Iwona Pietrucha

Metoda wychowania muzycznego wg Zoltana Kodaly'a

Z. Kodaly (1882-1967) - kompozytor i etnograf węgierski. Jako pedagog zreformował system nauczania muzyki w szkolnictwie węgierskim. Jego kompozycje bazują na węgierskiej muzyce ludowej, a twórczość krzyżuje w sobie elementy stylu neoromantyczno-impresjonistycznego. Komponował i opracowywał głównie pieśni, ale także utwory instrumentalne i opery.

Kodaly swoją metodę nauczania muzyki oparł na rodzimym folklorze węgierskim. Śpiewanie tych pieśni stanowi specyficzną formę wychowania muzycznego, gdzie największy nacisk kładzie się na interpretację oraz poprawną intonację, rytmikę i emisję. Drugim bardzo ważnym czynnikiem po śpiewie dziecka jest metoda relatywnego kształcenia słuchu, czyli inaczej względna. U Kodaly'a zawsze pierwszy stopień gamy w tonacjach durowych jest nazywany "do", zaś w tonacjach molowych jest to "la". Tak więc uczeń, który nauczy się czytać nuty według tego systemu w jednej tonacji, będzie je również czytał w kolejnych pozostałych, nie będzie miał żadnych trudności z transpozycją melodii w innych kluczach oraz będzie biegle rozpoznawał i śpiewał interwały. Metoda Kodaly'ego różni się od stosowanej powszechnie w Polsce metody absolutnej tym, że można w krótkim czasie nauczyć sprawnie czytać nuty osoby w każdym wieku, nieposiadające wiedzy teoretycznej.

Z metodą relatywnego kształcenia słuchu ściśle związana jest fonogestyka. Polega ona na śpiewaniu "razem z ręką". Układ dłoni oznacza zgłoski solmizacyjne, a ruch ręki w górę lub w dół wskazuje na "ruch melodii". Pomaga to w nauce czytania nut głosem. Fonogestyka jest niezwykle przydatna przy uczeniu dzieci, ponieważ ułatwia wyobrażanie sobie wysokości dźwięku i umożliwia śpiewanie solmizacją nawet wówczas, gdy dzieci nie znają jeszcze zapisu dźwięków na pięciolinii.

Ponieważ w śpiewaniu bardzo ważne jest też poczucie rytmu, przy ćwiczeniach rytmicznych w metodzie Kodaly'a wykorzystywana jest tataizacja, która polega na nadaniu poszczególnym wartościom rytmicznym odpowiadających im sylab rytmicznych. Są to: ta dla ćwierćnuty (oraz dla półnuty i całej nuty, przy czym odpowiednio jest przedłużana samogłoska "a"); ti dla ósemki; to dla szesnastki; sza dla pauzy ćwierćnutowej; es dla pauzy ósemkowej. Przy odczytywaniu tematów rytmicznych tą metodą dzieci szybciej uczą się wartości nut i pauz, ponieważ wypowiadają te wartości na głos.

Reasumując można stwierdzić, iż na sukces metody Kodaly'ego składają się trzy zasadnicze elementy:

1. Podstawą jest śpiew własny dziecka z ćwiczeniami kształcącymi słuch i głos. Początkowo krótkie utwory w skali głosu dostępnej dla dzieci. Potem pojawia się dwugłos oparty na folklorze.

2. Metoda relatywnego kształcenia słuchu, fonogestyka i tataizacja.

3. Kładzie się nacisk na to, iż wychowanie muzyczne powinno się rozpocząć już w wieku przedszkolnym. Dzięki śpiewaniu piosenek wzbogaca się świat uczuć dziecka a także kształtuje jego postawa estetyczna co owocuje w późniejszych latach.

Metoda Emila Dalcroza

„Ciało jest środkiem przekazu naszego wewnętrznego istnienia. Gdy tylko zacznie się ono poruszać ujrzymy jak na nowo łączą się i ożywiają energia i trwanie, jak bezdźwięczna dotąd przestrzeń staje się ich dopełnieniem, czas zaś porządkuje to zespołowe działanie. Cóż jednak warte jest piękno harmonijnych postaw ciała jeżeli nie wyrażają one harmonii ducha?”

