SENTENCJE ŁACIŃSKIE I ZWROTY ZNANE Z HISTORII
Alea iacta est - Kości zostały rzucone [słowa Menandra powtórzone przez Cezara, podczas przekraczania rzeki Rubikon w r. 49 p.n.e. wbrew rozkazowi senatu; rozpoczął w ten sposób wojnę domową, w której zwyciężył Pompejusza].
Ab ovo usque ad mala - Od samego początku, od Adama i Ewy [łać. `od jaja'. Horacy sławi Homera, że nie rozpoczął Iliady „od jaja” Ledy, z którego wykluła się Helena, ale przystąpił od razu do rzeczy, in medias res. W Satyrach I,3,6 Horacy używa wyrażenia ab ovo usque ad mala dosł. `od jajka aż do jabłek; od zakąski aż do deseru; od początku do końca'].
Audiatur et altera pars - Należy wysłuchać także drugiej (przeciwnej) strony (przed wydaniem sądu, orzeczenia).
Ave Caesar! Morituri te salutant - Witaj Cezarze, pozdrawiają cię idący na śmierć [pozdrowienie gladiatorów wychodzących na arenę; tymi słowami pozdrawiali cesarza Klaudiusza marynarze, którym kazał odegrać bitwę morską; z Divus Claudius V,21,6 Swetoniusza. W Quo vadis Sienkiewicza].
Aliena laudatis, vestra ignoratis - Cudze chwalicie, waszego nie znacie.
Carpe diem - (dosł. Chwytaj dzień) Korzystaj z każdego dnia; nie marnuj mijających chwil. [dewiza epikurejczyków. Horacy Carmina I,11,8]
Carthago delenda est - Kartagina musi być zburzona.
Civis Romanus sum - Jestem obywatelem rzymskim [stara forma odwołania się do nietykalności obywatelskiej i do jurysdykcji rzymskiej (od sądów cudzoziemskich), „która wielu ludziom na krańcach Imperium, pod barbarzyńcami, ratowała cześć i życie”; u Cycerona; św. Paweł Apostoł].
Cogito ergo sum - Myślę więc jestem. [Rene Descartes Meditationes de prima philosophia 1,7,10]
Consuetudo est altera natura - Przyzwyczajenie to druga natura. [Arystoteles: Rhetorica I,11. Słowa te spopularyzował Cycero De finibus bonorum et malorum 5,25,74].
Contra spem spero - Przeciw nadziej mam nadzieję. [Parafraza zdania św. Pawła z listu Do Rzymian (4,10): „Contra spem in spem credidit”' Paweł pisał to o Abrachamie].
Cuius regio, eius religio - Czyj kraj, tego wyznanie. Władca określa wyznanie poddanych. Zasada przyjęta w czasie Augsburskiego Pokoju Religijnego 1555 r.
De gustibus non est disputandum - W sprawach smaku (gustów, upodobań) nie ma dyskusji.
Donec eris felix multos numerabis amicos - Dopóki będziesz szczęśliwy, będziesz miał wielu przyjaciół [Owidiusz Tristia I,9,5-6].
Dulce et decorum est pro patria mori - Słodko i zaszczytnie jest umrzeć za Ojczyznę. [Fragment jednej z tzw. „Ód rzymskich” Horacego, w których poeta sławi tradycyjne cnoty rzymskie, Carmina III,2,13. Napis m.in. na bramie cmentarza na Palmirach].
Dura lex sed lex - Twarde prawo, ale (przecież) prawo [Ulpian Digesta Iustiniani XL,9,12,1].
De mortuis nil nisi bene - O umarłych nie należy mówić niczego jak tylko dobrze [Diogenes Laercjusz Chilon]
Errare humanum est - Błądzić (mylić się) jest rzeczą ludzką [Seneka Rhetor Controversiae 4,3; Cyceron In Marcum Antonium orationes Philippicae 12,2. Podobne myśli u Teogonisa, Sofoklesa i Eurypidesa]
Exemplis discimus - Na przykładach uczymy się [Fedrus Fabulae Aesopiae II,2,1].
