Wprowadzenie - zakres, literatura, wymagania.
„O potrzebie refleksji teoretycznej i metodologicznej”.
1) Podstawowe pojęcia naukoznawcze: teoria i metodologia, nauki idiograficzne i nomotetyczne; procedury indukcyjne, dedukcyjne, nomologiczne i kombinowane; weryfikacja i falsyfikacja; „prawo obejmujące” i metoda testowania hipotez .
Metodologia zaczęła zyskiwać na znaczeniu w latach 60 i zrodziła się z kontaktu z naukami ścisłymi i eksperymentalnymi. Jest to nauka o nauce, metanauka; kompleksowy zbiór zasad dla wszystkich nauk, sposób postępowania badawczego w szczeblu ogólnym. Metodologia w dzisiejszym rozumieniu powstała na przełomie XIX i XX w Wiedniu, koło wiedeńskie dążyło do usystematyzowania metod postępowania w nauce
4 metanauki:
naukoznawstwo - nauka o nauce, określenie tendencji w rozwoju nauk, efektywności osiągania celów badawczych
logiczna teoria nauki - badania natury poznania naukowego, możliwość obiektywnego poznania i jego granice
filozofia nauki - rozważania nad sensem badania naukowego jako próby poznania rzeczywistości
metodologia nauk - teoria metod naukowych, które opisując i wyjaśniająco wartościuje pod względem skuteczności; teoria budowania i stosowania metod naukowych, które muszą być zdefiniowane
Teoria - jest to system uzasadnionych naukowo praw powiązanych w spójną całość głównie pod względem logicznym, który tłumaczy jakąś dziedzinę zjawisk, głównie świata rzeczywistego; tłumaczy zjawiska w sposób zwarty i logicznie uzasadniony.
Etapy działania metodologii:
1) Opis metod naukowych, stosowanych w danym postępowaniu badawczym, ich zdefiniowanie i wybór
2) Analiza poprawności głównie logicznej i zgodności z przyjętymi założeniami teoretycznymi
3) Analiza rygorów, zasad często praktycznych, których spełnienie jest niezbędne, aby nasze rozumowanie pozostało w zgodzie z założeniami teoretycznymi; istnienie lub nieistnienie bazy źródłowej
Etapy postępowania naukowego:
1) Postawienie (zdefiniowanie) problemu (co jest istotą problemu?)
2) Rozwiązanie postawionego problemu
3) Usystematyzowanie uzyskanych wyników
Podział nauk wg. Neokantystów
nauki idiograficzne( metodol., naukozn. wg niektórych przedstawicieli metodologii humanistyki (W. Windelband, H. Rickert) nauki zajmujące się opisem i wyjaśnianiem faktów jednostkowych, ale — w przeciwieństwie do nauk nomotetycznych — nieformułujące ogólnych praw naukowych.) opisowe, zajmują się opisem indywidualnych szczegółów zdarzeń lub faktów
nauki nomotetyczne - dążące do formułowania praw, nauki przyrodnicze; drogą obserwacji i eksperymentu można tworzyć ogólne prawa; okazało się, że nie wszystkie spełniają kryteria.
2) Artefakt/znalezisko/zabytek > źródło, jako jedna z podstawowych kategorii poznawczych archeologii.
artefakty - Są to wszelkie przedmioty wytworzone lub używane intencjonalnie przez człowieka.
zabytek archeologiczny - Jest to zabytek nieruchomy, będący powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy, będący tym wytworem.
znalezisko -
ekofakt -
3) Zakres/zasięg archeologii; „dostępność przeszłości”.
4) Archeologia-antropologia-historia.
W Ameryce archeologia plasuje się gdzieś pomiędzy etnologią/etnografią a antropologią; jej miejsce jest na wydziałach biologii itp., wynika to z histori badań na tych terenach. W Europie zdecydowanie nauka humanistyczna, wydziały historii, zajmuje się czasem. Ten podział ma konsekwencje metodologiczne i intelektualne.
Etnoarcheologia - wykorzystanie wiedzy o kulturze materialnej ludów współczesnych na podobnym poziomie rozwoju ( co badana kultura) do badania artefaktów kultur przeszłych.
5) Archeologia-archeozoologia-paleobotanika.
6) Archeologii artefaktu cd. - klasyfikacje, typologia (podstawy teoretyczne), seriacje.
