Prasy są maszynami skomplikowanymi, stwarzającymi wiele zagrożeń, a stosowane przy nich zabezpieczenia mogą być zarówno
proste, jak i bardzo skomplikowane.
Cała istota bezpieczeństwa obsługi pras to: uniemożliwienie dostępu do przestrzeni narzędziowej w czasie wykonywania zamykającego ruchu suwaka z narzędziem lub uniemożliwienie wykonywania tegoż ruchu w czasie, gdy dostęp operatora do strefy narzędziowej jest konieczny. Stosowanie technicznych środków ograniczania ryzyka skoncentrowane jest na strefie narzędziowej pras, ponieważ ponad 90% wypadków przy obsłudze tych maszyn ma miejsce właśnie
w strefie narzędziowej.
Osłony
Maszyna z każdej strony powinna być wyposażona w skutecznie działające zabezpieczenia chroniące przed możliwością włożenia kończyn w strefę narzędziową podczas ruchu prasy.
Osłony dzielą się na stałe i ruchome. Osłony stałe związane są trwale z korpusem prasy lub podłożem, a ich usunięcie wymaga użycia narzędzi. Jeśli osłona stała uniemożliwia dostęp do przestrzeni narzędziowej ze wszystkich stron, to nazywana jest obudową. Osłony ruchome umożliwiają cykliczny dostęp do tłocznika po ustaniu niebezpiecznego ruchu i podczas postoju suwaka prasy w górnym położeniu. Osłona ruchoma otwiera tylko tę stronę prasy, przez którą operator podaje lub usuwa obrabiany element. Osłona ruchoma pełni najczęściej funkcję blokującą, tzn. gdy jest otwarta blokuje ruch suwaka i inne niebezpieczne ruchy w strefie narzędziowej. Natomiast jej otwarcie podczas ruchu prasy powoduje natychmiastowe jego zatrzymanie.
Jednym z rodzajów osłon ruchomych są osłony blokujące z ryglowaniem: gdy są otwarte uniemożliwiają ruch maszyny, nie można ich otworzyć podczas pracy maszyny, natomiast samo zamknięcie i zaryglowanie osłon nie powoduje uruchomienia prasy.
Kurtyny świetlne
Przy montowaniu listwy fotooptycznej, na przykład z tyłu prasy, trzeba zwracać uwagę na to, żeby nie umieszczać jej za nisko, by pracownik nie mógł sięgnąć ponad nią i włożyć ręki w strefę roboczą prasy. Zdarza się, że kurtyny są montowane zbyt nisko lub za wysoko w stosunku do strefy zagrożenia i wtedy nie trzeba specjalnego wysiłku, żeby sięgnąć w strefę narzędziową, omijając zabezpieczenie fotooptyczne - jest to poważna luka w zabezpieczeniach prasy. Jeśli ktoś wejdzie w strefę chronioną przez kurtynę fotooptyczną, spowoduje to zatrzymanie ruchu prasy. Niemożliwe jest także uruchomienie prasy, gdy człowiek znajduje się w tej strefie. Odległość między strefą roboczą (narzędziową) a kurtyną nie powinna być zbyt duża, żeby nie doszło do takiej sytuacji, że pracownik znajdujący się w strefie narzędziowej przed uruchomieniem prasy został tam mimo włączenia prasy i kurtyny i uległ wypadkowi. Jednak kurtyny nie mogą znajdować się za blisko strefy zagrożenia trzeba dla nich stosować tzw. odległości bezpieczeństwa, uwzględniające prędkość wnikania ciała ludzkiego w strefę zagrożenia i czas między zadziałaniem kurtyny a zatrzymaniem ruchu
elementu niebezpiecznego prasy. Kurtyna fotooptyczna, zamontowana na prasie, powinna móc zatrzymać suwak w dowolnej chwili ruchu niebezpiecznego. Dostęp do nadzorowanej przez kurtynę świetlną niebezpiecznej strefy narzędziowej prasy powinien być możliwy tylko przez pole ochronne tej kurtyny - inaczej mówiąc: jeśli można sięgnąć ręką do strefy narzędziowej, nie powodując zadziałania kurtyny, to znaczy, że została ona źle zainstalowana.
