Kultura szkoły
Wyznaczniki kultury organizacyjnej szkoły
“Każda szkoła, czy duża, czy mała, czy nowa, czy stara, posiada swoją, sobie jedynie właściwą kulturę, wyznaczoną przez wartości i doświadczenia, jakie poszczególne osoby do niej wnoszą, sposoby działania jej pracowników i ich wzajemne kontakty oraz przez dokonania, jakie po sobie pozostawiają.”
Charles Handy wskazuje na istnienie dwóch zasadniczych komponentów kultury szkoły:
elementy o charakterze konceptualnym i niematerialnym ( wartości, filozofia i ideologia )
elementy o charakterze materialnym ( np. programy nauczania, struktury, budynki i wyposażenie ) - załącznik nr 2.
Swoista kultura widoczna jest w każdej szkole, choć może różnić się od tego, co wynika z jej ustalonych i zapisanych celów. “Silnie uwidaczniająca się i spójna kultura powstaje wtedy, gdy dochodzi do związku pomiędzy elementami niematerialnymi, tworzącymi jej podstawy, a zewnętrznym tego wyrażeniem, tj. symbolami, deklarowanymi wartościami, filozofią i ideologia z jednej strony, a ich rzeczywistymi przejawami i działaniami praktycznymi z drugiej.”
Zasadniczym czynnikiem charakteryzującym kulturę jest uznawanie wspólnych wartości i podzielanie takich samych doświadczeń. Każda szkoła stanowi niepowtarzalną całość z punktu widzenia antropologicznego:
specyficznej mieszaniny etnicznej, wartości, doświadczenia, umiejętności, aspiracji i energii jej pracowników
geograficznego usytuowania oraz jej miejsca w otoczeniu
niepowtarzalnej historii dokonań i tradycji
specyficznych rytuałów i ceremonii.
W aspekcie artystycznym, akademickim i estetycznym każda szkoła będzie niepowtarzalna, jeśli uwzględnimy:
rozpiętość treści i akcenty zawarte w jej ofercie programowej oraz w propozycjach zajęć pozalekcyjnych
wiedzę posiadaną przez wszystkich pracowników
sposób manifestowania kultury szkoły poprzez określone działania, mające miejsce na terenie placówki oraz w jej otoczeniu.
Kultura szkoły, mówiąc najogólniej, jest zespołem norm, wartości, relacji interpersonalnych między pracownikami, zachowań, tradycji czyli tego wszystkiego, co odróżnia jedną placówkę od drugiej, decyduje o jej odmienności.
W tym miejscu zadajmy pytanie: Jakie są wyznaczniki wysokiej kultury organizacyjnej szkoły? Z pewnością każdy wymieniłby trochę inne elementy, ale te znalazłyby się w każdym zestawieniu:
reprezentowanie przez dyrektora wysokiej indywidualnej kultury organizacyjnej wyrażającej się w demokratycznym sposobie kierowania placówką, jasno określonej wizji, kreowaniu szkoły jako organizacji twórczej
demokracja realizująca się w działaniach wszystkich podmiotów edukacji: nauczycieli, uczniów, rodziców
rozumienie przez nauczycieli zasad i celów funkcjonowania szkoły, twórcze wykorzystywanie swojej wiedzy oraz demonstrowanie w codziennym życiu szkoły wzorów postępowania zorganizowanego,
kształtowanie kultury organizacyjnej wśród uczniów, motywowanie ich do planowania własnych działań w sposób zorganizowany i twórczy
ukazywanie na różnych przykładach odmienności kultur i uczenie czerpania z nich pozytywnych wzorów
właściwe, oparte na funkcjonalnym działaniu istnienie rady szkoły
Są to najważniejsze elementy szkoły, bez których trudno sobie wyobrazić działanie placówki oświatowej w sposób nowoczesny i ukierunkowany na osiąganie celów współczesnej edukacji. Można sobie oczywiście wyobrazić działanie szkoły w sposób zgoła odmienny, na zasadach z minionej dekady, ale szanse przetrwania takiej placówki na rynku edukacyjnym, w szybko zmieniającym się otoczeniu są znikome. Kultura organizacyjna wydaje się być niezwykle ważnym składnikiem otoczenia wewnętrznego każdej nowoczesnej szkoły.