7) Archeologia obiektów (loci, obiekty etc).
obiekt archeologiczny - Jest to forma konstrukcyjna wraz ze związanym z nią układem warstw antropogenicznych stanowiąca jedną z części składowych archeologicznego stanowiska (np. jama, studnia, ziemianka, budynek mieszkalny itd.).
8) Stanowisko jako jedna z podstawowych kategorii poznawczych archeologii; ślad osadniczy-punkt osadniczy-stanowisko; typy stanowisk.
stanowisko archeologiczne - Jest to miejsce występowania na określonym obszarze archeologicznych zabytków właściwe dla określonej formacji kulturowej oraz określonego przedziału chronologicznego.
Punkt osadniczy - wycinek przestrzeni, na którym znaleziono co najmniej 3 artefakty lub obiekty
Ślad osadniczy - wycinek przestrzeni, na którym znaleziono mniej niż 3 artefakty lub obiekty
Typy stanowisk:
proste i złożone
otwarte i zamknięte
ufortyfikowane i nieufortyfikowane
jednowarstwowe i wielowarstwowe
jednokulturowe i wielokulturowe
Podział stanowisk za względu na ich funkcje:
- osadnicze
- sepulkralne
- skarby
- ślady uprawy roli
- st. pozyskiwania surowców
- miejsca, w których nomadowie dokonywali uboju
- st. związane z transportem
- obronne
Stanowiska: naziemne, podziemne i półziemne
9) Proces formowania stanowisk; depozycja i procesy postdepozycyjne/tafonomia. Transformacje kulturowe, nie-kulturowe i systemowe.
Stanowisko - depozycja warstw antropogenicznych na warstwie calcowej lub innej warstwie sterylnej pozbawionej artefaktów.
10) Archeologia osadnictwa: „systemy stanowisk”, ich organizacja przestrzenna, inspiracje geograficzne analiz osadniczych.
Archeologia osadnictwa -
11) Czas historyczny/czas kulturowy/czas w archeologii. Teoretyczne podstawy chronologii archeologicznych i periodyzacji.
12) Stratyfikacja/stratygrafia. Opis i interpretacja sekwencji stratygraficznych; „krótkie” i „długie” trwanie w archeologii.
stratyfikacja - 1. Proces tworzenia się układu warstwowego archeologicznego stanowiska.
2. Postępowanie badawcze w celu ustalenia układu warstwowego archeologicznego stanowiska.
stratygrafia - Układ warstwowy archeologicznego stanowiska.
Podstawowe prawa stratyfikacji przejęte z geologii i zmodyfikowane dla potrzeb archeologii to:
Prawo superpozycji - w przypadku nienaruszonego stanowiska, przy zachowanym jego kontekście, warstwy młodsze zalegają na warstwach starszych. Nowo powstająca warstwa musiała być wcześniej zdeponowana na warstwie starszej.
Prawo pierwotnej ciągłości - każda warstwa znajdująca się w pozycji pierwotnej jest ograniczona ukształtowaniem podłoża na którym powstaje ( jama, jaskinia, zagłębienie, wzniesienie)albo zanika w kierunku swoich krawędzi. Jeżeli krawędź warstwy jest odsłonięta jako płaszczyzna pionowa, to jej fragment musiał w takim razie zostać usunięty wcześniej w czasie prac ziemnych lub został zniszczony przez erozję.
Prawo pierwotnej horyzontalności - każda warstwa, która ma nieskonsolidowaną postać (popiół, pył, gleba) ma tendencję do horyzontalnego ułożenia. W przypadku kiedy złoża są pochyłe oznacza to iż zostały tak pierwotnie zdeponowane lub dostosowały się do kształtu podłoża.
13) Wyjaśnianie i „wielkie narracje” w archeologii:
- archeologia kulturowo-historyczna (rys historyczny/”korzenie”); dyfuzjonizm/migracjonizm vs. ewolucjonizm;
- archeologia „nowa”/procesualna; podstawowe założenia i aplikacje; systemowe i adaptacyjno-ekologiczne ujęcie kultury; „przesłanka pompejańska”;
- główne trendy i wątki archeologii postprocesualnej (neomarksizm, relatywizm kulturowy, projekt archeologii kognitywno-procesualnej; archeologia jako „zawładnięcie przeszłością”).
Archeologia kulturowo-historyczna - kulturowo-historyczna szkoła, kierunek w etnologii, archeologii i religioznawstwie uznający wzajemne przenikanie wytworów kulturowych za gł. czynnik rozwoju kultury; powstała na pocz. XX w. w Austrii i Niemczech; przeciwna ewolucjonizmowi, krytykowana przez funkcjonalizm; gł. przedstawiciele: F. Ratzel, B. Ankermann, F. Graebner, W. Koppers.
