12. INWERSJA - przestawienie szyku, może pełnić rolę emfatyczną

13. ALEGORIA (symbol, porównanie, podobieństwo) cel: uprzystępnienie np. bajka zamiast abstrakcji, uproszczenie, ułatwienie, zakrycie przed kimś niepowołanym, przedstawienie tajemnicy takiej, że tylko niektórzy przygotowani potrafią ją przeniknąć

FIGURY

Z gr. schemata - szczególny układ wyrazów [kształt, poza]

FIGURY SŁÓW (stylistyczne) - powstają przez świadomy i celowy układ wyrazów, służą nie tylko ubarwianiu wypowiedzi, przestają istnieć wraz z usunięciem wyrazu, który ją tworzy

1. Anafora - powtórzenie takiego samego słowa lub wyrażenia na początku nowego zdania lub wersu

2. Epifora - powtórzenie takiego samego słowa lub wyrażenia na końcu zdania lub wersu

3. Symploke - powtórzenie na początku i na końcu tego samego wyrazu

4. Auxesis - uwydatnienie myśli za pomocą rozszerzenia

5. Gradatio - uszeregowanie cechy według stopnia nasilania (słabnięcia)

6. Szereg synonimiczny (klimaks) - uszeregowanie wyrazów synonimicznych w celu uwypuklenia myśli podstawowej

7. Privatio (elipsa) - świadome opuszczanie wyrazów w wypowiedzi, by zwiększyć plastyczność

8. Paronomazja - użycie wyrazów o podobnym brzmieniu i znaczeniu

9. Antyteza - zestawienie dwóch przeciwstawnych wyrazów

10. Polyptota - powtórzenie tego samego wyrazu, głównie rzeczownika ze zmianą rodzaju lub liczby

11. Polisyndeton - figura polegająca na połączeniu członów zdania lub kilku zdań jednym spójnikiem

12. Asyndeton - konstrukcja bezspójnikowa, służy zwięzłości wypowiedzi

FIGURY MYŚLI (semantyczne) - konstrukcje myślowe służące intelektualnym i emocjonalnym celom perswazji, zbiór nieograniczony

1. Pytanie retoryczne - pytanie na które nie oczekujemy odpowiedzi

2. Erotema - zadajemy sobie sami pytania i na nie odpowiadamy

3. Dubitatio - przedstawienie wątpliwości

4. Prozopopeja - uosobienie, wprowadzenie do mowy fikcyjnej postaci

5. Fikcja (eidologia) - wprowadzenie do wypowiedzi słów cudzych

6. Epitrope - niby zezwolenie, dopuszczenie argumentacji przeciw, a następnie zbicie argumentów

7. epilogos - uwydatnianie końca mowy za pomocą słów dosadnych

8. hypotyposis - obrazowe przedstawienie zdarzeń

9. interpelatio - mówca przerywa tok mowy by pochwalić słuchaczy

10. tautologia - świadome trzymanie się jednej myśli przy zmianie frazeologii

11. prolepsis - uprzedzenie, zbijanie z góry tego co może zarzucić słuchacz

12. przykład (exemplum) - przedstawienie przeszłego faktu

13. parentesis (parenteza) - zboczenie od tematu, dygresja

14. Zwięzłość - krótkie, hasłowe przedstawienie czegoś np. veni, vidi, vici

15. Apostrofa - bezpośredni zwrot do audytorium, cel: napomnienie, przestroga, prośba o przychylność, przekleństwo, ujawnienie wahań, wyrażenie pragnienia, zachęta itp.

16. oratio periodica - rozbudowane zdanie złożone

17. anakoinosis - odwołanie się do słuchaczy głównie w oratorium sądowym, gdy mówca oddaje sprawę do rozstrzygnięcia sędziom

18. aporia - powątpiewanie, niezdecydowanie

19. dialogismos - wprowadzenie mówiącego

20. emphasis - sugerowanie głębokich treści za pomocą formuł ogólnych

21. euche - życzenie, wyraża pragnienia mówcy

22. gnome - sentencja, pouczenie słowem

23. paradoksa - napięcie, dłuższy czas trzyma się w niepewności

24. parosiopesus - pozorne przemilczenie

MEMORIA - pamięć: naturalna, sztuczna

Techniki zapamiętywania:

1. mnemotechnika - wykorzystywanie skojarzeń w celu lepszego zapamiętywania tekstu

2. zapamiętywanie przy pomocy wierszyków

rodzaje gestów wg. Kwintyliana:

- dowodzący

- wskazujący

- imitujący podobieństwo

- zapowiadający

- odtwarzający odwagę

- gest współczucia, wzgardy, rozpaczy

- twierdzący lub przeczący

Marek Kochan: Pojedynek na słowa

INVENTIO

DISPOSITIO

ELOCUTIO

ACTIO

---