Prasa może pracować w dwóch trybach: ustawczym i roboczym. Tryb ustawczy pozwala na przygotowanie maszyny do pracy, wymianę narzędzia itp. Trzeba jednak pamiętać, że w trybie ustawczym kurtyny bezpieczeństwa są nieaktywne. Mogłoby się wydawać,
że kurtyna świetlna z przodu prasy - gdy pracownik po włożeniu do prasy elementu kładzie dłonie na włączniku oburęcznym, żeby uruchomić ruch prasy - nie jest potrzebna, bo przecież pracownik ma ręce zajęte, ale ma ona chronić przed innymi sytuacjami. Na przykład przy prasie jest inny pracownik, które będzie chciał tylko coś poprawić, albo straci równowagę i upadnie tak, że ręka dostanie się do strefy narzędziowej - wtedy kurtyna zatrzyma
ruch prasy. W starych prasach mechanicznych często nie ma kurtyn fotooptycznych zabezpieczających strefę narzędziową z przodu, w nowszych prasach jest to już standard.
Sterowanie oburęczne
Pracownik smaruje blachy olejem, wkłada do środka prasy, uruchamia tłocznik prasy za pomocą sterowania oburęcznego, a po tym jak tłocznik wróci do górnego położenia, pracownik wyciąga odkształcony element i powtarza ten cykl wielokrotnie. Wyposażony jest w antyprzecięciowe rękawice i osłony przedramienia. Dobór rękawic do tej pracy nie jest prosty, bo ciężko pogodzić jest warunek zapewnienia pełnej ochrony przed przecięciami z zapewnieniem możliwości manipulacji w rękawicach, te najlepiej chroniące są najgrubsze, co może utrudniać pracę. Natomiast pracownicy zdecydowanie preferują rękawice z powłokami zapewniającymi lepszy uchwyt śliskich blach. Sterowanie oburęczne musi mieć taką konstrukcję, żeby nie można było uruchomić prasy jedną ręką, ręką i łokciem, ręką i kolanem bądź ręką i inną częścią ciała. Dlatego pulpit sterowania oburęcznego wyposażony jest w specjalną obudowę Sterowanie oburęczne zmusza niejako pracownika do operowania poza strefą zagrożenia. Zabezpieczenia prasy są tak skonstruowane, że pracownik nie uruchomi ruchu prasy, jeśli ktoś inny znajduje się w strefie chronionej kurtynami fotooptycznymi.
Oczywiście, przy założeniu, że ten ktoś nie zmieści się między kurtyną fotooptyczną a strefą narzędziową, bo i taką ewentualność trzeba wziąć pod uwagę, projektując zabezpieczenia
dla maszyny. Jednym z częstych błędów popełnianych w praktyce przy obsłudze pras jest podpinanie do nich sterownika nożnego w sytuacji, gdy powinno być zastosowane sterowanie oburęczne. Pracownik może wtedy manipulować rękami w strefie narzędziowej, a całością ruchu tłocznika steruje wyłącznie za pomocą jednego pedału, może skończyć się to poważnymi urazami.
Hałas
Zakład duże środki zainwestował w walkę z hałasem, zabudowując specjalnymi osłonami maszyny emitujące ponadnormatywny hałas. Duże prasy wyposażone w opuszczane osłony które pełnią nie tylko rolę osłon zabezpieczających strefę roboczą, ale są również ekranami ograniczającymi emisję hałasu. Przy niektórych prasach tym, czy hałas będzie przekroczony
decyduje rodzaj zastosowanego narzędzia. W każdym razie, pracownicy są poinformowani
natężeniu hałasu i mają do dyspozycji środki ochrony słuchu.
Ocena ryzyka
Urazy związane z wypadkami przy obsłudze pras mogą być zarówno poważne
(zmiażdżenia, uderzenia), jak i lżejsze (skaleczenia, otarcia). Pracownik obsługujący
prasę jest narażony również na wyrzucane przedmioty, ciecze, powietrze technologiczne i w związku z tym na: złamania, stłuczenia, skaleczenia, poparzenia. Nieprzestrzeganie zasad ergonomii może grozić urazami układu ruchu, wadami postawy. Podczas chodzenia wokół maszyny mogą zdarzać się potknięcia, poślizgnięcia i upadki na tym samym poziomie. Przy prasach mogą być też prowadzone prace na wysokości podczas bieżącej obsługi, napraw i remontów. Grozi to m.in. upadkiem z wysokości i poważnymi urazami. Natomiast zagrożenia, które można znaleźć we wzorcowej (nieodnoszącej się
do konkretnego stanowiska pracy) karcie oceny ryzyka są następujące (w nawiasie podane są możliwe skutki zagrożenia i środki ochrony): potknięcie i upadek na tym samym poziomie (złamania, zwichnięcia potłuczenia - odpowiednie obuwie, wzmożona uwaga, utrzymywanie
porządku), potrącenie przez środki transportu (kalectwo - przestrzeganie instrukcji,
uwaga), energia elektryczna (porażenie prądem, śmierć - zachowanie wymagań ochrony przeciwporażeniowej), hałas (utrata słuchu - stosowanie ochronników słuchu, ograniczanie ekspozycji), przeciążenie układu ruchu (schorzenia układu ruchu - odpowiednia organizacja stanowiska pracy), pochwycenie przez pracujące wykrojniki (zmiażdżenia, amputacje przestrzeganie instrukcji), kontakt z ostrymi krawędziami (rany cięte - środki
ochronne: rękawice, uchwyty, haki), przygniecenie (zmiażdżenie stóp, złamania, rany cięte nóg, kalectwo - przestrzeganie instrukcji, porządek na stanowisku, odpowiednie obuwie ochronne), uderzenie nieruchome przedmioty (guzy, siniaki, skaleczenia - wzmożona uwaga, utrzymywanie porządku).
