CO JEST PRZEDMIOTEM PSYCHOLOGII: psychologia jest nauką zajmującą się procesami psychicznymi i zachowaniem. Psychologia to nauka: dąży do ustalenia faktów, do poznania rzeczywistości (przeciwieństwem są potoczne opinie, intuicje, przypuszczenia). Cechy wiedzy naukowej: 1. Racjonalna (oparta na rozumowaniu, a nie na intuicjach, czy doznaniach mistycznych). 2. Zrozumiała dla specjalistów (trzeba rozumieć sformułowanie i nazwy psychologiczne, intersubiektywna komunikowalność). 3. Powtarzalna (powtarzanie jakichś badań kilkakrotnie, aby je dobrze udowodnić, intersubiektywna sprawdzalność). 4. Zgodna z zasadą racjonalnego uznawania przekonań (psycholog musi być bardzo ostrożny przy formułowaniu jakichś wniosków. Ostrożność odnośnie wnioskowania, bo metody nie są niezawodne, ograniczone zaufanie do wyprowadzanych wniosków). Psychologia jako nauka empiryczna: psycholog musi badać ludzi i duże grupy ludzi, aby coś określić. EMPIRYCZNY - oparty na badaniach. Psychologia przydaje się: -aby dostrzegać i nazywać zjawiska psychologiczne, -aby umieć wyjaśniać przyczyny zachowań: *własnych, *innych ludzi, -aby korzystać w pracy z wybranych metod badań psychologicznych, -aby rozumieć psychologa, z którym współpracujesz, -aby umieć samodzielnie poszerzać wiedzę z psychologii (i odnosić się do niej krytycznie), -aby przewidywać dalszy przebieg zachowań. Procesy psychiczne: -zachodzą w mózgu i ich nie widać, inaczej jest z zachowaniem, które widać, -niewidoczne dla zewnętrznego obserwatora (wnioskujemy o nich pośrednio na podstawie zachowania), -można podzielić na dwie grupy: 1. Procesy poznawcze = umysłowe = umysł - odbiór, przechowywanie, przetwarzanie, wykorzystywanie informacji (procesy poznawcze to: spostrzeganie, pamięć, uwaga, myślenie, wyobrażenie, uczenie się). 2. Procesy emocjonalno-motywacyjne - co czuję, czego pragnę, co chcę robić, czego nie chcę, itp. Zachowanie: -określenia bliskoznaczne: działanie, reagowanie, -możliwe do zaobserwowania przez zewnętrznego obserwatora, -zachowanie może być zamierzone lub niezamierzone (np. pisanie, sprzątanie, uśmiechanie się, odruchowe mrugnięcie okiem). Psychologia, metody badań: -metody jakościowe: dają wynik w postaci opisu. *Obserwacja - rejestrowanie pewnych faktów i nazwanie ich, kiedy są zaobserwowane następuje wnioskowanie. Są 3 rodzaje obserwacji: 1. towarzysząca (towarzyszy rozmowie, odbywa się podczas rozmowy. Psycholog obserwuje np. pozycję ciała, zwraca uwagę na niepokój psychomotoryczny (nerwowe machanie nogą, nerwowe ruchy różnych części ciała), niepokój manipulacyjny (nerwowe ruchy samych rąk), reakcje mimiczne, aleksytymia (niezdolność rozpoznania własnych emocji). 2. samodzielna (psycholog przygotowuje sobie listę np. zachowań agresywnych, idzie do grupy ludzi i sprawdza co z listy się dzieje w tej grupie i zaznacza sobie). 3… *Rozmowa i wywiad - rozmowa (to, co robimy, co się dzieje z pacjentem), wywiad (to, co robimy, co się dzieje z osobami trzecimi). W rozmowie zadaje się 2 rodzaje pytań: otwarte i zamknięte. Zamknięte zaczynają się od słowa „czy”. Można odpowiedzieć tylko: tak, nie, nie wie. Odpowiedzi są ograniczone. Pytania otwarte, np.: Dlaczego? Jak? W jakich okolicznościach? Pytanie prowokuje do dłuższych odpowiedzi. Pytania otwarte są lepsze, bezpieczne. -metody ilościowe: dają wynik w postaci liczby. *testy inteligencji i zdolności, *kwestionariusze (inwentarze) osobowości, *testy projekcyjne (obrazki tzw. kleksy).
