PEDAGOGIKA WALDORFSKA

Steiner Rudolf (1861-1925) - austriacki naukowiec i filozof, twórca antropozofii, czyli dziedziny zajmującej się "wiedzą wytworzoną w człowieku przez jego wyższe ja". Na jesieni 1879 roku młody Steiner został studentem Politechniki w Wiedniu, gdzie rozpoczął studia matematyczne i przyrodoznawcze. Okres studiów to dla Steinera przede wszystkim faza zetknięcia się i „rozprawy” z twórczością i myślą wielkiego Johanna Wolfganga Goethego. Zafascynowany nim, wydał w 1913 kompletny zbiór jego dzieł. Od roku 1890 młody Steiner przebywał w Weimarze, by pracować w archiwum Goethego i Schillera. W 1899 r. Steiner poślubił Annę Eunike. W 1900 r. Steiner rozpoczął intensywną działalność wykładową, która miała mu zająć najbliższe ćwierćwiecze. W marcu 1911 umarła żona Steinera, Anna. We wrześniu 1912 r. organizował powstanie Towarzystwa Antropozoficznego, którego był członkiem. 1 kwietnia 1914 r. rozpoczęła się z inspiracji Steinera budowa Goetheanum - siedziby centrali Towarzystwa Antropozoficznego - w Dornach pod Bazyleą (Szwajcaria). W końcu 1914 r. Steiner poślubił Marię von Sivers, która pomagała mu stworzyć podstawy eurytmii.

W 1919 r. Steiner - w odpowiedzi na inicjatywę Emila Molta (1876-1936), właściciela fabryki cygar Waldorf-Astoria w Stuttgarcie, sformułował zasady pedagogiki zwanej później waldorfską i współdziałał w utworzeniu pierwszej szkoły opartej na tej metodzie wychowawczej. 7.09.1919 roku Steiner wygłosił przemówienie, w którym zaproponował wizję nowej szkoły co przyjęto z entuzjazmem. Opracował koncepcję kształcenia i podjął się skompletowania i przygotowania nauczycieli. Szkoła miała być prywatna i niezależna programowo, organizacyjno-prawnie od państwowych. Przeznaczona dla dzieci robotników i urzędników tej fabryki. Steiner uważał, że podstawą jest przygotowanie nauczycieli, reforma kształcenia nauczycieli. Koncepcja szkoły opartej na odnowie duchowej związanej z humanistycznym jej charakterem.

W latach 1906-07 ukazuje się pierwsza praca wprowadzająca do steinerowskiej antropologii pedagogicznej Wychowanie dziecka z punktu widzenia wiedzy duchowej.

Antropozoficzny obraz człowieka jako istoty czteroczłonowej:

I ciało fizyczne

II ciało życiowe (c. sił kształtotwórczych, c. eteryczne)

III ciało odczuciowe (c. astralne)

IV indywidualny rdzeń każdej istoty (ludzkie Ja)

Narodziny poszczególnych członów nie następują równocześnie: Każdy człon istoty dziecka wychowywany jest przez wyższy, znajdujący się bezpośrednio nad nim człon istoty nauczyciela.

Nauka w szkole waldorfskiej podzielona była na 3 okresy:

I (0-7 lat) - zabawa dziecka jako naśladowanie życia dorosłych (Do okresu zmiany uzębienia

II (7-14 lat) - zasada oczywistego autorytetu wychowawcy

III (14-21 lat) - umiejętność samodzielnego wydawania sądu i zdolność do abstrakcyjnego myślenia.

Rdzeniem pedagogicznej antropologii jest nauka o zmysłach i o trójpodziale duszy.

Steiner wyróżnia 12 zmysłów, które dzieli na 3 grupy:

I ZMYSŁY GÓRNE

• zmysł którym postrzegamy Ja innych ludzi

• ujmowania myśli

• ujmowania słów

• słuchu.

II ZMYSŁY ŚRODKOWE

• ciepła

• wzroku

• smaku

• węchu

III ZMYSŁY DOLNE

• równowagi-postrzegania

• ruchu

• życia-subiektywne samopoczucie

• dotyku.

