Piotr Gierat
Tomasz Jeż
Wyniesienie Łeby
Wyniesienie Łeby- znajduje się w północno wschodniej Polsce na prekambryjskiej platformie wschodnioeuropejskiej.
Od północy i wschodu ograniczone jest basenem Morza Bałtyckiego, na południu graniczy z obniżeniem perybałtyckim a granicą zachodnią jest strefa Koszalin-Chojnice.
Platforma prekambryjska w Polsce składa się z dwóch pięter tektonicznych: podłoża krystalicznego (fundamentu) i pokrywy osadowej.
Podłoże proterozoiczne tworzą granitoidy oraz sfałdowane zmetamorfizowane skały krystaliczne (gnejsy, łupki krystaliczne, amfibolity), poprzebijane intruzjami skał głębinowych (gabra, sjenity) i wulkanicznych (bazaltoidów).
Pokrywa osadowa, powstała w wyniku różnych procesów działających na powierzchni ziemi (erozyjnych i skałotwórczych) w okresach młodszych od kriogenu.
W obrębie platformy wschodnioeuropejskiej w Polsce rozróżnia się:
···Obniżenie nadbałtyckie.
··Wyniesienie mazursko-suwalskie.
Pokrywę tworzą osady jury, kredy,
trzeciorzędu i czwartorzędu, na skłonach wyniesienia także osady triasu; na dźwigniętych partiach podłoża grubość pokrywy osadowej wynosi ok. 350 m, w miarę zanurzania się podłoża jej grubość wzrasta do 2000 m i więcej.
··Obniżenie podlaskie.
Pokrywę tworzą skały ··wendu, starszego paleozoiku, permu, jury, kredy, trzeciorzędu i czwartorzędu; grubość pokrywy wypełniającej obniżenie podłoża wynosi od 1000 do 4000 m.
··Wyniesienie Sławatycz
(zrąb tektoniczny). Pokrywa osadowa jest cienka, tworzą ją skały wendu, jury, kredy, trzeciorzędu i czwartorzędu; grubość pokrywy wynosi od 400 do 1500 m (na skłonach podłoża).
··Obniżenie nadbużańskie.
Na podłożu, które jest zanurzającym się ku zachodowi fundamentem krystalicznym tarczy ukraińskiej, leży pokrywa osadowa zbudowana ze skał górnego prekambru, paleozoiku, jury, kredy, trzeciorzędu i czwartorzędu; grubość pokrywy waha się od 2000 m na wsch. do ponad 5000 m na zachodzie.
··Wyniesienie Łeby
Podłoże krystaliczne znajduje się na głębokości 3200-3500m, a na nim osady eokambru, paleozoiku, mezozoiku i kenozoiku
Wyniesienie Łeby leży na zachodnim skraju platformy prekambryjskiej - rozległej płyty kontynentalnej sięgającej aż po Azję. Jej granica przecina skosem teren Polski z północnego zachodu na południowy wschód. W obrębie platformy znajduje się szereg obniżeń i wypiętrzeń, wśród których można wyróżnić to wyniesienie.
Chociaż skały prekambryjskie w tej części Polski położone są głęboko, w obrębie wyniesienia Łeby zalegają one płycej, na głębokości zaledwie 2,5 km. Są to skały krystaliczne i dopiero na nich stwierdza się obecność osadowych skal piaszczysto - ilasto - mułowych.
Część z nich ma odcień brunatno - wiśniowy na skutek odkładania się związków żelaza. Kumulacja tlenków i wodorotlenków żelaza w wyniku procesów biochemicznych zachodzących w środowisku wodnym mogła odbywać się jedynie w gorącym klimacie stref podzwrotnikowych. Cały obszar Polski, aż po Sudety, był wówczas dnem gorącego morza. W ten sposób powstała pierwsza dolnopaleozoiczna seria skał osadowych.
W tym też okresie długotrwałe ruchy pionowe płyty kontynentalnej w strefie fałdowań paleozoicznych, zarówno pozytywne (wynoszące), jak i negatywne (obniżające), wyznaczyły w kierunku zachodnim generalny, istniejący do dziś, zarys południowej części basenu Morza Bałtyckiego.
W karbonie obszar Polski stopniowo podnosił się, wypierał zalewające go wody i pokrywał się wysokopienną roślinnością tropikalną. W triasie nastąpiła jednak kolejna transgresja morza, która ponownie sięgała aż po Sudety i wypiętrzający się w tym czasie łuk Karpat. Ponad powierzchnię rozległego morza wystawało więc jedynie - jak wyspa - wyniesienie Łeby.
W okresie między permem a kredą powstaje zatem druga, permako-mezozoiczna, seria skał osadowych.
