Ćwiczenia i zabawy rytmiczne w kl. I-III

Jedną z form aktywności na lekcjach jest ruch z muzyką. Spostrzeganie i przeżywanie muzyki jest procesem w pewnym sensie słuchowo-ruchowym. Tak też specyfika przeżycia muzycznego i wrodzona dążność dziecka do ruchu powoduje konieczność uwzględniania ćwiczeń i zabaw ruchowych na lekcjach.

Stosowanie tej formy zajęć ważne jest z wielu powodów. Młodszy wiek szkolny to okres, w którym rozwój dziecka uwarunkowany jest jego aktywnością. Najczęściej objawia się ona w dużej ruchliwości dziecka i stałym dążeniem do działania. Ruch podporządkowany muzyce spełnia w tym procesie specjalne zadanie. Przede wszystkim wprowadza do zajęć szkolnych zabawę i odprężenie, zaspokaja tak żywą u dziecka potrzebę poruszania się, co wobec konieczności wielogodzinnego siedzenia w ławce szkolnej ma niebagatelne znaczenie. Ponadto rytm, który jest wyrazem ruchu w muzyce, jest tym jej elementem, który do dzieci najłatwiej trafia. Jeśli zatem pozwolimy dzieciom podporządkować się rytmowi muzycznemu i wyrazić go ruchami własnego ciała, umożliwimy im tym samym bezpośrednie aktywne przeżycie muzyki już nie tylko w warstwie rytmicznej, ale również w zakresie innych środków wyrazu muzycznego. Jest to więc najlepsza droga zbliżenia muzyki do dziecka. Jej bezpośrednie i aktywne przeżycie jest czynnikiem rozwoju wrażliwości na zjawiska muzyczne, co prowadzi do rozwoju wrażliwości estetycznej i emocjonalnej.

Ruch przy muzyce ma znaczenie nie tylko dla rozwoju muzykalności. Przyczynia się on także do ogólnego rozwoju dziecka. Dzięki tej atrakcyjnej formie zajęć intensyfikują się procesy poznawcze, takie jak spostrzeganie, wyobrażenia, myślenie. Wyrabia się też zdolność koncentracji uwagi, kształci szybka orientacja oraz pamięć, pobudza aktywność. Rozwijają się również we wzajemnej równowadze procesy hamowania i pobudzania, istotne dla prawidłowego funkcjonowania człowieka w jego środowisku.

Ruch podporządkowany muzyce korzystnie wpływa również na prawidłowy rozwój fizyczny dziecka: poprawia postawę, koordynację ruchów, wprowadza dyscyplinę wewnętrzną wyrażającą się gotowością do wykonywania zadań.

Współdziałanie w grupie, jakie występuję podczas zajęć ruchowych, ma też ogromne znaczenie wychowawcze. Konieczność podporządkowania się regułom, a równocześnie uzależnione od jednostki poprawne wykonanie ćwiczeń wyrabia poczucie solidarności z grupą i współodpowiedzialność. Konieczność podejmowania szybkich decyzji kształci wolę, a wykonywanie indywidualnych nieskomplikowanych poleceń w swobodnej, radosnej atmosferze łagodzi kompleksy i nieśmiałość.

Na lekcjach muzyki w klasach I-III niemal wszystkie problemy muzyczne możemy wprowadzać i utrwalać przez atrakcyjne ćwiczenia i zabawy ruchowe. Sala przed zajęciami powinna być dobrze przewietrzona. Nauczyciel powinien dążyć do tego, aby wszystkie dzieci właściwie wykonywały powierzone im zadanie. Nie można jednak dążeniem do precyzji ruchu zniweczyć radości wypływającej z zabawy i przeżywania muzyki. Gdy dziecko nie może powtórzyć gestu czy ruchu, nie należy wymagać od niego precyzyjnego wykonania, lecz zachęcając je do udziału w zabawie starać się pomóc mu stopniowo przezwyciężać trudności ruchowe. Uporczywe podkreślanie niezdarności jest karygodne i może doprowadzić do zniechęcenia i upokorzenia. Im więcej swobody pozostawi się dzieciom, tym łatwiej im będzie poddać się całym ciałem „nakazom” muzyki. Należy pamiętać również o tym, że w zabawach muszą brać udział wszystkie dzieci, niezależnie od uzdolnień. Nie można pomijać dzieci mniej zdolnych, niesprawnych fizycznie czy nieśmiałych. Przeciwnie, takie dzieci specjalnie staramy się zachęcić do wspólnej zabawy, a następnie powierzamy im nawet role indywidualne (starannie dobrane do ich możliwości).