Najważniejsze założenia pedagogiki waldorfskiej:

• - poszerzanie gotowej wiedzy i zdobywanie nowej

• - wszechstronne wychowanie

• - umiejętność zdobywania nowych doświadczeń

• - kooperatywność

• - specyficzne metody nauczania przedmiotów muzycznych

• - materiały i wyposażenie proste

• - wykorzystywanie na zajęciach kształtującej siły rytmu

• - uwolnienie kultury i swobodne życie duchowe

• - działania pedagogiczne to proces twórczy opierający się na obserwacji

• - całe życie duszy opiera się na funkcjach układu nerwowego

• różne metody zależnie od temperamentu dzieci

• nauczyciel powinien nauczyć się rozpoznawać temperament uczniów

• powinien dzielić uczniów na grupy wg temperamentu

• powinien wyczuwać puls nauki dziecka

• powinien przestrzegać współgranie sił plastycznych, muzycznych i mowy i kierować nimi

• powinien wyczuwać nastrój i wprowadzać na zmianę tragizm i humor

• przebiegu lekcji i ich treści nie wolno ograniczać przepisami

• matematyka ma uświadamiać często duchową rzeczywistość fenomenów

• podziw i szacunek nauczyciela stymulują ucznia

• metodyka nauczania musi być rozwijana, nie tylko biernie stosowana

• sztuka jest żywiołem, w którym żyje szkoła waldorfska

• nie dzieli się przedmiotów na takie, które uczą i bawią

• pedagog stymuluje myślenie dziecka od najwcześniejszego wieku

• osiągnięcia twórczej inteligencji idą w parze z osiągnięciami artystycznymi

• uczeń w swobodnej działalności poszukuje swojego światopoglądu i życiowych celów

• plan materiału może mieć formę zestawu przykładów

• plan nie może być ograniczany regułami

• nauczyciel nie może powtarzać ani opierać się na samej tradycji

• ludzkie Ja nie podlega wychowaniu

• udziela się lekcji religii w wyznaniu katolickim lub ewangelickim

• nauczanie nie kształtuje światopoglądu

• uczeń powinien ćwiczyć własne zdolności postrzegania, nie ulegać iluzji, wydawać sądy na każdy temat

• nie ma formuł i modeli

• najpierw obserwuje się z uczniami zjawiska a potem omawia, wyjaśnia

• każda szkoła ma chór i orkiestrę.

SZKOŁA PODSTAWOWA

• materiał przedstawiany przez nauczyciela

• baśnie i mity

• lektury, teksty językowo wartościowe - 2 kl

• rytmiczna nauka liczenia - początkowe klasy

• każdą lekcję rozpoczynają wspólne obszerne recytacje

• nauczanie j. obcych - od 1kl

• co najmniej 2 h muzyki tygodniowo - 1-12 kl

• raz w tygodniu podczas lekcji głównej dzieci malują

• dużo sztuk plastycznych

• regularnie organizowane uroczystości szkolne, koncerty, przedstawienia

• przedstawienia muzyczne budzą zainteresowanie uczniów do pracy kolegów i spajają społeczność

• eurytmia- sztuka ruchu; ma miejsce centralne, ożywia i pobudza poprzez:

*język i muzykę

*formy plastyczne i malarskie

SZKOŁA ŚREDNIA

• j. niemiecki

• omawianie frag. wykładów - 9 kl

• historia - pieśni, mowy Buddy, epos Homera - 10 kl

• średniowieczny epos, epos rycerski - 11 kl

• Dante lub Alanus ab Insulis - 11 kl

• Faust - 12 kl

• Lekcje chemii wprowadzane w 6 roku nauki:

6 kl skały i gleby okolicy

7 kl procesy spalania, tworzenie soli, woda

8 kl metale, ch. Środków spożywczych

9 kl chemia organiczna

10 kl podst. pojęcia z zakresu chemii nieorganicznej

11 kl ukł. okresowy pierwiastków, model atomu

• nauka biologii nawiązuje do dzieł Goethego

• kształcenie umiejętności postrzegania

• kombinatoryka - 9 kl

• trygonometria sferyczna i geometria analityczna - 11 kl

• geometria wykreślana, planimetria, stereometria - wyższe klasy.

ORGANIZACJA SZKOŁY

Szkoła waldorfska miała być integralna i powszechna. Dawała równe szanse wszystkim dzieciom. Dziewczęta i chłopcy uczą się razem w jednej klasie przez 12 lat. Nie ma selekcji najlepszych uczniów, jest tylko dodatkowa klasa przygotowująca do matury. W szkole organizowano dodatkowe kursy przygotowujące do matury gimnazjalnej i do egzaminów końcowych. Ten sam wychowawca naucza przez pierwszych 8 lat w ramach lekcji głównej. Nie zatrzymuje się ucznia na drugi rok w tej samej klasie. W szkole średniej (9 kl) każdego przedmiotu uczy inny nauczyciel. Właśnie wtedy rozpoczyna się grupowanie uczniów w zależności od uzdolnień lub zawodu, którego będą się uczyć (podział tylko w obrębie j. obcych i przedmiotów praktycznych). Organizowane są praktyki i kursy do pracy w zawodzie dla uczniów, którzy nie zamierzają się uczyć w szkołach wyższych, a także dodatkowe lekcje różnych rzemiosł.