W dalszej części rozdziału omówię te elementy charakteryzujące kulturę szkoły, które są, według mnie, najistotniejsze z punktu widzenia zmian dokonujących się w polskiej szkole w wyniku wprowadzenia reformy edukacji.
2.Demokracja w szkole
Elementem mającym duży wpływ na funkcjonowanie organizacji jest styl zarządzania nią. Demokratyczny styl zarządzania szkołą, nastawienie na ludzi i zadania, stanowi niewątpliwie lepszą podstawę dla procesu komunikacji, negocjowania, wspierania się i zaangażowania w zadanie, tak ważne dla przełamywania oporów.
Demokracja szkolna jest pochodną demokracji instytucji państwowych oraz całego szeregu czynników środowiskowych, które mają wpływ na styl zarządzania placówką.
“Szkoła publiczna nie jest w realizowanych przez siebie funkcjach instytucją demokratyczną, gdyż nie są w niej powszechnie uznawane i szanowane zasady demokracji: wolności, godności, solidarności i praworządności w stosunku do wszystkich podmiotów edukacji.”
Jak dowodzi B. Śliwierski fundamentalnym warunkiem demokracji jest podmiotowość społeczeństwa, które kontroluje wybrane przez siebie władze oraz uczestniczy w procesie podejmowania decyzji. Badania przeprowadzane przez pedagogów i socjologów wykazują, że w polskich szkołach nie jest przestrzegana zasada suwerenności żadnego z podmiotów edukacji. Bardzo często w pobieżnych analizach sposobu funkcjonowania szkół uznaje się za demokratyczne te placówki, które charakteryzuje właściwy klimat, życzliwa atmosfera w stosunkach międzyludzkich, nieautokratyczny styl kierowania... Nie są to jednak warunki wystarczające, by można mówić o szkole jako instytucji demokratycznej, bo ta wymaga zburzenia ciągle obowiązujących “symetrycznych i hierarchicznych struktur organizacyjnych oraz społecznych”.
Bardzo ważnym, a według niektórych decydującym, czynnikiem pozwalającym na ukształtowanie się demokracji w szkole jest otoczenie polityczne, administracyjne, prawne, a więc po prosto ustrój państwa, w którym funkcjonuje szkoła. W państwie niedemokratycznym pozostaje jedynie wychowywanie do demokracji jako czegoś, czego uczniowie nigdy nie doświadczają.
Do podstawowych cech wyróżniających demokratyczną formę organizacji i działania szkoły zaliczymy:
równość formalna wobec prawa ( prawo stwarza ograniczenia nie tylko dla podwładnych, lecz także dla rządzących )
nadanie prawnej formy stosunkom między władzą szkolną, a uczniami i ich rodzicami
Stosunki w szkole muszą się opierać na uznaniu i zagwarantowaniu formalnej równości wszystkich osób związanych z edukacją. Żadna ze stron nie powinna być uzależniona od arbitralnych decyzji władz szkolnych.
Miernikiem demokracji w szkole jest stosunek dyrekcji do prawa. Władza pedagogiczna nie może wprowadzać takie prawo, jakie jej odpowiada, ponieważ jest w swych działaniach ograniczona przez prawo i zawsze powinna się liczyć z opinią nauczycieli oraz rodziców. Dyrekcja szkoły powinna też być zawsze otwarta na krytykę ze strony opozycji, ponieważ jest to podstawowy warunek rozumienia procesu sprawowania władzy w strukturach organizacji demokratycznej. W szkole cenione są szczerość i odwaga cywilna pedagogów, uczniów i rodziców w wypowiadaniu własnego zdania. Konstruktywna krytyka jest zawsze źródłem siły demokratycznego przywódcy. Szkoła demokratyczna działa w zdecentralizowanym systemie, ma prawo do własnych, lokalnych zasad i sposobów organizacji swojej pracy. Tworzy autorski program swojej działalności i ponosi za niego pełną odpowiedzialność.