Jeśli nauczyciel nie potrafi grać na fortepianie, może podczas ćwiczeń akompaniować na instrumentach perkusyjnych, na których do niektórych ćwiczeń mogą akompaniować same dzieci.

Rodzaje zabaw i ćwiczeń

Każdą lekcję muzyki powinien rozpoczynać cykl ćwiczeń ruchowych mających na celu zmobilizowanie uwagi uczniów i stworzenie odpowiedniego nastroju. W ćwiczeniach tych wprowadzamy następujące elementy:

-marsz w rytmie ćwierćnut

-bieg w rytmie ósemek

-podskoki z nogi na nogę w rytmie: ósemka z kropką i szesnastka

-pauza muzyczna (bezruch)

Ważnym elementem, którego nie można w tych ćwiczeniach pomijać, jest stosowanie zmian tempa i dynamiki. Właśnie od tych elementów muzyki, najłatwiejszych do uchwycenia przez dzieci, należy rozpocząć rozwijanie wrażliwości muzycznej.

1.Rozwijanie wrażliwości na dynamikę

piano - cicho, forte - głośno

crescendo - coraz głośniej, decrescendo (diminuendo) - coraz ciszej

Dynamika w muzyce dotyczy siły natężenia dźwięku, czyli jego głośności. Rozwijając wrażliwość na natężenie dźwięku należy dążyć do tego, by dzieci wyrażały zmiany natężenia ruchami. Przy dynamice piano uczniowie powinni klaskać, stawiać kroki cicho lub tez wyrażać ją małymi ruchami rąk oraz lekkim kołysaniem. Przy dynamice forte uczniowie powinni klaskać, stawiać kroki głośno lub wyrażać ją rozległymi ruchami rąk oraz silnymi skłonami. Te same ćwiczenia można wykorzystać stosując dynamikę crescendo (coraz głośniej) i decrescendo (coraz ciszej).

Przykładowe zabawy

1.Ciche chodzenie na palcach i „niesienie” na otwartej i wyciągniętej do przodu dłoni wyobrażonego sobie przez dzieci piórka.

2. Koło rośnie i maleje

Dzieci stoją na obwodzie dużego koła. Gdy muzyka brzmi forte, dzieci tupią. Gdy nauczyciel zaczyna grać coraz ciszej, zaczynają posuwać się do przodu i stopniowo zmniejszają koło stawiając stopy coraz ciszej. Gdy natężenie dźwięków zaczyna znów rosnąć, poszerzają koło, stawiając kroki coraz głośniej.

3.Akompaniament piano - dzieci zataczają koła wskazującymi palcami. Gdy dynamika rośnie, zaczynają zataczać koła kolejno: dłońmi, rękami do łokci, wreszcie całymi ramionami. Należy stosować w tym ćwiczeniu stopniowe i nagłe zmiany dynamiki.

4.”Rysowanie” na podłodze kół małych i coraz większych wg akompaniamentu nauczyciela - raz jedną, raz drugą nogą w pozycji stojącej.

5.Muzyka piano - dzieci poruszają się po Sali, ruchy ich są swobodne, rozluźnione. Gdy wzrasta natężenie dźwięku, ruchy są coraz bardziej zdecydowane (np. zaciśnięte pięści, mocne wyrzuty ramion, sprężyste kroki)

6.Deszcz i wiatr

Jedna grupa dzieci to „drzewa”, druga „krople deszczu”. Muzyka piano -„krople deszczu” cicho na palcach poruszają się po Sali, „drzewa”, kołyszą się lekko. Gdy wzrasta natężenie - „krople deszczu” mocno bębnią (dzieci stawiają mocne kroki), „drzewa” - pochylają się mocno na wszystkie strony.

