Analiza dokumentów na uzytek badań pedagogicznych występuje także pod nazwą analizy wytworów prac, rozumianych jako "wszelkie obiektywne przedmioty będące wynikiem ludzkiej działalności", związanej zarówno z nauką, działalnością kulturalną, życiem osobistym, jak i działalnością produkcyjną (Z. Skorny, 1966, s. 74 i n.). Używana jest też analiza wytworów (por. A. Góralski, 1994) lub analizy prac własnych dzieci i młodzieży.
Wielu metodologów, poczynając od lat pięćdziesiątych XX wieku, posługuje się chętniej nazwą analizy treści niż analizy dokumentów. Dla niektórych z nich są to nazwy zamienne; dla innych analiza treści jest jedną z technik badawczych analizy dokumentów zwłaszcza osobistych (por. E. Zaręba, 1984, s. 43) a dla jeszcze innych samoistną metodą badań (por. P. Atteslander i inni, 1991; S. Lamnek, 1993), która z grubsza biorąc nie rózni sie istotnie od analizy dokumentów.
Przez analizę dokumentów rozumie się analizę wszelkich wytworów dzieci, młodzieży i dorosłych mogących "stanowić źródło informacji, na podstawie której można wydawać uzasadnione sądy o przedmiotach, ludziach i procesach." (Z. Zaczyński, 1995, s. 158)
Dokument to każda rzecz mogąca stanowić źródło informacji na podstawie której można wydawać uzasadnione sądy o przedmiotach, ludziach i procesach.
Dokumenty można szeregować w różny sposób, w zależności od przyjętego punktu widzenia.
Zajmiemy się podziałem według kryterium:
-formy (pisane, cyfrowe, obrazowe)
-pochodzenia(zastane, intencjonalnie tworzone)
-twórcy( dokumenty urzędowe, oficjalne, dokumenty osobiste- wytwory własne, nauczycieli, uczniów itd.)
Przykładem dokumentów pisanych są np. protokoły i sprawozdania z posiedzeń rad pedagogicznych, z posiedzeń samorządów uczniowskich czy kół zainteresowań.
Są nimi również świadectwa, opinie wychowawców, orzeczenia lekarskie, psychologa, władz szkolnych i pozaszkolnych (np. sądów dla nieletnich), szkolne i domowe prace pisemne uczniów, artykuły do gazetki szkolnej, notatki w dzienniku klasowym. To statuty, regulaminy, kroniki.
Dokumenty cyfrowe to wszelkie opracowania GUS-u dotyczące kultury, oświaty i szkolnictwa, rocznik statystyczny. Wszelkie materiały liczbowe gromadzone w szkołach i zakładach wychowawczych, dotyczące liczby uczniów, zestawienia ocen szkolnych okresowych i rocznych ze wszystkich przedmiotów nauczania dla poszczególnych uczniów, są to także księgi inwentarzowe( dotyczą materialnego wyposażenia zakładu), listy stypendialne, sprawozdania, listy uczniów dowożonych do szkoły itp.
Dokumenty obrazowo- dźwiękowe to rysunki, nagrania, fotografie, prace konstrukcyjne
Kryteriami rozróżnienia dokumentów zastanych od intencjonalnie tworzonych są okoliczności w jakich powstały.
Dokumenty zastane, to te wszystkie wytwory uczniowskie wykonane w celach dydaktycznych lub wychowawczych, które staję się później obiektem analiz naukowych.
Dokumenty intencjonalnie tworzone, to prace, których wykonanie poleciliśmy uczniom z zamysłem uzyskania w ten sposób dodatkowego źródła informacji z zakresu badanego problemu.
Badacz musi gromadzić dokumenty o różnej treści i formie, poznać środowiska pozaszkolne ucznia, aby mieć pogłębiony obszar analizy.
Dokumenty urzędowe to takie, które są tworzone przez daną instytucję, dotyczą jej funkcjonowania i działalności.
Dokumenty osobiste to wypowiedzi ludzi, którzy oprócz opisu różnych zjawisk, wyrażają swoje opinie i poglądy o tych sytuacjach, wydarzeniach społecznych. Stanowią cenne źródło informacji, jako że przedstawiają indywidualny punkt widzenia autora. Pozwalają badaczowi zrozumieć motywy danego postępowania, przybliżyć obraz zjawisk występujących w przeszłości. Należy jednak mieć na uwadze, że odzwierciedlają rzeczywistość taką, jaką postrzegał ją autor danego dokumentu w owym czasie i owym miejscu. Może zdarzyć się, że autor mógł pomniejszych lub wyolbrzymić wagę pewnych sytuacji. Tak więc dokumenty osobiste pozwalają poznawać pewne zdarzenia, osoby nie zawsze takie jakie były w rzeczywistości, ale takie jak postrzegał lub chciał je postrzegać autor.
Aby móc prawidłowo interpretować dokumenty, należy sprawdzić ich autentyczność i wiarygodność.