Archeologia procesualna (Nowa Archeologia) - orientacja badawcza we współczesnej archeologii, szczególnie twórcza i aktywna w latach 60., 70. i 80. XX w.
Funkcjonalizm i neoewolucjonizm doprowadziły do powstania niezwykle ważnego nurtu teoretycznego czy orientacji badawczej w archeologii, zwanej „Nową Archeologią” lub "archeologią procesualną". Początek Nowej Archeologii wiąże się z osobą Lewisa Roberta Binforda, który zarysował nowy program teoretyczny w 1962 r. w artykule Archaeology as anthropology, opublikowanym w periodyku "American Anthropologist". Binford stwierdził, że archeologia może osiągnąć taki sam cel jak antropologia - zrozumienie funkcjonowania systemów społeczno-kulturowych (optymizm poznawczy). Binford nawiązał do myśli Leslie White'a (którego był studentem), twierdząc, że obserwowane przez archeologów źródła (odnoszące się przede wszystkim do podsystemu technologicznego) pozwalają zrekonstruować całość systemu społeczno-kulturowego. Nawiązał także do koncepcji Grahame'a Clarke'a i Juliana Stewarda, uważając kulturę za sposób adaptacji do środowiska. Zmianę kulturową widział jako zapoczątkowaną przez czynniki zewnętrzne, pozakulturowe, przede wszystkim o charakterze ekologicznym.
W Anglii twórcą podobnego nurtu teoretycznego był David Clarke, autor słynnej książki Analytical archaeology (1968).
Najważniejsze cechy „nowej archeologii”:
optymizm poznawczy (tzw. przesłanka pompejańska - każde stanowisko archeologiczne, tak jak Pompeje - jest zatrzymanym w ruchu, skamieniałym systemem społeczno-kulturowym), poznanie przeszłości jest w związku z tym kwestią zastosowania odpowiednich metod badawczych;
nacisk na wyjaśnianie procesów i zjawisk (dedukcja logiczna, wyjaśnianie przez odwołanie się do praw ogólnych, argumentacja logiczna, tworzenie hipotez badawczych, zastosowanie statystyki matematycznej, metod komputerowych), a nie tylko na ich opis,
podejście systemowe,
analiza procesów zmian, powodowanych przez czynniki ekologiczne, demograficzne i ekonomiczne,
próba znalezienia uniwersalnych praw rządzących ludzkim zachowaniem,
budowa modeli
prowadzenie badań zorientowanych na rozwiązanie jakiegoś problemu
14) Główne nurty antropologii kulturowej i ich odbicie w archeologii (antropologia „kręgów kulturowych”, funkcjonalizm, strukturalizm, nurty postmodernistyczne).
Funkcjonalizm, w socjologii i etnografii, kierunek powstały w opozycji do ewolucjonizmu na początku XX w., dążący do wyjaśniania zjawisk, faktów i procesów społecznych poprzez funkcje jakie spełniają w kulturze danego społeczeństwa. Twórcą kierunku był B. Malinowski.
15) Refleksja teoretyczna i metodologiczna w najnowszej polskiej literaturze archeologicznej.
16) Publikacja archeologiczna - typy/rodzaje, zasięg/cyrkulacja, zbiory. „Zamknięte” archiwa jako źródło i przedmiot badań. „Ku publikacji doskonałej”.
17) „Język archeologii” - terminologia fachowa/slang/żargon; obraz (rysunek, fotografia, wizualizacja, animacja etc.) jako sposób dokumentacji/prezentacji wyników badań. „Style” ilustracji.
18) Społeczne funkcje/uzasadnienia archeologii.
19) Podziały w archeologii (terytorialno-chronologiczne, „techniczne” [np. archeologia podwodna]) i „archeologia jako całość”; podejścia inter- i transdyscyplinarne.
20) Popularyzacja jako jedno ze społecznych uzasadnień archeologii; ogląd krytyczny (rekonstrukcje, wizualizacje, „gry i zabawy”) - celowość, sensowność, jakość.
21) Prospekcja>eksploracja/dokumentacja>archiwizacja/publikacja/interpretacja - „cykl produkcyjny archeologii”, jego podstawy teoretyczne i metodologiczne.
22) Instytucjonalne ramy funkcjonowania archeologii i ich konsekwencje dla jej rozwoju/braku rozwoju; perspektywa globalna-europejska-polska.