Festina lente - Śpiesz się powoli. [Swetoniusz Divus Augustus 25; maksyma cesarza Augusta].
Finis coronat opus - Koniec wieńczy dzieło (i pozwala nam dopiero ocenić w pełni) [Przysłowie przytoczone przez Owidiusza Heroides 2,85. Napis w herbie Seszeli, państwa w Ameryce Południowej].
Gaudeamus igitur (iuvenes dum sumus) - Cieszmy się więc, pókiśmy młodzi. [Pierwsze słowa pieśni studenckiej z XVIII wieku za zbioru Carmina Burana; pierwotnie była to żartobliwa piosena żaków Uniwersytetu w Heidelbergu; tekst poety nm. C. W. Kinderlebena (1781 r.) oparty na hymnie pokutnym z XIII w.; melodia pieśni J. G. Günthera (1717 r.)].
Gutta cavat lapidem non vi sed saepe cadendo - Kropla drąży skałę nie siłą, lecz ciągłym kapaniem. [z Garioponta (XI w. Szkoła Salerneńska); u Owidiusza Listy z Pontu 4,10,5].
Honores mutant mores, (sed raro in meliores) - Zaszczyty zmieniają obyczaje, (lecz rzadko na lepsze). [Plutarch Vitae parallelae - Sulla 30].
Homo sum, humani nil a me alienum esse puto - Człowiekiem jestem; sądzę, że nic co ludzkie nie jest mi obce. [Terencjusz Heautontimorumenos I,1,25].
Homo homini lupus est - Człowiek człowiekowi wilkiem [ Thomas Hobbes według Plauta Asinaria 495].
Historia magistra vitae est - Historia jest nauczycielką życia. [Cycero De oratore II,9,36].
Ibi victoria, ubi concordia - Tam zwycięstwo, gdzie zgoda [Publiusz Syrus Sententiae 289].
Inter arma silent leges - W czasie wojny milczą prawa. [wg. Plutarcha Vitae parallelaei - Marius XXVIII,2 słów tych miał użyć konsul i wódz rzymski Mariusz dla uzasadnienia bezprawnego nadania obywatelstwa rzymskiego mieszkańcom Kamerynu (101 r. p.n.e.); spopularyzowane przez Cycerona Pro Milone IV,11].
Inter arma silent musae - W czasie wojny milczą Muzy [Cycero].
Ignorantia iuris nocet - Nieznajomość prawa szkodzi [formuła prawa rzymskiego].
Iustitiam colere debemus - Powinniśmy szanować sprawiedliwość [Gmach Sprawiedliwości].
Lex retro non agit - Prawo nie działa wstecz [zasada prawa rzymskiego; Cyceron In Verrem 41-42,105].
Manus manum lavat - Ręka rękę myje [słowa poety greckiego Epicharmosa z Syrakuz (VI/V w. P.n.e.) przytoczone przez Ajschinesa Dialogi II,6; spopularyzowane w wersji łacińskiej przez Senekę i Peteroniusza].
Medice! Cura te ipsum - Lekarzu, ulecz samego siebie [przysłowie przytoczone w Łk. 4,23]
Mens sana in corpore sano - Zdrowy duch (rozum) w zdrowym ciele [Juwenalis Saturae X,356. Dewiza Towarzystwa Gimnastycznego `Sokół' powstałego na przełomie XIX i XX w.].
Neminem captivabimus, nisi iure victum - Nikogo nie uwięzimy bez wyroku sądowego [immunitet nietykalności przyznany szlachcie przez Władysława Jagiełłę przywilejem brzeskim z 1425 r.].
Non scholae sed vitae discimus - Nie dla szkoły lecz dla życia uczymy się [parafraza słów Seneki: Non vitae sed scholae discimus z Epistulae morales ad Lucilium CVI,11].
Nosce te ipsum = Cognosce te ipsum - Poznaj samego siebie [przekład greckiej sentencji Gnothi seauton wyrytej na Świątyni Apollona w Delfach. Wersja łacińska u różnych autorów, np. u Cycerona i Seneki].