E. J. Dalcroze

Emil Jaques Dalcroze (1865 - 1950), wybitny kompozytor i pedagog szwajcarski, twórca metody rytmiki. Twierdził, że jedynie pełne przeżycie muzyki przez ruch całego ciała pozwala na zbliżenie jej do słuchacza i całkowite zrozumienie. Ciało potraktował jako instrument służący do odtwarzania muzyki, a zwłaszcza jednego z jej składników - rytmu.

Założeniem metody Dalcroze'a był rozwój słuchu zarówno drogą ćwiczeń ruchowo - rytmicznych jak i drogą ćwiczeń solfeżowych i umuzykalniających we wzajemnej korelacji. Naczelną ideą Dalcroze'a było dążenie do skojarzenia ruchu z muzyką, a tym samym przybliżenie muzyki do człowieka.

Poza sprawą kształcenia tzw. słuchu muzycznego i poczucia rytmu Dalcroze widział również konieczność kształcenia cech charakteru ludzkiego, oddziaływania na ustrój nerwowy, uspokajanie i opanowanie go, a tym samym uporządkowanie ruchów ciała: „Muzyki nie słucha się jedynie uszami, słyszy się ją wibrującą w całym ciele, mózgu i sercu”.

Metoda Dalcroze'a zawiera w sobie trzy elementy: kształcenie słuchu, rytmikę, improwizację, które są ze sobą ściśle powiązane i uzupełniają się wzajemnie.

Rytmika stanowi centrum metody, polega na przekazywaniu ciałem ruchu muzycznego „aby nasze ciało stało się muzyką” .Zadaniem rytmiki jest pobudzanie do działania podstawowych sił naszej natury:

• uwagi - co usłyszymy musimy zarejestrować w umyśle,

• inteligencji - co usłyszymy musimy zrozumieć i zanalizować,

• wrażliwości - odczuwamy i przeżywamy pozwalając muzyce przeniknąć nasze ciało,

• wprawienia ciała w działanie - przez ruch bardziej lub mniej oddający muzykę, jej rytm i charakter.

Te różne czynności naszego umysłu i ciała powinny być wykonywane równocześnie.

Punktem wyjścia dla Dalcroze'a były „le pas Jagues” (kroki Jagues'a), tzn. kroki wykonywane w takt muzyki. Z tych kroków rozwinął się później cały system nazwany Rytmiką.

Rytmika obejmuje szereg ćwiczeń, jak:

1. Podział czasu i przestrzeni na jednakowe i niejednakowe części za pomocą akcentów metrycznych.

2. Ćwiczenia ruchowe, które pod wpływem rozmaitych rytmów muzycznych pozwalają uzewnętrznić uczucia w różnych aspektach dynamicznych, statycznych lub agogicznych.

3. Ćwiczenia inhibicyjno - inicjacyjne (hamująco - pobudzające).

4. Ćwiczenia polirytmiki, kanonu ruchowego, łańcuchu realizacji.

5. Ćwiczenia agogiczne na zmienność szybkości, przyspieszenie i zwalnianie ruchów (augumentacje i dyminucje).

6. Ćwiczenia na wyrobienie szybkiej analizy i menuoryzacji.

7. Ćwiczenia zaznaczenia fraz za pomocą gestów i ruchów.

8. Ćwiczenia improwizacji ruchowej.