7.”Rzuć, złap”

Akompaniament piano - dzieci idą cicho po obwodzie koła. W środku stoi dziecko z piłką. Gdy nauczyciel zagra głośny dźwięk dzieci zatrzymują się, a dziecko stojące w środku rzuca piłkę do jednego z kolegów stojących na obwodzie koła. Jeśli ten piłki nie złapie, odchodzi z zabawy. Jeśli złapie - zajmuje miejsce w środku koła i zabawa zaczyna się od początku.

8.Uczniowie chodzą w wolnym tempie przy akompaniamencie piano. Usłyszawszy zagrany sygnał forte - zatrzymują się i ostrym naprężonym ruchem wskazują wybrany punkt lub przedmiot znajdujący się w sali.

9.Uczniowie stoją z luźno zwieszonymi rękoma i głową, pochyleni od pasa w dół. Wraz z narastaniem dynamiki stopniowo prostują się (wyprostowuje się kręgosłup, kolana, unosi się głowa i ramiona), by w punkcie kulminacyjnym przebiegu dynamicznego przyjąć postawę „bohaterską” o mięśniach naprężonych.

10.Uczniowie poruszają się małymi krokami, stawiając bardzo cicho stopy. Przy narastaniu dynamiki stopniowo wydłużają krok, zamieniając go przy forte na długie przeskoki.

2.Rozwijanie wrażliwości na tempo

Tempo w muzyce dotyczy szybkości przebiegu dźwięków w utworze muzycznym. Podstawą kształcenia wrażliwości na tempo jest przeżycie go w ruchu. Podstawowe ćwiczenia rozwijające wrażliwość na tempo, to marsz, bieg oraz klaskanie zgodne z akompaniamentem wykonywanym przez nauczyciela. Innymi ćwiczeniami jest stopniowe przyspieszanie i zwalnianie.

Przykładowe zabawy

1.Zawody z piłką

Dzieci stoją w 2 rzędach w małym rozkroku. Na sygnał nauczyciela pierwsze dziecko z każdego rzędu podaje nad głową piłkę dziecku stojącemu za nim. Kolejne dzieci podają sobie piłkę zgodnie z tempem muzyki sygnał-podanie piłki. Z powrotem można podawać piłkę pomiędzy nogami - dołem.

2.Ślimaki, jeże i zające

Dzieci podzielone na 3 grupy to „ślimaki, jeże i zające”. Nauczyciel ustala 3 rodzaje tempa: wolne - poruszają się ślimaki, umiarkowane - idą tupiąc lekko jeże, szybkie - biegają zające.

3. „Koniki”

Dzieci ustawione w „zaprzęgi”. „Konik” z przodu podaje wyciągnięte do tyłu ręce „woźnicy” (dziecku stojącemu za nim). Gdy akompaniament ma tempo wolne „zaprzęgi jadą pod górę”. Akompaniament trochę szybszy - „jadą po równym terenie”, akompaniament szybki - „jadą z górki”.

4.”Samoloty”

Dzieci rozmieszczone są w całej Sali, czekając w pozycji kucznej na rozpoczęcie zabawy, z ramionami wyciągniętymi w bok. W ten sposób naśladują stojące na lotnisku samoloty. Nauczyciel gra na początku bardzo wolno, stopniowo przyspiesza, a następnie stopniowo zwalnia. Dzieci - „samoloty” dostosowując się do akompaniamentu „startują” stopniowo przyspieszając, jednocześnie powoli prostują się. Przy szybkim akompaniamencie biegną na palcach . Przy zwalnianiu stopniowo opadają, wracając do pozycji wyjściowej - „lądują”.

5.”Karuzela”

Połowa grupy ustawiona w kole trzyma się za ręce. Za każdym dzieckiem stoi drugie trzymając je za ramiona. Akompaniament w wolnym tempie - „karuzela rusza” - dzieci posuwają się bocznym cwałem w prawo. Tempo coraz szybsze - „karuzela przyspiesza”. Przez pewien czas tempo się nie zmienia, a następnie staje się coraz wolniejsze. „Karuzela” stopniowo zatrzymuje się. Nie stosować ze względu na bezpieczeństwo bardzo szybkiego tempa.