Trójfazowość planu zajęć:

• 8-10 lekcje wymagające myślenia, koncentracji uwagi i zrozumienia: mowa ojczysta geografia, fizyka, chemia, historia, matematyka. W nauczaniu początkowym: rysowanie, opowiadanie, pisanie, czytanie, liczenie. Każdy z przedmiotów głównych realizowany jest w ramach 4-tygodniowych sekwencji czasowych, bloków zwanych epokami. Dany przedmiot pojawia się w bloku 2 lub 3 razy. Taki podział pozwala się skoncentrować i zrozumieć czym jest przerwa.

• 10-11 ćwiczenia techniczne wymagające stałego, rytmicznego powtarzania: j. obcy, gimnastyka, muzyka, religia w kl. młodszych rysowanie, malowanie, muzyka recytacja

• 11-12 zajęcia rzemieślniczo artystyczne.

Każda jednostka zajęć podzielona jest na 20 min fazy aktywności aby został zachowany rytm pomiędzy zapamiętywaniem, przeżywaniem i przedstawianiem.

Od rana zajęcia odbywały się w jednej grupie, później dzielono na mniejsze. Na koniec roku rozdawano świadectwa w formie opisowej (w formie cyfrowej tylko na życzenie). Do 8 klasy włącznie wystawiana była całościowa ocena przez nauczyciela klasowego, uzupełniana przez nauczyciela przedmiotowego. Od 9 klasy ocenę wystawia każdy nauczyciel przedmiotu. Celem świadectwa jest charakterystyka indywidualnych wyników oraz wskazówki na przyszłość. We współczesnej szkole jest to realizowane w klasach 1-3 gdzie jest świadectwo opisowe z 2 części: obiektywna( opis ogólny postawy, postępów i braków) i subiektywna ( forma dialogu wprost do ucznia). Taki sposób oceny sprawia, że dziecko nie boi się szkoły i jest zainteresowane światem. Ogromna rola nauczyciela - bezpośredni kontakt nauczyciel-uczeń. Ważniejsze jest żywe słowo niż druk. Nie ma podręczników uczniowie notują w zeszytach treści podane przez nauczyciela.

Szkoła jest wolna od ingerencji państwa czy gospodarki. Samorząd republikański podejmuje ważne decyzje. Obowiązuje wolność życia duchowego. Kolegium nauczycielskie jako organ autonomiczny podejmuje decyzje związane ze szkołą, natomiast rada zarządzająca wraz z kierownikiem administracyjnym zajmuje się sprawami bieżącymi. Kolegium nauczycielskie zbiera się raz na tydzień na konferencję wewnętrzną, podczas której podejmuje się decyzje dotyczące celów szkoły, finansów i spraw personalnych, powołuje komisje i wyznacza ich funkcje. Jedna osoba z kolegium jest w radzie stowarzyszenia związanego ze szkołą. Rodzice i nauczyciele starają się wypracować wspólną świadomość zamierzeń i celów szkoły. Rodzice są członkami komitetów do spraw gospodarczych lub remontowo-budowlanych, redagują biuletyny szkolne, pomagają w przedszkolach, uczestniczą w wycieczkach. Taka pomoc integruje społeczeństwo.

Nauczanie łączy się z obchodami 4 głównych świąt oraz z comiesięcznymi świętami szkolnymi. Szkoła uczy postrzegać w sensie intelektualnym i społecznym. Kładzie nacisk na to co wspólne, ale indywidualni uczniowie również są doceniani. Wg Steinera istnieją 3 środki wychowawcze: lęk, ambicja i miłość, jednaj Steiner odrzuca dwa pierwsze, gdyż niszczą ucznia. W szkole stosuje się indywidualną wolność nauczania i uczenia się, a także wspólną odpowiedzialność.