Niezwykle ważnym zagadnieniem jest kształtowanie u uczniów postaw otwartych na demokrację, wyrabiane nawyku działania i podejmowania decyzji według demokratycznych zasad. Nauczyciele zmierzają do tego, “aby uczniowie kształtowali w sobie postawę dialogu, umiejętność słuchania innych i rozumienia ich poglądów, umieli współdziałać i współtworzyć w szkole wspólnotę nauczycieli i uczniów.”
Demokracja szkolna jako system współdziałania i współodpowiedzialności wszystkich podmiotów edukacji jest bardzo ważnym elementem kultury szkoły, bez którego nie jest możliwe tworzenie własnego wizerunku w środowisku jako organizacji twórczej, przygotowującej uczniów do życia w społeczeństwie obywatelskim.
I jeżeli bardzo często słyszymy, że polska szkoła nie wypracowała demokratycznego modelu działania, to wcale nie znaczy, że nie powinna walczyć, by takie procedury wprowadzać. Będzie to bardzo długa batalia, ponieważ rzeczywistość zewnętrzna wcale nie ewoluuje ku demokracji, a czasem ma się wrażenie, że wręcz przeszkadza w tworzeniu się zupełnie nowych jakościowo i organizacyjnie instytucji edukacyjnych.
3.Rada szkoły
Nie mamy wątpliwości, że istnienie rady szkoły jako w pełni demokratycznego ciała składającego się w 1/3 z rodziców ma niezwykle doniosłe znaczenie w kształtowaniu konstruktywnej kultury placówki oświatowej, ponieważ:
rodzice są pierwszymi wychowawcami i nauczycielami dziecka i współpraca ze szkołą, uzgadnianie stanowisk w wielu sprawach leży w ich interesie,
rodzicom zależy na jak najpełniejszym rozwoju dziecka i ponoszą za nie odpowiedzialność,
wszelkie patologie, uzależnienia, agresja wymagają ścisłej współpracy szkoły i domu,
rodzice mają prawo do informacji o swoich dzieciach, z kolei ich informacja o szkole może pomóc szkole w działaniach na rzecz podnoszenia jakości jej pracy,
rodzice, jako podatnicy, mają prawo wiedzieć i ingerować w to, jak wydawane są ich pieniądze,
rodzice, jako fachowcy z różnych dziedzin mogą wydatnie wspierać działania szkoły.
Podstawowym zadaniem rady szkoły jest rozwiązywanie takich spraw wewnętrznych szkoły jak:
uchwalanie i doskonalenie jej statutu
wnioskowanie do organu prowadzącego szkołę o zbadanie i dokonanie oceny działalności szkoły, jej dyrektora lub innego nauczyciela
opiniowanie planu pracy szkoły oraz innych spraw istotnych dla szkoły
Z własnej inicjatywy rada może:
oceniać sytuację oraz stan szkoły
występować z odpowiednimi wnioskami do organu prowadzącego w sprawie organizacji zajęć pozalekcyjnych i przedmiotów nadobowiązkowych
opiniować wnioski dyrektora do Kuratorium czy MEN w sprawie odznaczeń i nagród dla nauczycieli
gromadzić fundusze na działalność statutową szkoły
Przyglądając się zadaniom rady szkoły zauważamy, że stoi ona na straży decentralizacji władzy i demokratyzacji życia w szkole. Pozwala przekazywać informacje o potrzebach edukacyjnych, wychowawczych z dołu do góry.
Rada jest jedynym demokratycznym organem szkoły i dlatego zależy jej na wprowadzaniu do całego systemu demokratycznych, jawnych i przejrzystych metod działania.
4. Dyrektor szkoły jako organizacji realizującej specyficzne cele
Kierowanie szkołą różni się wieloma elementami od kierowania organizacjami innego typu. W placówkach oświatowych na pierwszym planie pojawia się problem wychowywania ludzi, a nie tylko kierowania nimi. Z tego też powodu sprawy stosunków międzyludzkich urastają do rangi znacznie ważniejszego problemu niż np. w fabryce.