FACYLITACJA - facylitacja społeczna oznacza poprawę wykonania zadania w obecności innych osób. Spowodowane jest to wzrostem pobudzenia organizmu. Ale ta facylitacja dotyczy zadań prostych, a przy złożonych, obecność innych osób zakłóca wykonanie.
PSYCHOLOG - osoba posiadająca właściwe kwalifikacje, potwierdzone wymaganymi dokumentami, do udzielania świadczeń psychologicznych polegających w szczególności na: diagnozie psychologicznej, opiniowaniu, orzekaniu, psychoterapii (po ukończeniu studiów podyplomowych w tym zakresie) oraz na udzielaniu pomocy psychologicznej. Naczelną wartością dla psychologa jest dobro drugiego człowieka. Celem jego działalności profesjonalnej jest niesienie pomocy innej osobie w rozwiązywaniu trudności życiowych i osiąganiu lepszej jakości życia na drodze rozwoju indywidualnych możliwości oraz ulepszaniu kontaktów międzyludzkich. Działalność zawodowa psychologa obejmuje liczne dziedziny życia publicznego, m.in. oświatę, medycynę, współzawodnictwo sportowe, wymiar sprawiedliwości i organy ścigania, organizacje, głównie zakłady pracy, reklamę i marketing oraz prywatnego.
PSYCHIATRA - lekarz zajmujący się leczeniem zaburzeń psychicznych, w odróżnieniu od psychologów, psychiatrzy mogą przepisywać leki, nie mają jednak przygotowania do przeprowadzania i interpretowania testów psychologicznych ani do interpretowania i rozumienia badań naukowych w obszarze psychologii. Dobry psychiatra musi, zatem uwzględniać m.in. uwarunkowania psychologiczne, społeczne, rodzinne itd.
PSYCHOTERAPEUTA - pomaga klientom w zdobywaniu umiejętności prowadzących do zmiany, tak by potrafili oni radzić sobie z gnębiącymi ich myślami, uczuciami i zachowaniami. Ponadto przeprowadza i interpretuje testy psychologiczne, które umożliwiają diagnozę i planowanie odpowiedniego leczenia.
RYS HISTORYCZNY: -nazwa psychologia z greckiego: PSYCHE = DUSZ, LOGOS = NAUKA -Arystoteles (384 r. p.n.e. - 322 r. p.n.e.) - “Traktat o duszy”, - początkowo problematyka “psychologiczna” w
teologii i filozofii, -XVI w. pojawia się słowo PSYCHOLOGIA (w słowie pisanym), -1879 r. początek psychologii jako nauki, WILHELM WUNDT tworzy 1. laboratorium psychologiczne w Lipsku.
PSYCHOLOGIA KLASYCZNA (Wundt): -idea przewodnia: psychologia musi być naukowa, -każdy proces psychiczny można rozbić na coraz drobniejsze elementy składowe - cząstki elementarne, -przedmiot badań: świadome procesy psychiczne, głównie spostrzeganie zmysłowe (tu: psychiczny = świadomy), -metoda badań: INTROSPEKCJA (wgląd we własne przeżycia, do własnej psychiki i ich relacjonowanie w chwili, kiedy one mają miejsce, kiedy to się dzieje): Psycholog nie może zrobić introspekcji, może to zrobić tylko osoba badana. Psycholog może tylko skłaniać do introspekcji poprzez pytania: co teraz czujesz? Co teraz się dzieje w tobie?
KRYTYKA PSYCHOLOGII KLASYCZNEJ: -krytyka metod badania: introspekcja jest dobrą metodą poznania jednostki, ale nie nadaje się do budowania teorii naukowych, -krytyka przedmiotu badań: zbyt wąski.