6.Toczenie piłek

Dzieci siedzą naprzeciwko siebie parami, nogi wyprostowane i lekko rozsunięte. Jedno z dzieci w każdej parze trzyma w rękach piłkę. Na dany przez nauczyciela znak dzieci zaczynają turlać do siebie wzajemnie piłki, stosując się do tempa akompaniamentu nauczyciela.

7. Bawimy się w malarza

Dzieci siedzą lub stoją z wyciągniętą ręką wyobrażając sobie że trzymają pędzel. Malują wyobrażone przez siebie różne rzeczy w tempie akompaniamentu granego przez nauczyciela.

3.Uwrażliwianie na różnice artykulacyjne - legato i staccato

Wyrażenie ruchem artykulacji legato powinno odzwierciedlać ścisłe łączenie dźwięków - właściwe dla tego rodzaju artykulacji.

Przykładowe zabawy

1.Ćwiczenie ruchów dłoni

Dzieci stoją w swobodnej „rozsypce” i kolistymi ruchami dłoni „malują” kółeczka w przestrzeni: z przodu, z boku, wysoko, nisko nad podłogą.

2. Ćwiczenie ruchów ilustrujących różne czynności manualne.

Dzieci stoją w wygodnym rozkroku i powolnymi płynnymi ruchami prawej i lewej ręki na zmianę naśladują wymienione przez nauczyciela czynności, np.

-wycieranie powierzchni dużego okrągłego stołu

-obieranie banana

-malowanie ściany

3.”Rysowanie”w przestrzeni

Dzieci stoją w swobodnym, lekkim rozkroku i płynnymi ruchami, na zmianę prawej i lewej ręki „rysują” w przestrzeni cyfrę 8 w płaszczyźnie poziomej a następnie pionowej. Cyfrę 8 można zastąpić każdą inną, a także „odwzorowaniem” liter, figur geometrycznych.

4.Dzieci stoją z nogami złączonymi w stopach i kolanach. Na „raz” ćwiczący unoszą nogę ugiętą w kolanie pod kątem prostym, jednocześnie kierując stopę palcami prostopadle do podłogi, na „dwa” stawiają stopę na czubkach palców, na „trzy” zaś „przyklejają” do podłogi piętę. Ćwiczenie wykonywać raz prawą raz lewą nogą.

5.Dzieci trzymają ręce otwarte na boki. Wraz z wykonywaniem półprzysiadu opuszczają je miękko w dół, przy prostowaniu się zaś unoszą je w bok.

6. Dzieci stoją z nogami złączonymi w stopach i kolanach. Nauczyciel gra akompaniament w wolnym tempie a czasie którego uczniowie „rysują” na podłodze koła palcami najpierw prawej, potem lewej stopy. W trakcie wykonywania ćwiczenia uczniowie powinni wykonywać półprzysiad aby następnie powrócić do postawy o wyprostowanych kolanach. „Rysowanie” kół można dalej zastąpić swobodnym kreśleniem (z obciągniętymi palcami stopy) rysunku np. kwiatu, klucza wiolinowego, wybranej cyfry lub litery.

Ruch staccato jest krótki, ostry, zdecydowany.

Przykładowe zabawy

1.Uczniowie siedzą na podłodze w siadzie klęcznym. Gdy usłyszą akompaniament grany staccato „malują” w powietrzu wokół siebie „kropki” (palcami lub rzutem całej dłoni)

2.Dzieci chodzą po całej sali. Gdy usłyszą staccato grane przez nauczyciela zatrzymują się i jedną ręką lub obiema naśladują łapanie muchy (komara).

3.Uczniowie stoją na jednej nodze i dotykają podłogi czubkami palców drugiej stopy krótkim „dziobiącym” ruchem. Po kilku takich ruchach powinna nastąpić zmiana czynności obu stóp.

4.Uczniowie stoją ze złączonymi nogami i rękoma złożonymi na biodrach, Na „raz” unoszą szybkim ruchem kolano, obciągając palce stopy w dół, na „dwa” opuszczają je opierając nogę na czubkach palców. Opisane ruchy wykonują kilkakrotnie najpierw prawą, a następnie lewą nogą.

5.Dzieci stoją w kole i wykonują szybkie przeskoki w miejscu z nogi na nogę z energicznym unoszeniem kolan i ostrym obciąganiem w dół palców stóp.