9. Dyrygowanie.

Metoda Carla Orffa

Carl Orff (1895 - 1982) kompozytor i pedagog niemiecki oparł swoją metodę wychowania muzycznego na trzech głównych elementach - mowie, muzyce i ruchu - połączonych w całość. Zalecił też wprowadzenie instrumentów perkusyjnych o nieskomplikowanej technice gry. Do kształcenia poczucia rytmu oraz poczucia metrycznego służy w systemie Orffa mowa. Dzieci poznają akcenty metryczne i wartości rytmiczne za pomocą różnych wyrazów, wierszyków, wyliczanek, powiedzonek itp. Ćwiczenia te zaleca Orff „instrumentować” zarówno własnym ciałem (klaskanie, tupanie, klepanie, pstrykanie etc.) jak i instrumentami perkusyjnymi. Wśród tychże stosuje się instrumenty niemelodyczne: bębenki, tamburyny, mały i wielki bęben, marakasy, pudełka, kołatki, kastaniety, talerze, grzechotki z brzękadłami i inne; oraz melodyczne: dzwonki, metalofony, ksylofony. W edukacji starszych dzieci można również używać instrumentów strunowych i dętych.

Melodyka używanych utworów oparta jest na skalach 2 - dźwiękowych poprzez pentatonikę do systemu dur - moll, a także na skalach modalnych oraz skali 12 - tonowej i całotonowej. Wszystkie ćwiczenia rytmizowania i melodyzowania tekstów oraz gra na instrumentach mają prowadzić do zrozumienia okresowości i prawidłowości budowy melodii.

Według Orffa muzyka wywodzi się ze słowa. Dlatego wychowanie muzyczne małych dzieci powinno rozpoczynać się od rytmizowania imion, zabawek, kwiatów, warzyw itp., u starszych wprowadza się przysłowia, powiedzonka, wierszyki. Natomiast nie wprowadza się wiadomości teoretycznych dotyczących metrum i wartości rytmicznych. Takty dwu -, trzy -, i czteromiarowe wprowadza się za pomocą wyrazów o różnej ilości sylab.

Kolejnym elementem wychowania jest dźwięk. Dzieci same próbują układać melodię do zrytmizowanych tekstów. Młodsze zaczynają od skali dwudźwiękowej opartej o tercję małą, starsze poprzez trzydźwiękową i czterodźwiękową skalę dochodzą do pentatoniki. Do tego dołącza się instrumenty.

Istotne znaczenie ma również ruch. Ćwiczenia mowy według Orffa winny być instrumentowane nie tylko przy pomocy instrumentów perkusyjnych lecz również przez ruchy ciała - między innymi klaskanie, klepanie, tupanie, czy pstrykanie. Orff zaleca również naukę dyrygowania.

A oto krótkie podsumowanie dokonane na zasadzie porównania, jak poszczególne formy aktywności muzycznej zostały uwzględnione w powyższych systemach nauczania.

1. Odtwarzanie muzyki

• Dalcroze - piosenka jest formą towarzyszącą rytmice. W ramach tejże rytmiki piosenka dziecięca czy ludowa ma swoje niezbyt eksponowane miejsce, jest materiałem do inscenizacji czy ilustracji jej treści literackiej.

• C. Orff - pieśni, piosenki, fragmenty muzyki poważnej wykonywane są przy akompaniamencie perkusyjnym lub a cappella. Piosenka najczęściej stanowi punkt wyjścia w kształtowaniu innej formy muzycznej lub realizacji działu tworzenie muzyki.

• Z. Kodaly - śpiewanie pieśni stanowi formę centralną systemu. Jest ono ściśle powiązane z nauką notacji muzycznej. Nauczanie śpiewu oparte jest na solmizacji relatywnej i założeniach metody względnej.

2. Gra na instrumentach

• E. J. Dalcroze - instrumenty są środkiem pomocniczym w utrwalaniu materiału nauczania. Towarzyszą różnym zabawom rytmicznym, włączają się w postaci akompaniamentu do zabaw, tańców, inscenizacji lub ilustracji piosenek.

• C. Orff - gra na instrumentach jest formą centralną w jego systemie. Stwarza ona możliwość aktywnego uczestniczenia w procesie uczenia się wszystkim dzieciom, bez względu na ich uzdolnienia, i przyczynić się może do ujawnienia i rozwinięcia ich dyspozycji. Nauka gry na instrumentach przebiega w ścisłej koordynacji z innymi formami działalności muzycznej dziecka.

• Z. Kodaly - forma realizowana w zależności od upodobań i zainteresowań nauczyciela muzyki.