Nulla dies sine linea - Żaden dzień bez kreski; bez postępu w pracy [dewiza greckiego malarza Apellesa; u Pliniusza Starszego Historia naturalis XXV,85].
tempora, o mores! - Co za czasy, co za obyczaje! [Cyceron In Catilinam I,1].
Ora et labora et lege! - Módl się I pracuj I czytaj [dewiza zakonu benedyktynów sformułowana przez św. Benedykta z Nursji].
Omnia mea mecum porto - Wszystko moje ze sobą noszę; cały bowiem mój majątek to mądrość [Cyceron Paradoxa ad Marcum Brutum I,1,8 przypisuje te słowa greckiemu mędrcowi Biasowi z Prieny; Seneka natomiast Ad Serenum de constantia sapientis 5,6 i Epistulae morales ad Lucilium IX,18 filozofowi Stilponowi z Megary w postaci Omnia mea mecum sunt].
Otium post negotium - Odpoczynek po pracy.
Omnia suo tempore - Wszystko w swoim czasie.
Omnes unum simus - Bądźmy jednością.
Pax optima rerum - Pokój najlepszą z rzeczy [Silius Italicus Punica XI,593].
Panem et circenses! - Chleba i igrzysk [zawołanie próżniaczego pospólstwa rzymskiego; przytacza je Juwenalis Saturae X,81].
Pecunia non olet - Pieniądz nie śmierdzi [Cycero Orator XLV,154; według późniejszej anegdoty Cesarz Wespazjan miał to stwierdzić o pieniądzach uzyskanych jako podatek od publicznych latryn - przytoczone przez Swetoniusza De vita Caesarum - Vespasianus].
Per aspera ad astra - Przez trudy do gwiazd [parafraza z tragedii Seneki Hercules furens: Non est ad astra mollis e terris via - Nie jest łatwa droga z ziemi do gwiazd].
Primus inter pares - Pierwszy między równymi [tytuł przysługujący senatorowi pierwszemu na liście senatorów, w późniejszym okresie tytuł cesarza].
Quot capita tot sententiae - Ile głów tyle myśli (poglądów).
Quod felix, faustum fortunatumque sit - Oby to było szczęśliwe, sprzyjające, pomyślne.
Quidquid discis, tibi discis - Czegokolwiek się uczysz, uczysz się dla siebie [ Petroniusz Satiricon Libri 461].
Repetitio est mater studiorum - Powtarzanie jest matką nauki.
Scio me nihil scire - Wiem, że nic nie wiem [dewiza Sokratesa: Plato Obrona Sokratesa VI,21 A-D].
Salus rei publicae suprema lex esto - Dobro rzeczpospolitej niech będzie najwyższym prawem [wersja za Prawo XII tablic; Cyceron De legibus III,8, De divinatione I,59].
Sit tibi terra levis - Niech tobie ziemia lekką będzie [napis na nagrobkach, często w skrócie STTL; również w postaci Sit ei terra levis. Parafraza z Eurypidesa Alkestis 4777].
Tempora mutantur et nos mutamur in illis - Czasy się zmieniają i my zmieniamy się wraz z nimi [słowa przypisywane przez Mathiasa Borboniusa (1612 r.) Lotarowi I, władcy Franków (795-855), a wcześniej przytoczone przez Williama Harrisona (1577 r.). Prawdopodobnie pod wpływem Owidiusza : Tempora labuntur tacitisque senescimus annis (czas upływa i my się starzejemy z cicho upływającymi latami)].
Ubi tu Caius ibi ego Caia - Gdzie ty, Gajuszu, tam ja Gaja [formuła wypowiadana przez pannę młodą wchodzącą do domu męża; Plutarch Moralia 271,E].
Veni, vidi, vici - Przybyłem, zobaczyłem, zwyciężyłem [po swym błyskawicznym zwycięstwie nad Farauesem, królem Pontu w bitwie pod Zelą 2 sierpnia 47 r. p.n.e. Cezar wysłał do przyjaciół w Rzymie list zawierający te trzy słowa. Informuje o tym Plutarch Żywot Cezara 50. Król Jan III Sobieski po zwycięstwie pod Wiedniem powiadomił o tym papieża w słowach : Venimus, vidimus, Deus vicit].
