Ideał państwa i prawa według Platona podłoże historyczne i filozoficzne oraz próba oceny z perspektywy współczesnej.
Filozofia prawa.
Grecja okresu klasycznego obejmującego VI, IV wiek przed narodzeniem Chrystusa to czas potęgi i dobrobytu. Zmieniające się stosunki społeczne i rozkwit demokracji sprzyjają rozwojowi nauki, a w tym myśli politycznej. To właśnie ona pozwala zobrazować ducha tamtych czasów, gdyż polityka i prawo są częściami życia ludzi jako społeczności. Grecja, ojczyzna polityki jako nauki wydaje wiele świetnych umysłów z tej dziedziny. To tam powstały fundamentalne pojęcia i pytania dotyczące państwa i prawa. Bliższe przyjrzenie się im wskazuje, jak zaskakująco wiele spraw przejęliśmy z dorobku starożytnej Grecji w zakresie nawet obiegowych pojęć w sferze ocen politycznych i prawnych.
Sam źródłosłów wyrazu polityka jest grecki. Pochodzi on od słowa polis, oznaczającego państwo, a w zasadzie państwo - miasto. W tym zrozumieniu zajmuje się problematyką powstania państwa, prawidłowości jego funkcjonowania i organizacji oraz celów czy wartości traktowanych jako zasadnicze. Z wyrazem polityka nierozerwalnie połączony jest wyraz państwo, które oznacza zorganizowane społeczeństwo zamieszkujące pewne terytoria. Państwo jako instytucja posiada prawo stosowania przymusu wobec jednostek i grup społecznych nieprzestrzegających obowiązującego prawa. Tak więc te trzy wyrazy łączą się ze sobą, są podstawą i kluczem do określenia organizacji społeczeństwa.
Aby zrozumieć dlaczego właśnie w tym kraju tak owocnie rozwinęła się myśl polityczna należy poznać warunki jakie w Grecji panowały przy powstaniu i rozkwicie tej nauki. Ustrój państwa jego stan miał bardzo wielki wpływ na tendencje filozofii państwa i prawa.
W V w.p.n.e. Grecja była wolnym państwem. Długoletni pokój sprzyjał bogaceniu się kraju. Zmiana stosunków społecznych i demokratyzacja życia publicznego stworzyła warunki rozwoju średniej klasy. Drogę do urzędów coraz częściej otwiera wiedza, a nie stan urodzenia, czy stan majątkowy. Zainteresowanie nauką sięga coraz szerszych kręgów społeczeństwa. Sprzyja temu wolność polityczna i dobrobyt materialny. Kadencyjność urzędów, tak jak na przykład w Atenach, pozwala niemal każdemu obywatelowi na czynny udział w życiu publicznym. Fundamentalne znaczenie miał okres rządu Peryklesa jako głównego stratega. Wprowadził on ustawodawstwa ateńskie, przeciwdziałał wpływom odśrodkowym, otaczał opieką filozofów i artystów takich jak: Fidiasz, Anaksagoras, Herodot, Sofokles. Na uwagę zasługuje tu fakt, że ustrój demokratyczny został narzucony wbrew ich woli.
Zanim został stworzony pełny dojrzały obraz przedstawiający państwo jako instytucję wielu myślicieli dało podwaliny pod rozwój myśli politycznej. Jednym z nich był Protagoras z Abdery. Zasłyną on jako twórca prawa dla miasta Turjum. Wśród współczesnych mu cieszył się dużym szacunkiem jako myśliciel. Jego teorie polityczne zawarte w dziele „O ustroju państwowym” nie zachowały się w całości, a pochodzą raczej z drugiej ręki. Poglądy Protagorasa zawierają się „Krótko mówiąc, w cnocie ludzkiej, mieszczącej w sobie: sprawiedliwość, umiarkowanie, zbożność”. Określa je i warunkuje sankcja prawna, opinia publiczna i wychowanie. W tym Protagoras widzi rozwój cywilizacji i zasady organizacji społeczeństwa. Sankcją za nieprzestrzeganie prawa jest wygnanie. Warunkiem dobrego zarządzania sprawami publicznymi jest wiedza. Dla polityka pierwszorzędne znaczenie mają zasady nauki politycznej. W jej skład wchodzi sztuka wymowy opierająca się nie na prostosłowiu, ale gruntownej znajomości rzeczy.
Protagoras spełnianie cnoty obywatelskiej widzi w: naturze, wychowaniu, ćwiczeniu. Rolę wychowawcy w osiągnięciu cnoty publicznej powierza państwu. Państwo czyni to przez nadawanie prawa i żądanie jego posłuchu. Normy prawne są wzorem postępowania.
Protagoras jest autorem zdania: „Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy istniejących, że istnieją, nie istniejących, że nie istnieją”. Według tej myśli wspólnota polis powinna być zorganizowana stosownie do potrzeb jednostki. Sensowność praw oceniać przede wszystkim należy w świetle ich przydatności dla rozwoju indywidualnego, a w ślad za tym i zbiorowości. Prowadzi to do sugestii obowiązywania prawa jedynie za zgodą obywateli. Prawo i sprawiedliwość są rzeczą ludzką i tak samo względną, jak kryteria dobra i zła.
