Weryfikacja dwuetapowego modelu kształtowania się tożsamości zaproponowana przez Koen Luyckx
Podział modelu kształtowania się tożsamości na dwa cykle:
CYKL I - formowanie zobowiązania, występują tu naprzemiennie dwa procesy: eksperymentowanie (zwane eksploracją wszerz) i uczenie się podejmowania zobowiązań (zwane „podejmowaniem”). Między tymi dwoma procesami występuje negatywna korelacja. W tej fazie jednostka doświadcza bowiem kryzysu, odbieranego jako poczucie zamętu, niepewności egzystencjalnych i wątpliwości, co przeszkadza w podejmowaniu trafnych decyzji i wyborów dotyczących siebie i swojego życia.
CYKL II - ewaluacja zobowiązania, tutaj również mamy do czynienia z eksploracją, ale z eksploracją innego typu (tzw. eksploracja w głąb - dotyczy ona rozpoznawania wartości tych obszarów, co do których jednostka podjęła już wstępne decyzje - pozytywne i negatywne - w poprzednim cyklu) oraz ze zobowiązaniem (zwanym „identyfikacją”, polegającym na upewnieniu się co do słuszności decyzji i pewności wyboru). Pomiędzy tymi dwoma procesami istnieje pozytywna korelacja (eksploracja - służy upewnieniu się co do trafności wcześniej podejmowanych decyzji, a zobowiązanie to coraz większa - w miarę zdobywania kolejnych informacji pewność co do słuszności lub braku słuszności podjętych wcześniej decyzji. Im bardziej owocna eksploracja w II cyklu tym więcej przesłanek do podjęcia ostatecznej i trafnej decyzji)
RÓŻNICA MIĘDZY MODELEM MARCII A LUYCKXA:
Eksploracja i zobowiązanie w drugim modelu to dwa współzależne od siebie procesy przeplatające się w całym okresie dorastania na coraz wyższym jakościowo poziomie czego efektem jest uzyskanie, przy pomyślnym przebiegu całego procesu, dojrzałej tożsamości. U Marcii natomiast eksploracja to proces typowy dla wczesnej fazy dorastania, zobowiązanie zaś - dla późnej.
W procesie budowania tożsamości mamy do czynienia z trzema przenikającymi się procesami:
proces eksploracji alternatyw działania i rozpoznawania zasobów własnych i otoczenia, jego celem jest zebranie jak największej liczby nowych doświadczeń, ich uporządkowanie, a następnie połączenie z już posiadanymi.
naprzemienne podejmowanie i weryfikowanie decyzji oraz ocena (ewaluacja) skutków dokonywanych wyborów, decyzje te w pierwszej fazie dotyczą gł. tego co robić, do jakiej grupy należeć, jak się zachować, w drugiej natomiast mają charakter „ideologiczny” (w co wierzyć? jaki to ma sens? na podstawie czego rozstrzygać wątpliwości?)
rzeczywisty proces konstruowania „krok po kroku” swojej tożsamości, polega na kilkukrotnym powtarzaniu dwóch nakładających się na siebie sekwencji eksploracja - zobowiązanie i próba - potwierdzenie, przy czym dzieje się to na coraz to nowych obszarach (I faza) oraz na coraz głębszych poziomach (II faza), jest to przechodzenie od podejmowania próby wyboru poprzez dopasowanie oferty otoczenia do własnych możliwości aż do potwierdzenia (lub nie) słuszności dokonanego wyboru, podejmowania kolejnej decyzji i tak dalej.
TOŻSAMOŚĆ NEGATYWNA I JEJ ZNACZENIE W PROCESIE ROZWOJU
Tożsamość negatywna (wg Eriksona) powstaje w wyniku czasowej identyfikacji młodej osoby z istniejącym w danej społeczności wzorami postaw, ról, wartości, które dorośli przedstawiciele tej społeczności uważają za niepożądane lub godne potępienia (ostentacyjne manifestowanie swych odmiennych poglądów, wagarowanie, zaniedbywanie nauki, papierosy, alkohol, narkotyki, ryzykowne zachowania seksualne, wybryki chuligańskie, wykroczenia wobec prawa - mogą stanowić przejawy czasowego wyboru tożsamości negatywnej)
Paradoksalnie te złe zachowania pełnią ważną funkcję w procesie kształtowania się dojrzałej tożsamości. Aby tak się stało tożsamość negatywna musi mieć charakter przejściowy (być tylko epizodem na drodze rozwoju).