Druga cecha wyróżniająca kierowanie szkołą wynika ze specyfiki tej instytucji jako miejsca pracy dla nauczycieli i miejsca kształcenia i wychowywania dzieci. Dyrektor szkoły kieruje zespołem pedagogów i znacznie większą społecznością uczniów. Najważniejszym dla niego zadaniem jest utrzymanie harmonii tych tak różnych dziedzin pracy kierowniczej.
Cała produkcja szkoły dokonuje się w sferze niematerialnej. Dyrektor jest z tego powodu pozbawiony sformalizowanych narzędzi sprawdzania jakości pracy instytucji, którą kieruje. Najbardziej jest to widoczne w sferze wychowania, gdzie jedynym miernikiem efektów pozostaje chyba intuicja.
Dyrektor szkoły z racji ogromu obowiązków i specyfiki kierowania placówką oświatową ma przed sobą bardzo odpowiedzialne zadania, “musi mieć świadomość, że kieruje instytucją wychowującą, instytucją, która ma stać się miejscem stwarzającym warunki dla jak najpełniejszego rozwoju osoby ludzkiej”.
Dyrektor jako osoba, która w całości odpowiada za wizerunek swojej firmy i jej efekty działania musi realizować cele zasadnicze, często nawet sprzeczne, gwarantujące wypełnienie misji placówki oświatowej: dbanie o autorytet nauczyciela, rozumiejący stosunek do drugiego człowieka, odpowiedzialność za atmosferę wychowawczą, za wzorce przekazywane młodzieży.
Pozycja dyrektora, intelektualna, moralna i organizacyjna decyduje w ogromnej mierze o stworzeniu konstruktywnej kultury szkoły, czyli zespołu norm, wartości, albo po prostu duszy tej specyficznej organizacji, która w takim stopniu jak żadna inna odpowiedzialna jest za kształtowanie osobowości młodego człowieka. I właśnie to zadanie decyduje, że kultura organizacyjna w żadnym innym zespole pracowników nie jest tak potrzebna jak właśnie tutaj.
To bardzo ważne zadanie jest w stanie zrealizować tylko dyrektor mający świadomość swojego ogromnego wpływu na kształtowanie się szkoły jako placówki wypełniającej niezwykle ważną misję społeczną, dyrektor odpowiedzialny, cieszący się autorytetem wśród uczniów i nauczycieli, sprawny organizator i inspirator działań twórczych.
Dyrektor kierujący szkołą, w której panuje wysoka kultura organizacyjna:
“lubi siebie, podwładnych, zwierzchników, a przede wszystkim szkołę, którą kieruje,
nie boi się podwładnych, zwierzchników, ani odpowiedzialności za to, co robi,
umie słuchać, a nie tylko mówić,
jest na tyle pewny siebie, że potrafi przyznać się do błędu,
traktuje swoja pracę i sprawowanie władzy w kategoriach obowiązków, a nie uprawnień”.
Współczesna szkoła nabiera dziś cech autonomicznej i samorządnej organizacji. Jest miejscem podejmowania demokratycznych decyzji, dialogu i współpracy. W związku z tym szczególnie silny nacisk kładzie się na wspieranie wszelkich samodzielnych i jednostkowych inicjatyw. W ich podejmowaniu i realizacji należy się odwoływać do poczucia odpowiedzialności za przebieg i finał planowanych zmian. Niekwestionowanym autorem sukcesów, ale i porażek, jest przede wszystkim dyrektor. Racjonalna i konstruktywna postawa dyrektora obliguje go wręcz do cedowania zadań na innych ludzi, którzy stają się współodpowiedzialni. Poczucie współodpowiedzialności za zadanie najpełniej ujawnia się w placówkach o wysokiej kulturze organizacji. Jej wyznacznikami są: partnerstwo, wspólna praca, porozumienie, swoboda w przejawianiu inicjatywy.
“Dyrektor placówki pełni role koordynatora i organizatora, ale realizuje się również w roli formalnego kierownika, który potrafi zintegrować się z kierownikami nieformalnymi, jakimi w różnych okolicznościach mogą być nauczyciele czy uczniowie. Okolicznością taką może być tworzenie zespołów planistycznych, opracowujących strategię działań rozwojowych, nierzadko będących konsekwencją żmudnej pracy nad zmianą kultury szkoły.”