ZYGMUNT FREUD: -ur. 1856 na Morawach, zm. 1939 r. w Londynie, -przez 80 lat mieszkał i pracował w Wiedniu, -lekarz neurolog i psychiatra, -żonaty z Martą Bernays, -6 dzieci - Anna Freud - zajmowała się neopsychoanalizą, -1. praca nad psychoanalizą, koniec XIX w, -1. dzieło objaśnienie marzeń sennych.
PSYCHOANALIZA: -główne idee: -archeologia duszy, -kluczem do poznania człowieka jest dzieciństwo, -id-podświadomość, ego-świadomość, superego-nadświadomość, -libido - popęd seksualny (to energia życiowa), -sublimacje popędów, -psychika jest jak góra lodowa: 1. świadomość, 2. przedświadomość, 3. nieświadomość, -stosowane metody badań: dane empiryczne, na których Freud oparł swe teorie, składały się głównie z wypowiedzi i ekspresyjnych zachowań pacjentów poddawanych terapii psychologicznej. Jego teoria rodziła się w czasie, gdy słuchał faktów i fantazji, relacjonowanych przez osoby o zaburzonej osobowości. Ważna była rygorystycznie krytyczna postawa, jaką Freud przyjmował analizując swobodne skojarzenia swych pacjentów. Dzisiaj powiedzielibyśmy, że analizował swój surowy materiał przy użyciu metody odznaczającej się wewnętrzną spójnością. Wnioski wyciągane na podstawie jednej części materiału sprawdzał zestawiając je z danymi zawartymi w innych częściach, dzięki czemu ostateczne konkluzje dotyczące danego przypadku były oparte na mocno splecionej sieci faktów i wniosków. Wszystko musiało się dokładnie zgrać ze sobą, zanim Freud uznał, że znalazł właściwą interpretację. Z pewnością dwa z najważniejszych przyczynków Freuda do strategii badawczej to intensywne studiowanie pojedynczego przypadku oraz zastosowanie metody spójności wewnętrznej do sprawdzania hipotez. -struktura osobowości: osobowość składa się z trzech głównych systemów : id, ego, superego. Aczkolwiek każda z tych dziedzin osobowości ma własne funkcje, właściwości, komponenty, zasady działania, dynamizmy (nawykowe zachowania przynoszące, przynajmniej chwilowo, zadowolenie lub złagodzenie napięcia) i mechanizmy, to jednak współdziałają one tak ściśle ze sobą, że rozdzielenie ich oddziaływań i określenie względem wpływu każdej z nich na zachowanie ludzkie jest rzeczą trudną, jeśli nie niemożliwą. Zachowanie jest prawie zawsze wytworem interakcji tych trzech systemów; rzadko jeden system działa bez współudziału dwóch pozostałych. "Id" - dziedzina naturalnych popędów i instynktów. "Ego" - instancja zwrócona przede wszystkim w kierunku świadomości, odzwierciedlająca treści dane świadomemu postrzeganiu. "Superego" - instancja obejmująca ideały i normy moralne. -mechanizmy obronne: -wyparcie: następuje wtedy, gdy wybór obiektu, który wywołuje nadmierny niepokoju, zostaje usunięty ze świadomości przez antykateksję, -projekcja: mechanizm, za którego pomocą lęk neurotyczny lub lęk moralny zostaje przekształcony w obiektywny strach, -formacja reaktywna: zastąpienie w świadomości wzbudzającego lęk impulsu czy uczucia przez jego przeciwieństwo, -fiksacja: dana osoba może zafiksować się na jednym z wcześniejszych stadiów rozwoju, ponieważ uczynienie następnego kroku napełnia ją lękiem, -regresja: dana osoba, pod wpływem traumatycznych doświadczeń, cofa się do wcześniejszego stadium rozwoju. -krytyka psychoanalizy: Krytycy psychoanalizy jako teorii naukowej twierdzą, że nie da się jej zweryfikować doświadczalnie, więc nie można jej zaliczyć do nauki, a jedynie do literatury, pseudonauki lub paranauki. Ponadto wielu autorów uważa, że Freud w wielu miejscach fałszował swoje obserwacje aby potwierdzały teorię, a w niektórych miejscach ocierał się o numerologię (np. przy interpretacji marzeń sennych).