W pliocenie, wskutek ruchów tektonicznych obejmujących cały obszar Polski, wypiętrzeniu uległy tylko południowy i północny kraniec, pomiędzy którymi powstało rozległe obniżenie, tzw. depresja środkowej Polski. W konsekwencji tak ukształtowanej rzeźby terenu, rzeki w północnej części Polski popłynęły zgodnie ze spadkiem, w kierunku z północy na południe, a więc odwrotnym niż współcześnie.
U schyłku trzeciorzędu zakończony został proces formowania się struktur tektonicznych Polski.
Odtąd przekształcenia powierzchni Ziemi będą miały charakter coraz bardziej lokalny i płytszy, a brak znaczących ruchów tektonicznych w czwartorzędzie umożliwił stopniowe tworzenie się nowych typów krajobrazów.
Plejstocen (starszy czwartorzęd) zaznaczył się następującymi po sobie na przemian czterema falami ochłodzeń (glacjalnymi) i trzema falami ociepleń (interglacjalnymi). Z pochodem lądolodu zawsze wiązały się silne geomorfologiczne przeobrażenia powierzchni lądu, stąd też kolejne wkraczanie i wycofywanie się lodowców powodowało za każdym razem transformację wcześniej ukształtowanego krajobrazu.
Ponieważ granice zasięgów kolejnych zlodowaceń przesuwały się coraz bardziej na północ w ślad za oddalającym się lądolodem, stopniowo zmniejszała się także powierzchnia kraju pokryta lodowcem.
Ostatnie zlodowacenie (zwane bałtyckim lub północnopolskim i będące o
powiednikiem Wurmu) objęło już tylko Pomorze.
W wyniku jego oddziaływań ukształtowały się ostatecznie
zasadnicze rysy krajobrazu Słowińskiego Parku Narodowego.
Obszar ten jest zatem jednym z najmłodszych tworów geomorfologicznych w Polsce.
Kumulacja piasku w holocenie w postaci wałów wydmowych zainicjowała natomiast kształtowanie się rzeźby nam współczesnej.
SUROWCE MINERALNE
Pod względem zasobów surowców mineralnych obszar ten jest stosunkowo ubogi. Dotychczas praktyczne zastosowanie w gospodarce znalazły pokaźne zasoby piasku, żwiru, kamieni, surowców ilastych do produkcji cegły i wyrobów ceramicznych oraz torfu. Eksploatuje się także wapno łąkowe do wapnowania łąk i ziemi ornej.
Jedynym wartym uwagi surowcem mineralnym jest sól kamienna oraz potasowo - magnezowa której złoża zostały odnalezione dzięki badaniom Państwowego Instytutu Geologicznego Poszukiwania złóż soli między Łebą a Krynicą Morską prowadzono od 1963 roku . Przyniosły one rozpoznanie i udokumentowanie w utworach cyklotemu PZ1 (werra) czterech złóż soli potasowo-magnezowych (polihalitowych):
Chłapowo i Mieroszyno (1967), Swarzewo (1971) oraz Zdrada (1972), a także trzy złoża soli kamiennej: Mechelinki (1975), Zatoka Pucka (1978) i Łeba (1980).
Serię złożową stanowi tu najstarsza sól kamienna (Na1), która na obszarze wyniesienia Łeby występuje regularnie, zajmując nieprzerwanie obszar 1500 km2, od głębokości 500 do 2000 m. Miąższość pokładu soli wynosi 30-225 m i nachyla się pod katem 10-15o ku osi syneklizy perybałtyckiej.
Podłoże serii solnej stanowi ogniwo anhydrytu dolnego, podścielone utworami wapienia cechsztyńskiego i łupku miedzionośnego (Peryt T. M., 1989; Peryt T. M. i in., 1992).
Ponad solą występuje ogniwo anhydrytu górnego cyklu PZ1 oraz - w normalnym położeniu - kolejne węglanowo-siarczanowe ogniwa cykli PZ2 i PZ3 i utwory mezozoiku (op. cit.).
Cały omówiony kompleks osadów pocięty jest systemami uskoków, często o przedcechsztyńskich założeniach, determinujących przebieg depozycji cechsztynu oraz przemieszczających o kilkanaście-kilkadziesiąt metrów kompleks solny.
Generalnie jednak obserwowane zróżnicowanie miąższościowe soli kamiennej i siarczanów ma naturę sedymentacyjną i wynika ze paleomorfologii zbiornika ewaporacyjnego i zmian facjalnych (Czapowski G., 1987; Czapowski G., Tomassi-Morawiec H., 1985; Peryt T. M., 1989).