Procedury pracy
Najważniejsze procedury bezpiecznej pracy przy obsłudze pras można znaleźć w stanowiskowych instrukcjach bhp. Zalecają one m.in., żeby pracownik przed rozpoczęciem pracy sprawdził przestrzeń wokół maszyny - powinien mieć swobodny dostęp do prasy. Powinien sprawdzić, czy są włączone kurtyny fotooptyczne, a także skontrolować wzrokowo, czy nie ma uszkodzeń mechanicznych prasy. Instrukcja bhp zabrania m.in. wkładania rąk w strefę niebezpieczną urządzeń i przyrządów, pracy bez ochron indywidualnych przewidzianych na danym stanowisku, samodzielnych napraw urządzeń podczas ruchu linii produkcyjnej, tarasowania przejść i dojść do stanowiska, pracy przy niesprawnych kurtynach fotooptycznych, blokowania wyłączników krańcowych.
Kontrola i konserwacja prasy hydraulicznej
W wydanej przez CIOP rocznej książce inspekcyjnej dla prasy hydraulicznej wymienione
są obszary kontroli i podane okresy, w jakich powinny być wykonywane. Zalecane przeglądy dotyczą: instalacji hydraulicznej, elementów mechanicznych, instalacji smarowniczej, wyposażenia elektrycznego. Podczas przeglądu instalacji hydraulicznej należy sprawdzić
przede wszystkim manometry i zawory bezpieczeństwa, wyłączniki ciśnieniowe i ewentualnie wymienić olej hydrauliczny, sprawdzić zawory oporowe, uszczelnienia i przecieki. Przegląd elementów mechanicznych dotyczy m.in.: wypoziomowania (trzeba m.in. upewnić się, że ciężar prasy jest rozłożony proporcjonalnie na wszystkich podporach), suwaka i prowadnic, napędu, korpusu, stojaków, stanu ogólnego prasy, osłon i elektroczułych urządzeń ochronnych przestrzeni narzędziowej, pokryw ochronnych, urządzeń podających.
Dokonując przeglądu instalacji smarowniczej, należy sprawdzić m.in. zbiornik
oleju (w tym wymienić olej i filtr), łożyska napędu i prowadnice, odchylanie korpusu (w prasach z korpusem przechylnym należy raz w roku smarować łożyska mechanizmu przechylania korpusu), system przewodów smarowych. Przegląd wyposażenia elektrycznego
też jest podzielony na kilka obszarów: pulpit i tablica sterownicza (m.in. należy sprawdzić, czy wszystkie elementy i urządzenia wbudowane w szafę elektryczną są w dobrym stanie), elementy sterowania i nadzorowania (m.in. trzeba sprawdzić, czy wyłączniki osłon
są używane tylko w razie konieczności i czy działają prawidłowo), silniki (należy sprawdzić stan przewodów zasilania wszystkich silników prasy itd.), przyciski, przełączniki i pedał (jeśli jest). Przy eksploatacji i konserwacji każdej maszyny, w tym prasy, bardzo ważne jest dokładne zapoznanie się z dokumentacją techniczno‑ruchową i instrukcją obsługi. Producent maszyny poddaje w tych dokumentach zarówno dokładny opis maszyny, sposobu jej instalowania, stanowiska operatora, jak i informacje o niedozwolonych sposobach użytkowania, stosowaniu środków zabezpieczających, wreszcie o ryzyku resztkowym, które pozostało mimo zastosowania bezpiecznej konstrukcji.
Bibliografia:
Artykuł „Ochrona przy prasach”, Czasopismo „Atest” 10/2009
AUTOR: MICHAŁ POLOWY
OCHRONA PRZY PRASACH
KONTAKT: MICHALPOLOWY@AE.KATOWICE.PL