Vita brevis est, ars longa et spes fragilis - Życie krótkie, sztuka długa a nadzieja krucha.
Verba docent, exempla trahunt - Słowa uczą, przykłady pociągają [przysłowie średniowieczne; myśl Seneki Epistulae morales ad Lucilium 6,5].
Verba volant, scripta manent - Słowa ulatują, pismo pozostaje [przysłowie z XV w. Jako parafraza horacjańskiego Nescit vox missa reverti (słowo, które raz wyleciało, nie potrafi wrócić)].
Vox populi vox dei - Głos ludu, głos Boga [wyrażenie to znajduje się u Hezjoda Prace i dnie 736. Po łacinie użyte w liście filozofa Alkuina do Karola Wielkiego w sensie negatywnym: Nie słuchajmy tych, którzy mówią, że głos ludu jest głosem Boga. Podobną myśl możemy znaleźć u Seneki Rethora.
ZWROTY ŁACIŃSKIE
Alter ego = Amicus alter ego - drugie ja [prawdziwy przyjaciel jest jakby drugim mną samym; o przyjacielu; wg. Dogenesa Laertiosa określenia tego użył jako pierwszy Zenon z Kition na Cyprze. Przytoczył je Porfiriusz w Życiu Pitagorasa 33. Cyceron cytuje je w łacińskim przekładzie amicus alter ego.
Ab Urbe condita - od założenia miasta (Rzymu)
Ad Kalendas Graecas - na Kalendy greckie; nigdy
Alma mater - Matka Karmicielka [od średniowiecza nazwa szkoły wyższej; uniwersytet]
Anno Domini - w roku pańskim
Ante Christum natum / post Christum natum - przed / po narodzeniu Chrystusa
Arbiter elegantiarum - mistrz dobrego smaku, elegancji [Tacyt Annales XVI,19 tak nazywa Petroniusza, powiernika i przyjaciela Nerona, uważanego przez niego za mistrza dobrego smaku]
Ars amandi - sztuka kochania [tytuł poematu Owidiusza]
Artes liberales - sztuki wyzwolone [średniowieczna nazwa siedmiu nauk: trivium - gramatyka, retoryka, dialektyka; quadrivium - arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka]
Aurea mediocritas - złoty środek; złoty umiar, umiar [Horacy Carmina II, 10]
Bene natus - dobrze urodzony
Bonum publicum - dobro publiczne
Brevi manu - odręcznie; w skrócie
Caput mundi - głowa (stolica) świata; Rzym
Condicio sine qua non - warunek niezbędny, bez którego spełnienia coś nie zachodzi
Contra legem - wbrew prawu
Corpus delicti - dowód rzeczowy przestępstwa
Curriculum vitae - przebieg życia; życiorys [Cyceron Pro Rabiro oratio 10,30]
De facto - w istocie; w rzeczywistości
D.O.M. (Deo Optimo Maximo) - Bogu Najlepszemu Największemu [napis na świątyniach rzymskich, potem chrześcijańskich
Deus ex machina - bóg z maszyny [niespodziewany i nienaturalny udział osoby lub zdarzenia w rozwiązaniu jakiejś sytuacji; wyrażenie oparte na technice teatru greckiego. Słowa Sokratesa przytoczone przez Platona Kratylos 425 D]
Divide et impera - dziel i rządź [hasło przypisywane Filipowi Macedońskiemu, ojcu Aleksandra Wielkiego; Król Francji Ludwik XI]
Dramatis personae - osoby dramatu
Ecce homo - oto człowiek [słowa Piłata o Chrystusie]
Editio princeps - pierwsze wydanie
Errata - błędy, wykaz błędów
Ex aequo - na równi; jednakowo