ZŁOŻA SOLI KAMIENNEJ
Mechelinki
Powierzchnia złoża wynosi około 6 km2, strop soli zalega na głębokości 946-996 m, a miąższość ogniwa solnego zmienia się od 123,6 m do 185,9 m. Złoże udokumentowane zostało w kat. C1 przy średniej ważonej zawartości 97,5 % NaCl.
Zatoka Pucka
Złoże soli kamiennej towarzyszy złożom polihalitu. Strop soli zalega na głębokości 730-790 m, a miąższość warstw soli o zawartości NaCl w granicach 97,5-98,3 % ulega znacznym wahaniom, osiągając lokalnie ponad 150 m. Złoże zostało udokumentowane w kat. C1.
Łeba
Złoże o powierzchni około 50 km2 jest położone - w odróżnieniu od poprzednich - z dala od Zatoki Puckiej, na SE od Łeby. Strop soli zalega na głębokości 490-800 m., a jej miąższość waha się od kilku do 200 m. Złoże udokumentowane zostało w kat. C2
ZŁOŻA SOLI POTASOWO-MAGNEZOWYCH
Złoża soli potasowo-magnezowych typu siarczanowego (polihalitu) w rejonie Zatoki Puckiej zlokalizowane są w obrąbie utworów anhydrytu dolnego cyklu PZ1 (Fig. III.1.1.1). Często polihalit pojawia się również w przewarstwieniach siarczanowych w obrębie serii najstarszej soli kamiennej.
Forma występowania jest dość nieregularna, jest on bowiem uważany za produkt syn- bądź wczesnodiagenetyczny (Peryt T. M., 1995; Peryt i in., 1998; Pizon A. i in., 1985), powstały wskutek polihalityzacji pierwotnych gipsów przez skoncentrowane solanki, wzbogacone w jony potasu i magnezu.
Zwykle najbogatsze koncentracje polihalitu występują w stropie stref maksymalnej miąższości utworów anhydrytu dolnego, tworzących niegdyś wyniesienia czy bariery na skraju basenu cechsztyńskiego (Peryt. T. M., 1989, 1991, 1994).
Strop polihalitowych wystąpień lokuje się w poznanych złożach na głębokości od 737,8m do 858 m, grubość serii polihalitowej zmienia się od 1,9 m do 37 m.
Polihalit ze złóż rejonu Zatoki Puckiej występuje w dwu odmianach. Czysty polihalit zawiera średnio 13,7 K2O i niewielką ilość NaCl, natomiast polihalit anhydrytyczny zawiera średnio 8,7 % K2O i 25-45 % anhydrytu.
Polihalit ten stanowi wieloskładnikowy nawóz zawierający poza potasem inne cenne składniki, jak magnez i siarkę, przy czym w czystym polihalicie suma tych składników wynosi 42,5 %. Polihalit o zawartości powyżej 12 % K2O może być stosowany do bezpośredniego wysiewu, bez wzbogacania chemicznego (J. Orska, Z. Werner, w: Osika R., 1987).
GEOTURYSTYKA
Na obszarze wyniesienia Łeby znajduje się Słowiński Park Narodowy, jeden z dwudziestu dwóch parków narodowych w Polsce (stan na 1 stycznia 1997 r.), zajmuje północną część Niziny Gardnieńsko-Łebskiej. Cały obszar Parku zaliczany jest do mezoregionu Wybrzeża Słowińskiego i jest najbardziej na północ wysuniętą częścią Pobrzeża Południowobałtyckiego.
Pod względem ukształtowania powierzchni ten nizinny obszar odróżnia się bardzo wyraźnie od sąsiednich mezoregionów, w krajobrazie których dominują liczne wzniesienia morenowe poprzecinane dolinami rzek.U podnóża jednego z takich wzniesień morenowych - Rowokołu (115m n.p.m.), w Smołdzinie, położona jest siedziba Dyrekcji SPN.
Dominującym elementem młodoglacjalnego krajobrazu Niziny Gardnieńsko-Łebskiej są liczne jeziora przybrzeżne ,wydmy nadmorskie oraz rozległe obszary torfowisk .
W tym równinnym terenie jedyne wzniesienia stanowią wierzchołki najwyższych form wydmowych, obserwowane na Mierzei Gardnieńsko-Łebskiej. Formy te to najbardziej znany, najbardziej charakterystyczny, a jednocześnie najbardziej zmienny element krajobrazu Słowińskiego Parku Narodowego.
Szczególną osobliwością przyrodniczą jest geomorfologia Mierzei Łebskiej, ukształtowana przez ostatnie tysiąclecia pod wpływem procesów brzegowych i eolicznych.Na odcinku długości 5 km obserwować możemy najrozleglejsze na wybrzeżu, a zarazem najwyższe wydmy ruchome zwane "Białymi Górami".