BEHAWIORYZM: -nazwa z j. angielskiego: -behave -zachowywać się, -behaviour -zachowanie. -początek: pierwsza praca: 1913 r. J. Watson „psychologia z punktu widzenia behawiorysty”, - behawioryzm - nazwany jest psychologią zachowania, gdyż- zdaniem twórców - warto zajmować się tylko zachowaniem, a nie psychiką, - podstawowa metoda badań - eksperyment. -Behawioryzm jest nazywany psychologią S-R: S-BODZIEC (ang. Stimulus) R-REAKCJA (ang. Response)-odpowiedź, reakcja, zachowanie. - behawioryzm = psychologia uczenia się: -„uczyć się” to zdobywać nowe umiejętności, - człowiek to biała karta = tabula rasa, wszystko jest efektem uczenia się. - John Watson. -warunkowanie klasyczne: forma uczenia polegająca na tym, że bodziec neutralny zostaje połączony (skojarzony) z bodźcem powodującym zachowanie odruchowe i z czasem zaczyna wystarczać do wywołania tego zachowania. Czego uczy się osobnik?: uczy się nowego znaczenia bodźca neutralnego, tzn. uczy się uruchamiać reakcję (zachowanie), gdy pojawia się ten bodziec (do tej pory neutralny). -generalizacja bodźca: rozszerzenie reakcji warunkowej na bodźce podobne do bodźca warunkowego (Albert bał się szczura), -jak oduczyć wyuczonych reakcji emocjonalnych?: -metoda nie używania bodźca, -metoda częstego stosowania bodźca, - metoda imitacji społecznej, -metoda odwarunkowywania. -warunkowanie instrumentalne: uczenie się nowej reakcji (zachowania), dzięki powiązaniu tego zachowania z pewnymi konsekwencjami. - wzmocnienie: bodziec podany po reakcji, który zwiększa prawdopodobieństwo jej ponownego pojawienia się (wzmacnia reakcję) wzmocnienie pozytywne: dodanie czegoś pożądanego, przyjemnego dla organizmu (potocznie: nagroda), wzmocnienie negatywne: możliwość uniknięcia czegoś nieprzyjemnego dla organizmu („zabranie” czegoś negatywnego) -kara: bodziec podany po reakcji (zachowaniu), który zmniejsza prawdopodobieństwo jej ponownego pojawienia się, dzielimy na dwa rodzaje: -kara pozytywna: dodanie czegoś nieprzyjemnego (np. dodatkowe sprzątanie, mandat, ocena niedostateczna), -kara negatywna: zabranie czegoś przyjemnego (np. zakaz oglądania TV, zabranie przepustki). - jak wzmacniać, żeby to było skuteczne?: - upewnić się, czy dany bodziec faktycznie jest wzmocnieniem. - stosować raczej wzmocnienia natychmiastowe niż odroczone, - stosować metodę stopniowych przybliżeń, - początkowo wzmacniać każde zachowanie, stopniowo przechodzić do wzmocnień nieregularnych. Jak karać żeby było skutecznie?: -karać bezpośrednio po zachowaniu, -karać konsekwentnie: każde negatywne zachowanie i każdy „wychowawca” reaguje tak samo, - kara powinna być wystarczająco, ale nie nadmiernie awersyjna (tj. taka żeby przerwać zachowanie, ale nie prowadzić do negatywnych skutków), -informować, jakiego zachowania oczekujemy i wzmacniać jego pojawienie się. -prawo efektu: prawo, odnoszące się do procesu uczenia się, w myśl którego skojarzenia między bodźcem a reakcją ulegają pozytywnemu wzmocnieniu i utrwalają się, jeśli reakcja wywołuje uczucia przyjemne (stanowi nagrodę). Gdy reakcja wywołuje stan nieprzyjemności (stanowi karę), skojarzenia ulegają wzmocnieniu negatywnemu i słabną. Zgodnie z prawem efektu, zachowania przynoszące korzyść osobnikowi będą się powtarzać w podobnych sytuacjach.