Należy ustalić:
- czas powstania dokumentu i miejsce pochodzenia
- adekwatność ich treści z podejmowanym problemem badawczym
- czy autor był wnikliwym(wyszkolonym) czy powierzchownym obserwatorem opisanego przez niego zjawiska?
- czy był bezpośrednim świadkiem wydarzenia czy opisywał je na pdst zgromadzonych info?
- w jakim stopniu autor był ekspertem opisywanych zdarzeń np. opisując sytuacje wychowawczą był bliżej zaznajomiony ze sprawami szkolnymi czy kimś dobrze znającym życie i pracę w szkole?
Sposoby analizy dokumentów dzieli się zazwyczaj na metody klasyczne oraz ilościowe
W analizie klasycznej wyodrębnia się analizę wewn. i zwen.
Analiza wewnętrzna polega na dokładnym poznaniu treści dokumentu, właściwym ich rozumieniu i wyjaśnieniu, wyodrębnieniu myśli przewodnich i istniejących między nimi więzi
Analiza zewnętrzna jest uzupełnieniem analizy wewen. Polega na ustaleniu czasu, warunków i okoliczności, a jakich powstał dokument, identyfikacja jego autora.
Ilościowa analiza dokumentów mierzy częstość pojawiania się w dokumencie określonych słów, zwrotów, wyrażeń. Ilościowy opis dokumentów nie oznacza wyrażania go wyłącznie w postaci liczb absolutnych lub procentach. Dopuszczalne są takie wyrażenia jak `zawsze', `często', `rzadko', `nigdy'. Itp. Tak więc w określeniu problemów, które będą głównym przedmiotem analizy, chodzi nie tylko o dokładne ich sprecyzowanie, lecz także o podanie wskaźników tych faktów, których badanie ma dotyczyć. Ustalenie wszystkich wskaźników nie zawsze jest możliwe przed rozpoczęciem analizy dokumentów, dlatego na wstępie określa się te wskaźniki, które wynikają z celu badań, pozostałe określa się zwykle w trakcie dokonywanej analizy.
Wśród innych technik wyróżniamy m.in.
-analizę frekwencji, polegająca na ilościowym opisie występujących w tekście słów, zdań, wyrażeń
- analiza Walencji, odnosząca się do ogólnej oceny zawartej w tekście treści
- analiza intensywności dotycząca bardziej szczegółowej i dokładnej oceny występującej w tekście treści
- analiza kontyngencji ukazująca występowanie np. określonych pojęć w porównaniu z innymi nazwami w tekście
Analiza treści jest sposobem wyprowadzania wniosków na pdst przekazywanych przez ucznia informacji pisemnych. Np. zeszyt może być przedmiotem interpretacji formalnej i merytorycznej
Formalna- zewn cechy jak czystość, okładka, wstawianie daty, numerowanie tematów, czytelność pisma, stosowanie marginesów
Merytoryczna- snucie wniosków związanych z umiejętnością pisemnego wyrażania swoich myśli w sposób jasny i zrozumiały, z wykorzystaniem zasad ortografii, interpunkcji bądź posiadanych znaków. Analiza może świadczyć i poziomie wiadomości i zasobie słownictwa.
Natomiast np. podczas analizy zeszytów do matematyki można sprawdzić znajomość zasad stosowanych w matematyce, logikę wnioskowania, sposób abstrakcyjnego myślenia.
Analiza wypracowań stanowi jedną z najczęściej stosowanych technik analizy dokumentów w badaniach pedagogicznych. Polega na opisie i interpretacji swobodnych i w miarę spontanicznych wypowiedzi osób badanych na sugerowany im przez badacza temat. Jest ona pomocna w badaniach nad opiniami młodzież y w różnego rodzaju sprawach. Wadą jest niewątpliwie mała możliwość sprawdzenia stopnia subiektywizmu osób badanych i ich prawdomównośći.
Analiza rysunków jest cennym źródłem informacji o dzieciach. Dzięki umiejętnemu odczytywaniu i interpretowaniu działalnośći artystycznej ucznia, nauczyciel ma możliwość poznania jego zdolności, talentu, cech intelektualnych. Pamiętać należy, że nauczyciel kieruje się własną oceną, własnymi odczuciami, jakie wywiera na nim dany wytwór dziecka. Sprawia to, że do zdolności dzieci należy podchodzić z wyczuciem i ostrożnością.
Do zalet analizy dokumentów możemy zaliczyć: spotykanie się z różnorodną dokumentacją,
fakt, ze mozna poznac indywidualne poglady ludzi, ich odczucia itd
Głównymi wadami takiej analizy są: ryzyko uproszczonej interpretacji, zdezaktualizowanie się danych, trudność w sprawdzeniu danego przedmiotu, ze względu na subiektywne postrzeganie różnych kwestii przez daną osobę.
Bibliografia:
pod red. Góralskiego A. "Metody badań pedagogicznych w zarysie"
Zaczyński W. "Praca badawcza nauczyciela"
Maszke A. " Metody i techniki badań pedagogicznych"
Łobocki M. "Metody i techniki badań pedagogicznych