Oprócz form wydmowych, związanych z akumulacyjną działalnością wiatru znajdują się tu świadectwa zgoła odmiennej jego aktywności. W wyniku procesu deflacji tworzą się strefy wywianego piasku, zwane obniżeniami deflacyjnymi. Stanowią one obiekty badań pierwotnej sukcesji roślinnej, przebiegającej od inicjalnych zbiorowisk psammofilnych po bór sosnowy. Wśród roślin uczestniczących w kolonizacji pól deflacyjnych wymienić należy, oprócz typowej roślinności wydm nadmorskich i gatunków borowych, trzy gatunki rosiczek, w głębi lądu spotykanych na torfowiskach wysokich.
W zachodniej części Parku, na Mierzei Gardnieńskiej, zdecydowanie przeważają stare wały wydmowe, pokryte przez najbardziej reprezentatywne dla wybrzeża zbiorowisko leśne - nadmorski bór sosnowy. Do gatunków charakterystycznych do tej formacji należą takie rzadkie rośliny jak storczyki - tajęża jednostronna i listera sercowata oraz liczne gatunki gruszyczek.
Współczesna szata leśna wydm nadmorskich liczy zaledwie 1500 lat, a na wielu stanowiskach niewiele ponad kilkaset lat. Pierwotnie panowały tu liściaste lasy dębowe i bukowe. Obecnie najbogatsze i najbardziej przyszłościowe stanowisko tych gatunków znajduje się w północno-zachodniej części Kluckiego Lasu, gdzie objęto ochroną stary, reliktowy las bukowo-dębowy, tworząc obszar ochrony ścisłej "Klukowe Buki".
Na terenie Słowińskiego Parku Narodowego Powierzchniowo dominują ekosystemy wodne, które stanowią ponad połowę jego obszaru. Największe jeziora: Łebsko (7140 ha) i Gardno (2400 ha), główne rzeki Łeba, Łupawa i Pustynka, liczne kanały melioracyjne oraz śródleśne akweny Dołgie Wielkie (174 ha) i Dołgie Małe (6,4 ha) kształtują sieć hydrologiczną Parku.
W jeziorach SPN wyróżniono 10 zespołów roślinnych, w których panują zbiorowiska roślin zanurzonych, utworzone przez gatunki charakterystyczne dla wód zeutrofizowanych.
Konsekwencją wzmożonej produkcji pierwotnej jest zmniejszanie się zasięgu roślinności całkowicie zanurzonej w toni wodnej oraz ekspansja szuwarów oczeretowo-trzcinowych w strefie brzegowej. Jezioro Dołgie Wielkie i Smłodzińskie są siedliskami największych osobliwości przyrodniczych: brzeżycy jednokwiatowej, poryblinu jeziornego oraz gąbki słodkowodnej.
Wzdłuż brzegów dwóch największych jezior Parku wykształciły się rozległe obszary torfowisk niskich, ze szczególnie ekspansywną trzciną, licznymi gatunkami turzyc i trzęślicą modrą. Najcenniejsze florystycznie torfowiska wysokie i przejściowe koncentrują się wzdłuż południowego brzegu jeziora Łebsko.
Flora naczyniowa Słowińskiego Parku Narodowego liczy około 850 gatunków roślin. Wśród nich stwierdzono występowanie prawie 50 gatunków roślin naczyniowych objętych ochroną prawną. Niektóre znajdują się na liście gatunków rzadkich, jak również ginących. Najrzadsze na terenie Parku to storczyki: żłobik koralowaty, kruszczyk błotny, kruszczyk rdzawoczerwony i lipiennik Loesela.
Stosunkowo liczne stanowiska w Słowińskim Parku Narodowym mają przedstawiciele łagodnego klimatu atlantyckiego: woskownica europejska, wrzosiec bagienny oraz relikty epoki lodowcowej: malina moroszka, bażyna czarna, zimoziół północny i bagno zwyczajne. Nadto florę SPN wzbogaca około 550 gatunków glonów, 160 gatunków mchów i 250 gatunków porostów.
Bibliografia:
E.Stupnicka 1997 “Geologia regionalna Polski”
Wydawnictwo Geologiczne Warszwa
Stanisław Bukowy , Ryszard Dadzel “Budowa geologiczna Polski” Wydawnictwa Geologiczne 1974 Warszawa
Państwowy Instytut Geologiczny - publikacje zamieszczone na stronach www
G. Czapowski 1987 — Sedimentary facies in the Oldest Rock Salt
(Nal) of the Łeba elevation (northern Poland). Lecture Notes of Earth
5) Internet