PSYCHOLOGIA HUMANISTYCZNA: - początek lata 50. XX w. -twórcy: Abraham Maslow, -zastosowanie głównie w psychologii klinicznej (w terapii). -nazywana „trzecią siłą” w psychologii bo: *krytyka psychoanalizy: -człowiek nie jest z natury zły - pozytywna wizja człowieka, -nie można koncentrować się na patologii- trzeba zająć się pozytywną stroną człowieka, -nie należy koncentrować się na nieświadomości - ważne jest „bycie świadomym”, *krytyka behawioryzmu: -człowiek nie jest zewnątrzsterowany, nie jest biernym odbiorcą bodźców- ma wewnętrzny mechanizm sterowania zachowaniem, ważna jest podmiotowość człowieka. - każdy człowiek posiada potrzeby, uzdolnienia i tendencje charakterystyczne dla gatunku lub jednostki. Potrzeb te nie są złe, ale dobre lub neutralne. - celem aktywności człowieka jest samorealizacja, - społeczeństwo hamuje dążenie do samorealizacji, -psychologia ma pomóc w dążeniu do samorealizacji. KONCEPCJA POTRZEB A. MASLOWA: -mechanizmem sterującym zachowaniem są potrzeby (motywy), - potrzeby te tworzą hierarchię: aby zaspokajać potrzeby wyższego rzędu trzeba mieć zaspokojone potrzeby niższego rzędu, - potrzeby dzielą się na 2 grupy: *deficytowe (deficytu)- kierują człowieka do zachowań redukujących napięcie i dyskomfort (deficyt jest źródłem nieprzyjemnego napięcia). *wzrostu - Im bardziej zachowanie prowadzi do zaspokojenia tych potrzeb, tym bardziej one wzrastają i jest to źródłem zadowolenia. HIERARCHIA POTRZEB WG. A. MASLOWA: -potrzeby fizjologiczne: -pokarmowe, pragnienie, sex, oddychanie i wydalanie, -niezaspokojone: *dominują („żyję samym chlebem”), *wpływają na definicję (filozofię) przyszłości (co jest szczęściem). -zaspokojona potrzeba przestaje być ważna. -potrzeby bezpieczeństwa: -spokoju, porządku, wolności od zagrożeń, opieki, -potrzeba ta polega na dążeniu, żeby: *realne zagrożenia nie były groźne, *ktoś się opiekował, był silniejszy ode mnie i radził sobie z zagrożeniami, * świat otaczający był bezpieczny - przewidywalny, uporządkowany, - przy braku poczucia bezpieczeństwa: świat wrogi, ciągłe poczucie zagrożenia (też może być nerwica natręctw jako sposób przywracania porządku, bezpieczeństwa). -potrzeba afiliacji: przynależności i miłości: posiadanie dobrych i serdecznych kontaktów, przynależność do jakiejś grupy (tzw. potrzeba afiliacji), bycie obiektem miłości. - potrzeba szacunku i uznania: -potrzeba wysokiej oceny własnej i ze strony innych, reputacja, prestiż, sława, zaszczyty, dominacja, pragnienie siły, osiągnięć. -potrzeby samorealizacji: -inaczej nazywane potrzebami samourzeczywistnienia = samoaktualizacji, - potrzeba realizacji tego, co jest naturalnym wyposażeniem (tendencją) człowieka („malarz musi malować”, „być idealną matką”). Jak przejawia się potrzeba samorealizacji?: -rozwój i wypełnianie własnych potencjalności, - poszukiwanie czegoś z ciekawości, - nieegoistyczna miłość, -realizowanie najwyższych wartości: dobro, prawda, piękno (potrzeby estetyczne), duchowość (potrzeby duchowe = samotranscendencji, doznań szczytowych).