Ex cathedra - z katedry, urzędowo, w sposób przecinający dyskusję
Ex libris - z książek, z księgozbioru
Ex definitione - z definicji; na mocy definicji
Ex officio - z urzędu, na mocy władzy
Explicite - jasno; wyraźnie [bez ogródek]
Ex post - po fakcie
Expressis verbis - dobitnymi słowami; dla przykładu
Fiat iustitia - niech się stanie sprawiedliwość
Genius loci - duch opiekuńczy miejsca [element pierwotnej animistycznej religii rzymskiej]
Gloria victis - chwała zwyciężonym [tytuł zbioru nowel Elizy Orzeszkowej; jest to transformacja powiedzenia Vae victis]
Habemus papam - mamy papieża [ogłoszenie wyboru papieża]
Hic et nunc - tu i teraz
Hic iacet - tu leży, spoczywa [początek napisu nagrobnego]
Homo artifex - człowiek artysta
Homo erectus - człowiek wyprostowany
Homo faber - człowiek wytwórca, twórca [Leon Brunschwig (1849-1944) De la connaisance de soi; Henri Bergson La pensee et le mouvant (1934); również tytuł powieści Maxa Frischa (1957)]
Homo novus - człowiek nowy, nowicjusz, dorobkiewicz, nikomu dotąd nieznany [Cyceron De officiis I,39,138]
Homo sapiens - człowiek rozumny [termin naukowy określający rodzaj ludzki, stworzony przez Karola Linneusza w Systema naturae]
Homo ludens - człowiek bawiący się [tytuł książki holenderskiego filozofa J. Huizingi. Również homo ludens można tłumaczyć - człowiek aktor]
Homo viator - człowiek wędrowiec; podróżny; pielgrzym [średniowieczny symbol doli człowieczej. Tytuł książki Gabriela Marcela]
Honoris causa - dla zaszczytu, dla podkreślenia zasług
Idem per idem - to samo przez to samo [błąd logiczny w definicji rzeczy określanej przez nią samą]
Imponderabilia - wartości nie dające się zważyć; wartości moralne, duchowe
Imprimatur - niech będzie wydrukowane; można drukować [formuła zezwolenia władzy kościelnej na druk książki]
Index librorum prohibitorum - spis książek zakazanych [tytuł książki wydanej w 1559 r. z polecenia papieża Pawła IV, zawierającej wykaz książek głoszących nauki nie zgodne z nauką Kościoła. Ostatnie wydanie 1948 r. Inna nazwa to Index expurgatorius]
Index nominum - wykaz imion
Index rerum - spis rzeczy
In medias res - w środek rzeczy; do sedna sprawy [Horacy Ars poetica 148 chwali Homera, że wprowadza słuchaczy w środek wydarzeń, a nie zaczyna wszystkiego od początku]
In memoriam - na pamiętkę
In flagranti - na gorącym uczynku, występku [schwytani na dokonywaniu zbrodni; w Kodeks Justyniana 9,13,1,1]
In saecula saeculorum - na wieki wieków [zakończenie wielu modlitw liturgicznych]
In spe - w nadziei; w przyszłości
In statu nascendi - w stanie rodzenia się, powstawania
Iunctim - łączenie
Lapsus linguae - błąd języka; mimowolny błąd w mowie
Lege artis - według reguł sztuki; po mistrzowsku, prawidłowo
Liberum veto - wolny sprzeciw [Władysław Siciński, poseł trocki doprowadził po raz pierwszy w r. 1652 do zerwania sejmu według zasady jednomyślności.