6.”Marsz robotów”

Uczniowie stoją w rozsypce. Reagują na sygnał muzyczny nauczyciela ruchem imitującym ruszającego się robota. Ważne aby przy każdym ruchu poruszyła się jednocześnie ręka, noga i głowa. Ruchy są krótkie i energiczne.

4.Ćwiczenia i zabawy ogólnorozwojowe

Przykładowe zabawy

1.”Żaby i bociany”

Dzieci biegną swobodnie po Sali w rytm akompaniamentu nauczyciela. Na przerwę w muzyce robią „bociana”, tzn. stają na jednej nodze z ramionami wyciągniętymi w bok. Na następny sygnał muzyczny nauczyciela przechodzą do przysiadu podpartego i na sygnał „raz” opierają obie ręce o podłogę przed sobą, na „dwa” podskokiem dosuwają nogi do rąk, na „trzy” wytrzymują ruch.

2.”Ile podskoków”

Dzieci chodzą swobodnie po sali w rytmie akompaniamentu granego przez nauczyciela. Gdy nauczyciel mówi „jeden” - wykonują jeden podskok do przodu, na hasło „dwa” - wykonują dwa podskoki, na hasło „trzy” - trzy podskoki do przodu, po czym idą dalej (nauczyciel powinien wywoływać hasła w różnej kolejności).Na przerwę w muzyce kucają.

3.”Wymyśl figurę”

Dzieci poruszają się zgodnie z rytmem akompaniamentu po całej Sali. Na przerwę w muzyce zatrzymują się przybierając wymyśloną przez siebie pozę, za każdym razem inną.

4.”Szukaj swego środka”

Dzieci rozstawione po całej Sali tworzą czwórkami kółka. Wewnątrz każdego kółka stoi jedno dziecko - to „środek”. Muszą także zapamiętać przy kim w kółku stoją. Nauczyciel gra do podskoków, uczniowie podskakują z nogi na nogę swobodnie po całej Sali. Na przerwę w akompaniamencie siadają lub kładą się na podłodze i zamykają oczy. (W tym czasie środki zmieniają miejsce na Sali). Na sygnał nauczyciela szybko podnoszą się, odnajdują swój „środek” i ustawiają się wokół niego w nowym miejscu obok kolegów przy których stali.

5.”Dwa koła”

Dzieci tworzą dwa współśrodkowe koła. W kole wewnętrznym trzymają się za ręce, w zewnętrznym trzymają ręce oparte na biodrach. Kiedy nauczyciel gra akompaniament do biegu, dwa koła biegną w przeciwnych kierunkach. Na komendę „już” - dzieci z koła wewnętrznego opuszczają ręce i sześcioma krokami według akompaniamentu nauczyciela cofają się na zewnątrz. W tym czasie dzieci z koła zewnętrznego wchodzą sześcioma krokami do środka.

6.”Małe kotki”

Dzieci - „bardzo małe kotki, ślepe jeszcze”, poruszają się na czworakach po Sali z zamkniętymi oczami. Pełzają powoli, ostrożnie, przy wolnym akompaniamencie nauczyciela. Zabawa polega na tym, aby nie zderzyć się z nikim nie otwierając oczu. „Kotek, który potrącił drugiego, zabierany jest przez mamę - kotkę (jedno z dzieci) do legowiska”. Na przerwę w muzyce „kotki” kładą się miękko na podłogę i odpoczywają.

7.”Dobierz parę”

W rytmie akompaniamentu nauczyciela dzieci maszerują w rozsypce po sali. Gdy usłyszą akompaniament do biegu dzieci dobierają sobie pary i wykonują ze swoja parą obroty w kółeczkach. Przerwa w muzyce - kładą się na wznak i odpoczywają.

8.”Samochody”

Rolę garaży mogą spełniać ułożone w półkole szarfy. Dzieci biegną w rytm akompaniamentu nauczyciela trzymają w rekach wyobrażoną przez siebie „kierownicę” w ustalonej kolejności jedno za drugim (kolumna samochodów). Na sygnał muzyczny nauczyciela „wjeżdżają do swoich garaży”.

Opracowała: Sylwia Szczypior

---