CECHY OSOBY SAMOREALIZUJACEJ SIĘ: 1. bardziej realne spojrzenie na świat (bez pesymizmu i nadmiernego optymizmu), 2. wyższy poziom akceptacji siebie i innych (tolerancja dla słabości, akceptacja natury), 3. większa spontaniczność i lepsza znajomość siebie, 4. koncentracja na problemach (nie na drobiazgach czyli introspekcji), 5. zapotrzebowanie na samotność i prywatność, 6. większa autonomia i odporność na wpływy zewnętrzne. 7. większa świeżość w przejawianiu radości i bogactwo reakcji emocjonalnych. 8. częstsze doznawanie niezwykłych doświadczeń, momentów mistycznych, ekstazy, zachwytu. 9. większe zainteresowanie społeczne. 10. głębsze i pełne miłości relacje interpersonalne. 11. bardziej demokratyczny charakter (przeciwstawienie się niesprawiedliwości i nierówności itp.). 12. silne standardy moralne (zdolność oceny co dobre a co złe), 13. niezwykłe poczucie humoru. 14. większa twórczość.
PSYCHOLOGIA POZNAWCZA: - początek umowny: ok. 1956, - gł. przedstawiciele: G. Kelly, F. Heider, K. Lewin, W. Łukaszewski, B. Wojcieszke, -człowiek odbiera, przetwarza, magazynuje informacje - tworzy wew. obraz świata i siebie, - zachowanie człowieka zależy od interpretacji napływających informacji, czyli od tego jak rozumie sytuację, w jakiej się znalazł, jaką ma wiedzę o niej, -ważne są procesy poznawcze: czyli procesy związane z odbiorem, przetwarzanie i magazynowanie informacji (czyli: spostrzeganie, pamięć, myślenie i td.).
SCHEMAT POZNAWCZY: to podstawowy element wiedzy o świecie społecznym, to organizacja uprzednich doświadczeń z jakimś rodzajem zdarzeń, obiektów lub osób. Schemat zawiera wiedzę uogólnioną i wyabstrahowaną z konkretnych doświadczeń. Forma trwałej reprezentacji poznawczej, obejmująca sens typowej sytuacji, jak i znaczenie typowych form zachowania, które powinny zostać wygenerowane w reakcji na tę typową sytuację.
PROCESY POZNAWCZE: "Procesy poznawcze" natomiast to ogólne wyrażenie określające mechanizmy tworzenia i przekształcania struktur poznawczych umożliwiające wykorzystanie treści struktur do sterowania zachowaniem - są to procesy percepcji, uwagi, pamięci, myślenia. Jako proces (czy zbiór procesów) traktuje się także tzw. funkcje językowe, przy czym, co już wspomniano wcześniej, znaczenia słów uważa się za struktury. Procesy percepcji, uwagi itp. nie muszą być koniecznie traktowane jako dokładne odzwierciedlenie czegoś co rzeczywiście istnieje. Są to raczej hipotetyczne konstrukty, które pozwalają lepiej uporządkować dotychczasową wiedzę, umożliwiają lepsze porozumiewanie się między uczonymi i tworzenie nowej, bardziej szczególowej wiedzy. Należy o nich myśleć raczej jak o etapach przetwarzania informacji, niekoniecznie zaś jak o całkowicie odrębnych ontologicznie bytach. Po prostu, najpierw informacja musi być zarejestrowana przez narządy zmysłu, później dopiero może zostać zapamiętana. Jest to jednak bardziej logiczne uporządkowanie, bowiem spostrzeganie samo w sobie wiąże się z selekcją informacji sensorycznej i identyfikacją tego, co się spostrzega, a więc wymaga też współudziału procesów uwagi (selekcjonujących informacje) i procesów pamięci (bowiem identyfikacja obiektu to przecież nic innego, jak stwierdzenie, że to co się widzi, jest tym, co się już zna, co się pamięta). Tak więc, nawet rozpatrując procesy poznawcze jako etapy przetwarzania, decydującą rolę może mieć nie moment, w którym dany proces coś robi, ale to co robi. Przykładem może być zagadnienie tzw. pamięci sensorycznej, które jest traktowane jako zagadnienie pamięci (bowiem dotyczy przechowywania informacji w systemie poznawczym), chociaż właściwie odnosi się do zjawisk percepcyjnych związanych ze stymulacją narządu zmysłu.