Steiner uważał, że instytucje oświatowe powinny być finansowane z darów, a deficyty pokrywane z darów członków stowarzyszeń, czesnego oraz dodatkowych składek rodziców. Nie wolno odbierać dziecku prawa do nauki ze względów finansowych. Z inicjatywy Wilhelma Ernesta Barkhoffa powstały w Bochum instytucje finansujące i pomagające szkołom waldorfskim. Zgodnie z myślą Steinera przyczyniło się to do pobudzenia świadomości w zakresie obrotu pieniędzmi. W 1961r. utworzono Powierniczy Bank użyteczności Publicznej GTS, którego celem było: wspieranie szkół waldorfskich, przedszkoli, placówek pedagogiki specjalnej; pomoc przy spłacaniu odsetek, kredytów; ofiarowanie bezzwrotnych darów.

KSZTAŁCENIE NAUCZYCIELI

Steiner chciał stworzyć studium kształcące nauczycieli. Pierwsze takie studium powstało w 1928r. z rocznym kursem dokształcającym. Aby się dostać do tej szkoły należało mieć pełne wykształcenie pedagogiczne. Erich Gebert próbował wydłużyć kurs do 2 lat i rozszerzyć program o przygotowanie do praktyki w szkole trwające 1 rok. Od 1972r. istnieje Związek Wolnych Szkół Waldorfskich w Stuttgarcie, który proponuje kurs roczny i dwuletni dla osób bez wykształcenia pedagogicznego. W rok później otworzono proseminarium trwające jeszcze rok dla osób rozpoczynających studia. Niedługo potem w Stuttgarcie powstały pełne 4-letnie studia waldorfskie. Od 1973r. działa placówka (Hogeschool voor Opvoedkunst w Zeist w Holandii), która oferuje pełne studia dla nauczycieli, a dyplomy są honorowane wszędzie na równi z dyplomami innych uczelni. W tym samym roku utworzono też Instytut Pedagogiki Waldorfskiej w Witten, gdzie można było ukończyć 4 lub 5-letnie studia pedagogiczne oraz uzyskać specjalizację nauczyciela przedmiotowego. Z powodu braku nauczycieli waldorfskich powstały kursy dokształcające. Uczelnie specjalizujące się w pedagogice przedszkolnej szkół waldorfskich otworzono m. in. w Dortmundzie, Hanowerze, Kassel, Monachium i Stuttgarcie. Mimo utworzenia tak wielu uczelni nadal rosną problemy związane z uzyskaniem kwalifikacji. Istnieje potrzeba rozwoju niezależnych studiów waldorfskich, których dyplomy byłyby honorowane na innych uczelniach na równych prawach z innymi. Podstawą studiów kształcących nauczycieli jest: steinerowska teoria poznania; przyczynki do teorii nauki; wskazówki do ćwiczeń medytacyjnych. Prowadzone są zajęcia artystyczne ze studentami. Sztuki plastyczne, muzyka oraz mowa pełnią ważne funkcje w procesie rozwoju u pedagoga. Życzeniem Steinera było aby do programu studiów dołączyć prace fizyczne, badania w zakresie kultury i społeczno-politycznym. Pragnął, aby istniało oddzielne studium terapeutyczne dla nauczycieli oraz studia wspólne dla nauczycieli i lekarzy. Chciał on także zreformowania szkół wyższych i wprowadzenia struktury 3-poziomowej.

PEDAGOGIKA WALDORFSKA A SZKOŁA PAŃSTWOWA

W Rumunii i Rosji praktykuje się pedagogikę waldorfską wyłącznie w szkołach państwowych. Tendencja do „kanalizacji” wszystkich procesów związanych z pracą w szkole utrudnia korzystanie z inspiracji Steinera. W szkole państwowej do weryfikacji wiedzy stosuje się wyrywkowe sprawdziany, brak jest różnorodności świadectw i dyplomów, istnieje jednolity system oceniania bez względu na uzdolnienia i predyspozycje uczniów. Natomiast szkoła waldorfska stymuluje zdolniejszych uczniów poprzez atmosferę w szkole, a nie presje czy kontrolę, budzi samoświadomość w szkolnictwie. Niezbędnym warunkiem umożliwiającym zaistnienie relacji między obywatelem, rodzicem, uczniem, itp., a państwem i życiem gospodarczym zorganizowanym wg zasady braterstwa jest uznanie wolności w pedagogice. Pierwsza próba ugruntowania praw wolnych szkół waldorfskich w Konstytucji doprowadziła do ściślejszego wyznaczenia granic ingerencji państwa w szkolnictwo niemieckie w ogóle, oraz poparcia propozycji dotyczącej wzmacniania odpowiedzialności własnej i zaangażowania nauczycieli, rodziców i uczniów. Prawo wolnych szkół waldorfskich to walka o nowy liberalizm w całym systemie oświaty, a szkoły te jeszcze długo pozostaną instytucjami o statusie wyjątku.