3. Słuchanie muzyki

• E. Jaques - Dalcroze - nauka słuchania muzyki nie znajduje w jego systemie szczególnego zastosowania. Podstawowy materiał nauczania stanowi muzyka fortepianowa improwizowana przez nauczyciela.

• C. Orff - założeniem systemu jest uczestniczenie dzieci we wspólnej improwizacji, we wspólnym odtwarzaniu muzyki czy też towarzyszenie przy różnym podziale ról i zastosowaniu różnych instrumentów, zmiana wykonawców celem koncentracji uwagi, wnikliwego przysłuchiwania się dźwiękom oraz barwom i współbrzmieniom.

• Z. Kodaly - słuchaniu muzyki przypisał bardzo ważną rolę, czego dowodem są znakomicie dobrane przykłady muzyki poważnej w płytotekach szkolnych, opatrzone niezwykle interesującym i trafnym komentarzem słownym. Poznawanie i zapamiętywanie tego obowiązkowego repertuaru dokonują się dzięki ścisłemu powiązaniu nauki słuchania muzyki ze śpiewem, czytaniem i pisaniem nut. Literatura muzyczna jest źródłem do ćwiczeń. Nauka słuchania muzyki polega na realizacji wszystkich form w harmonijny sposób.

4. Zajęcia muzyczno - ruchowe

Mają one na celu kształcenie jednej z podstawowych zdolności muzycznych - poczucia rytmu, jak również ogólnej sprawności psychomotorycznej dziecka.

• E. Jaques - Dalcroze - zajęcia te stanowią trzon tego systemu. Obejmują one w ćwiczeniach rytmicznych między innymi:

- podział czasu i przestrzeni

- ćwiczenia ruchowe uzewnętrzniające uczucia w różnych aspektach dynamicznych, statycznych i agogicznych

- ćwiczenia inhibicyjno - incytacyjne

- ćwiczenia polirytmii, kanonu ruchowego, łańcucha realizacji ćwiczeń rytmicznych

- ćwiczenia agogiczne na zmienność szybkości, przyśpieszenia i zwolnienia ruchów

- ćwiczenia improwizacji ruchowej

• C. Orff - sugeruje powiązanie zajęć muzyczno - ruchowych z innymi formami muzycznymi: tworzeniem muzyki, grą na instrumentach, śpiewem. Jest to swobodna, spontaniczna realizacja rytmu za pomocą ruchu, wspólne tworzenie układów rytmicznych.

• Z. Kodaly - zajęcia muzyczno - ruchowe nie występują jako samodzielna forma.

5. Tworzenie muzyki

• E. Jaques - Dalcroze - główny nacisk zostaje położony na improwizację ruchową - zazwyczaj kierowaną. Innym rodzajem tworzenia muzyki jest ilustracja zjawisk akustycznych za pomocą instrumentów, a także uzupełnianie wzoru rytmicznego.

• C. Orff - tworzenie muzyki stanowi centrum działalności dydaktycznej tego systemu. Przybiera ono postać improwizacji zarówno wokalnej, instrumentalnej, wokalno - instrumentalnej jak i ruchowej. W początkowej fazie nauki twórcza ekspresja dziecka jest całkowicie swobodna, nie ograniczają jej żadne zasady. W następnej fazie podporządkowuje się ją pewnym, z góry przyjętym założeniom, dotyczącym doboru współbrzmień, kształtowania linii melodycznej, rytmu, formy muzycznej, sposobu instrumentacji.

• Z. Kodaly - zgodnie z założeniami estetycznymi systemu improwizacja ma niezbyt wielkie zastosowanie. Występuje tylko pod postacią improwizacji wokalnej.

Opracowano na podstawie:

1. Praca zbiorowa, Zoltan Kodaly i jego pedagogika muzyczna, WSiP, 1990.

2. M. Brzozowska- Kuczkiewicz, Emil Jacques Dalcroze i jego rytmika, WSiP.

3. R. Knoppel S. Vliex „Rytmika w wychowaniu i terapii” Warszawa 1995.
   
   
   
   
   
   
   
   
   

1

---