Czynniki przyczyniające się do utrwalenia tożsamości negatywnej:
zastosowanie przez dorosłych zbyt dotkliwych i dalekosiężnych sankcji,
upowszechnianie przez media skrajnie negatywnych wzorców,
bezrobocie, dyskryminacja na tle rasowym ,narodowościowym, przypisujące określonym osobom odpowiednią etykietkę „brudasa”, „lenia”, „złodzieja”
Korzyści z przyjęcia tożsamości negatywnej (wg Szymona Hejmanowskiego)
Przezwyciężenie rozproszenia
Zyskanie autonomii względem rodziców czy szkoły
Kształtowanie się gotowości do obdarzania akceptacją „złych” i „innych”
Zyskiwanie dojrzałego stosunku do norm obyczajowych i prawnych dzięki możliwości odniesienia się do nich z dystansem
ZABURZENIA ROZWOJU W OKRESIE DORASTANIA
Zaburzenia łaknienia
Czynniki ryzyka tych zaburzeń:
uwarunkowania wewnętrzne - dojrzewanie biologiczne, poszukiwanie odpowiedzi na pytanie „kim jestem?”
uwarunkowania zewnętrzne - wpływ grupy rówieśniczej i kultury masowej
Determinanty zaburzeń łaknienia to m.in.:
poczucie utraty kontroli nad własnym ciałem,
konflikty dotyczące roli płciowej,
trudności w osiągnięciu autonomii,
stres związany z funkcjonowaniem społecznym,
urazowe doświadczenia seksualne,
normy kulturowe związane z wyglądem.
Zaburzenia łaknienia manifestują się przede wszystkim w sferze soma, stanowią efekt problemów o różnej naturze, m.in. takich jak nieprawidłowości związane z odczuwaniem i wyrażaniem emocji, nieadekwatna ocena zdarzeń (sfera psyche) oraz niekorzystne relacje społeczne (sfera polis)
Najczęściej spotykane zaburzenia łaknienia:
Anorexia nervosa (anoreksja) - lęk przed przytyciem, zaburzenia postrzegania własnego ciała, jadłowstręt, u kobiet - nieobecność przynajmniej trzech kolejnych cykli menstruacyjnych
Bulimia nervosa (bulimia) - powtarzające się epizody gwałtownego objadania się, zachowania kompensacyjne, mające na celu zapobieganie przyrostowi ciała - prowokowanie wymiotów, poszczenie, intensywne ćwiczenia fizyczne, samoocena wyznaczona gł. przez kształt i masę ciała,
Niespecyficzne zaburzenia jedzenia - spełnione kryteria anoreksji, ale chora regularnie miesiączkuje i/lub nie występuje ubytek masy ciała, spełnione warunki bulimii, ale napady występują rzadziej niż dwa razy w tygodniu i trwają krócej niż trzy miesiące,
Jedzenie kompulsywne - objadanie się aż do dolegliwości gastrycznych, jedzenie dużej ilości jedzenia bez fizycznego uczucia głody, brak kontroli nad jedzeniem, jedzenie w samotności, po jedzeniu - uczucie niezadowolenia z siebie, depresji, poczucie winy,
Orhorexia nervosa - przywiązywanie nadmiernej wagi do tego, aby jeść zdrowo, jakość potraw ważniejsza niż przyjemność jedzenia, skrupulatne analizowanie przydatności zdrowotnej zjedzonych pokarmów, wyrzuty sumienia po każdym złamaniu zasad zdrowego żywienia,
Anarchia jedzeniowa - zaniechanie wspólnych posiłków na rzecz jedzenia małych porcji w nieregularnych odstępach, podjadanie, dania typu Fast food, produkty niewymagające przygotowania zamiast gotowanych, jedzenie w pośpiechu, palcami, w najróżniejszych miejscach (na stojąco, często w marszu, a nawet w łóżku)
Bigorexia - przekonanie, że ciało wciąż jest za chude, wątłe, nieumięśnione, spędzanie długich godzin na wyczerpujących ćwiczeniach fizycznych, stosowanie odżywek proteinowych, zaburzenia opozycyjne w stosunku do anoreksji.