KRÓTKA CHARAKTERYSTYKA SZKOŁY

1. Budynek:

-formy organiczne architektury

-ukształtowanie plastyczne budynku

-kompozycja barw w poszczególnych lokalach dobierana precyzyjnie.

2. Liczby:

-w świat liczb wprowadza się poprzez rytm i ruch

-rozwijanie zmysłu przestrzennego

-rytmiczne klaskanie na lekcji rachunku w 1 kl.

-uczenie się szeregu liczb jako ćwiczenie pamięci

-sięganie do przykładów życia codziennego w nauce.

3. Ruch:

-„klasa w ruchu” (model bochumski)-wprowadzona w niższych klasach

-na każdej lekcji ławki ustawia się inaczej

-dzieci siedzą na poduszkach na podłodze

-ćwiczenia gimnastyczne, lekkoatletyka, dyscypliny specjalne (strzelanie z łuku).

4. Prace ręczne:

-ćwiczenia motoryczne, stymulowanie zdolności matematyczno-logicznych poprzez szydełkowanie

-od 1 kl wszystkie dzieci uczą się robić na drutach, potem są inne prace ręczne (np. szycie)

-cykl lekcji w 3 kl-dzieci budują dom (poznawanie tradycyjnych rzemiosł)

-w niższych klasach lekcje są poświęcone wiedzy praktycznej (zapoznanie z otoczeniem i pracą ludzi)

-umiejętności mierzenia i ważenia przy budowie domu

-cykl rolniczy w 3 kl-praca na roli w praktyce

-wykonywanie wszystkich rodzajów prac w ciągu roku (zrozumienie pracy rolnika)

-6-10 kl-ogrodnictwo w celu zrozumienia wzajemnych powiązań w środowisku

-10 kl-pomiary terenu, praktyka na farmie, w fabryce lub zakładzie wytwórczym, w leśnictwie, praktyka społeczna

-zdobywanie doświadczeń w rzeczywistym świecie.

5. Zajęcia artystyczne:

-śpiew i muzyka instrumentalna we wszystkich klasach, również podczas lekcji głównej

-w wyższych klasach zajęcia z teorii muzyki, poznawanie epok i stylów muzycznych, ćwiczenia słuchu i improwizacja

-eurytmia, czyli sztuka ruchu-wykształca zdolność wczuwania się oraz umiejętność dobrej współpracy (od 1 kl)

-spektakle muzyczne i poetyckie w wyższych klasach

-sztuka-raz w tygodniu dla młodszych dzieci organizowany jest „dzień malowanie” (malowanie farbami wodnymi, technika „mokre na mokrym”, nakładanie barw warstwami)

-6 kl-rysowanie węglem, praca nad portretem.

-w szkole średniej jest nauka przedmiotów rzemieślniczo-artystycznych (2-3 razy po 2h)

-modelowanie w glinie, rzeźbienie w drewnie, stolarka, kowalstwo artystyczne, wykuwanie przedmiotów z miedzi

-przędzenie, szycie, tkanie, wyplatanie koszy, introligatorstwo.

6. Zajęcia ogólne:

-lekcje główne w szkole średniej prowadzi nauczyciel przedmiotu

-rozwijanie umiejętności samodzielnego wydawania sądu

-materiał jest w szkole średniej bardzo obszerny

-tworzenie zeszytów do lekcji głównej, pisanie prac domowych i referatów

-praca roczna w 12 klasie

-pisemno-ustna praca końcowa lub dzieło praktyczne albo artystyczne.

7. Uroczystości szkolne:

-szkolny cyrk

-święto szkoły kilka razy w roku

-akademie o charakterze zamkniętym lub otwartym

-aktywne uczestnictwo rodziców

-budowanie przynależności i identyfikacji ze szkołą.

Do dnia dzisiejszego widać wpływy pedagogiki waldorfskiej. Co roku w Stuttgacie, Herne i Hamburgu organizowane są „tygodnie pracy”, które przyciągają ponad 2 tysiące osób w poszukiwaniu nowych inspiracji oraz zjazdy organizowane przez Związek Wolnych Szkół Waldorfskich.

Literatura:

Johannes Kiersch, "Pedagogika waldorfska. Wprowadzenie do pedagogiki Rudolfa Steinera”, Kraków 2008

Śliwerski Bogusław (red.): Edukacja Alternatywna. Dylematy teorii i praktyki, Kraków 1992

---