Licentia poetica - swoboda poetycka [dozwolona poecie możliwość odejścia od przyjętych reguł i zasad oraz puszczania wodzów fantazji. Seneka Naturales quaestiones II,44; Cyceron De oratore III,38,153]
Magna cum laude - z wielką pochwałą [nazwa bardzo dobrego stopnia w szkole]
Memento mori - pamiętaj, że umrzesz [hasło przypominające o konieczności przygotowania się na śmierć. Pozdrowienie cystersów, kamedułów i trapistów]
Modus vivendi - sposób życia
Modus operandi - modus faciendi - sposób działania, sposób robienia
Mutatis mutandis - zmieniwszy to, co zmienić należało; dokonawszy niezbędnych zmian
Nihil novi - nic nowego [Cyceron Ad familiares 107,2]
Nihil novi sub sole - nic nowego pod słońcem [parafraza zdania z Księgi Kohelota I,10]
Nil admirandum - nie należy się dziwić niczemu
Nil desperandum - nie należy rozpaczać; nie należy tracić nadziei [Horacy Carmina I,7,27]
Non omnis moriar - nie wszystek umrę [Horacy Carmina III,30,6 zapowiada sobie nieśmiertelność w poezji]
Opera omnia - dzieła wszystkie [wydanie dzieł wszystkich pisarza]
Opus citatum - dzieło cytowane
Ora pro nobis - módl się za nami
Pro domo (sua) dla własnego domu; za własny dom [we własnej sprawie, we własnym interesie, dla własnej korzyści]
Persona non grata - osoba niepożądana [dyplomata, który za działalność sprzeczną ze statutem dyplomaty został usunięty z placówki na polecenie rządu gospodarza; przenośnie osoba niemiła, źle widziana]
Pro et contra - za i przeciw
Qui pro quo - kto za kogo; jeden za drugiego [dwaj przyjaciele Pylades i Orestes podawali się kolejno jeden za drugiego, by zginąć za przyjaciela. Sądzący król nie wiedział, kto za kogo. W średniowieczu pojęcie farmaceutyczne; potem pomyłka, nieporozumienie. Pisane także: quiproquo. W okresie międzywojennym nazwa słynnego kabaretu warszawskiego]
Quorum praesentia sufficit - dostateczna liczba osób, których obecność jest wystarczająca, np. na posiedzeniach rad akademickich
Remedium - lekarstwo
Requiem - msza żałobna
Requiescat in pace - niech spoczywa w pokoju
Sensu lato = sensu largo - w szerokim znaczeniu
Sensu stricto = in sensu stricto - w ścisłym znaczeniu
Status quo - obecny stan rzeczy [określenie prawnicze]
Stricte - dokładnie
Sequere me - pójdź za mną [słowa Chrystusa do św. Piotra]
Sum qui sum - jestem który jestem [słowa Boga]
Semper ubique - zawsze i wszędzie
Urbi et Orbi - Miastu (Rzymowi) i Światu [błogosławieństwo papieskie udzielane w szczególnie uroczystych momentach. Przenośnie: podawać coś do publicznej, powszechnej wiadomości]
Vade mecum - pójdź za mną [zwrot pochodzenia biblijnego. Od daty wydania zbioru Piotra Latichiusa Vade mecum sive epigrammatum centuriae duae (1625) umowny tytuł różnych przewodników, poradników, podręczników]
Vade retro me, Satane! - idź precz ode mnie, Szatanie [św. Marek Ewangelia 8,33]
Vis maior excusat - siła wyższa usprawiedliwia [z języka prawniczego. Siła wyższa usprawiedliwia niestawienie się w sądzie; Seneka De beneficiis IV,39,4]
Vis comica - siła komizmu
Volens nolens - chcąc nie chcąc
Votum separatum - odrębne zdanie, wniosek, głos przy głosowaniu, itp.
Voto primo - z pierwszego małżeństwa
Vulgus profanum - tłum pospolity
PODSTAWOWE SKRÓTY
I.N.R.I. (Iesus Nasarenus Rex Iudeorum) - Jezus Nazareński Król Żydowski [napis umieszczony na rozkaz Piłata nad Krzyżem Chrystusa]
S.P.Q.R. (Senatus Poplusque Romanus) - Senat i lud rzymski [oficjalna tytulatura państwa rzymskiego]
P.M. (Pontifex Maximus) - Najwyższy Kapłan [tytuł w starożytnym Rzymie, potem tytuł papieża]
v. (vide) - zobacz, patrz
l.c. (loco citato) - w miejscu cytowanym; książka cytowana
Dr. U. (doctor utriusque iuris) - doktor obojga praw [tzn. prawa cywilnego i kanonicznego]
D. D. (dono dedit) - dał w podarunku
D. P. (dono posuit) - postawił w darze
G. H. L. (Genius huius loci) - duch opiekuńczy tego miejsca
P. M. (piae memoriae) - świętej pamięci
10