Depresja młodzieńcza
Czynniki mogące zwiększyć prawdopodobieństwo wystąpienia problemów afektywnych:
zmiany ustrojowe, migracje ludności, bezrobocie lub przeciążenie obowiązkami,
niska odporność ludzi na różnorodność i intensywność bodźców,
poczucie osamotnienia,
związki chemiczne mające działanie depresjogenne (w tym niektóre leki i używki),
Poszukując przyczyn depresji młodzieńczej nie sposób pominąć tych związanych z przemianami okresu adolescencji, zarówno na poziomie biologicznym (I faza dorastania związana przede wszystkim z gwałtownym przeobrażaniem się ciała) jak i psychologicznym (II faza adolescencji, związana z zamętem tożsamościowym). Depresja młodzieńcza pojawia się w konsekwencji trudności w realizacji zadań rozwojowych okresu adolescencji.
Tendencje samobójcze - ważny problem towarzyszący depresji.
W celu prewencji zachowań samobójczych wyodrębniono symptomy zespołu presuicydalnego:
Pierwsza grupa symptomów odnosi się do zawężenia funkcji psychicznych (lęk, niepokój, zagrożenie), prowadzi to do dominowania postawy rezygnacyjnej i wycofania się,
przejawy skłonności do kierowania agresji przeciwko sobie,
ucieczka w świat marzeń, rozważania na temat śmierci.
Objawy depresji młodzieńczej:
zaburzenia emocjonalne (obniżony nastrój, smutek, lęk przed przyszłością)
zaburzenia sfery poznawczej (trudności w nauce, niskie poczucie własnej wartości, przekonanie o niepowodzeniu, niedostrzeganie źródeł przyjemności)
zaburzenia aktywności (wybuchy gniewu i agresji, szybkie męczenie się, zaburzenie rytmów dobowych, zaniedbany wygląd, brak dbałości o higienę osobistą)
zaburzenia zachowania (wagarowanie, odmawianie podejmowania obowiązków domowych, eksperymentowanie ze środkami psychoaktywnymi, przypadkowe kontakty seksualne, zachowania autodestrukcyjne - samookaleczenia, próby samobójcze),
dolegliwości somatyczne (skupianie się na funkcjonowaniu ciała, zgłaszanie dolegliwości niemających potwierdzenia w badaniu lekarskim, spadek sprawności, złe samopoczucie)
Uzależnienie od alkoholu i narkotyków
Najbardziej podatne na uzależnienie są osoby znajdujące się na pierwszym etapie procesu kształtowania tożsamości, a więc w stanie rozproszenia. Do wewnętrznych czynników ryzyka, sprzyjających różnym formom uzależnień, zaliczyć możemy przede wszystkim zamęt tożsamościowy (poczucie wewnętrznej pustki i braku spójności).
Czynniki zwiększające ryzyko sięgnięcia po alkohol czy narkotyki:
przyzwolenie dorosłych na spożywanie alkoholu przez osoby nieletnie,
brak stabilnej sytuacji rodzinnej,
brak więzi, zrozumienia i emocjonalnego wsparcia ze strony rodziców,
reklamy alkoholu, zachęcające do spożywania i promujące lekki styl życia
niechęć do szkoły spowodowana problemami w nauce lub brakiem akceptacji ze strony nauczycieli,
poczucie alienacji (trudności w kontaktach z rówieśnikami)
Źródła i istota wsparcia udzielanego nastolatkom
Wsparcie udzielane nastolatkom powinno:
odpowiadać potrzebom nastolatka (być zindywidualizowane)
pojawiać się w odpowiednim czasie.
Rodzina powinna stworzyć nastolatkowi przyjazny i stabilny kontekst rozwoju, dostarczać narzędzia i informacje będące podstawą do realizowania zadań okresu dojrzewania. W procesie wspierania nastolatka sprawdza się również pokazywania (nie zaś narzucanie) możliwości rozwiązania sytuacji trudnych.
Najważniejszym założeniem tkwiącym u podstaw budowania sieci wsparcia dla dojrzewającej młodzieży musi być przyzwolenie dorosłych - rodziców, nauczycieli, członków społeczności lokalnej - na autonomię nastolatków i na uczenie się przez nich na własnych błędach.
Źródłami wsparcia może być również społeczność pozarodzinna i kultura, młodych ludzi w poszukiwaniu własnej tożsamości może wspierać:
budowanie szerokiej oraz atrakcyjnej oferty działań,
powstrzymanie się od pochopnego etykietowania nastolatków,
ograniczenie przekazu negatywnych wzorców przez mass media,
dbałość o przedstawicieli grup mniejszościowych,
walka z bezrobociem,
zapewnienie dostępu do różnorodnych form kształcenia oraz spędzania wolnego czasu.