Podsumowując teorię polityczna Protagorasa to naczelną rolę w państwie odgrywa wiedza, a państwo jest wychowawcą obywateli.
Drugim przedstawicielem omawianego okresu jest Hippiasz. Pojmuje on państwo odmiennie niż Protagoras. Dla niego jest ono źródłem prawa pozytywnego, często sprzecznego z naturą. Tworzy zasadę natura contra legem. Prawa pisane są zmienne, często nie sprawiedliwe bądź dające wyraz ignorancji jego twórców podczas gdy prawa natury odpowiadają harmonii ludzkich powiązań skłaniając wszystkich do ich poszanowania. Cały problem sprowadza się do ustanowienia takich praw pisanych aby były zgodne z prawem natury. Jeśli prawo pisane przeciwstawia się prawom natury spełnia wówczas rolę „tyrana ludzi” i należy wypowiadać mu posłuszeństwo.
Dla Protagorasa normy prawne były sposobem wychowywania obywateli przez dawanie im wzorców postępowania. U Hippiasza „prawo pozytywne, choć nie zawsze, to jednak często bywa wypaczeniem stosunków dla człowieka wyłącznie właściwych i posiadających pewien sprawdzian absolutny”. mimo to uważa, że celem ustroju państwowego jest pożytek ludności, a prawa są szkodliwe gdy są przyjmowane wbrew kryteriom naturalnym.
Z podobnego do Hippiasza poglądu, że prawo i natura najczęściej są ze sobą sprzeczne wychodzi Kallikles. Twierdzi on, że prawo jest dziełem ludzi słabych. Pojęcie dobra i zła jest sztuczne. Podobnie ma się rzecz z równością. Te pojęcia stworzyli słabi ludzie, aby zabezpieczyć się przed przewagą silniejszych. Według Kalliklesa w społeczeństwie są jednostki, mające naturalną przewagę nad innymi i dążące do podporządkowania sobie innych. Natura contra legem w jego rozumieniu opiera się o zasady świata przyrody, gdzie występuje przewaga silniejszego nad słabszym. Odwołuje się on do przykładów z życia ludzkiego, gdzie wielcy mocarze swym prawem przyrodzonym narzucają jarzma innym. Do tego służy im stworzone przez nich prawo pozytywne pomagające utrzymywać im władzę. Kallikles w swym stanowisku dochodzi do apoteozy despotyzmu, uznając za cnotę naczelnika państwa zuchwalstwo, bezkarność, nieograniczoną swobodę. Jeszcze dalej w poglądach Kalliklesa posuwa się Trazymach twierdząc, że cały ustrój prawny jest ustanowieniem władzy, jest wola silniejszych, na ich korzyść obróconą, bo tę wyłącznie korzyść mają na względzie ludzie stojący na czele rządów. Sprawiedliwość przynosi zawsze silniejszemu pożytek, człowiek sprawiedliwy zawsze jest słabszy od niesprawiedliwego.
Idee Kalliklesa trafnie wskazują słabości teorii prawa natury w zakresie jego źródeł i treści. Daje to wyraz obawom i niepokojom, jakie nieść może rozwój demokracji i zbytnie zaufanie do praw natury.
Sokrates jako wielki filozof nie stworzył żadnej nowej koncepcji dotyczącej państwa i prawa. Niemniej w swych poglądach na ten temat odzwierciedlił swój stosunek do początkowego upadku Grecji. Wywarł także duży wpływ na swego ucznia Platona. Sokrates postulował reformę polityczną, która powinna objąć przede wszystkim kierujących państwem. Umiejętność rządzenia widział w nauce i rządzeniu.
W dziedzinie prawodawstwa Sokrates odrzuca antagonizm natury i prawa. Pojęcie prawa utożsamia normę pozytywną z zasadą sprawiedliwości. Źródło jej widzi w cnocie, która jest mądrością.
Pełny system myśli politycznej stworzył Platon. Widać w nim wiele podobieństw w teoriach głoszonych przez poprzedników. Wychowawcza rola państwa Protagorasa u Platona do monstrualnych rozmiarów. Państwo w dosłownym znaczeniu wychowuje od dziecka. Niemowlę zostaje zabrane wbrew powszechnym zasadom rodzinnym. Jego rodzicem jest państwo. Wychowanie to zakłada wytępienie w młodzieży egoizmu poprzez pozbawienie ich własności prywatnej i życia rodzinnego.
Postulat Protagorasa i Sokratesa aby urzędy w państwie były w rękach ludzi kompetentnych (mających wiedzę i doświadczenie) u Platona sprowadza się do sprawowania władzy przez filozofów mędrców (Sophokratia). Zapewnić to miałoby skrajnie nacjonalistyczny system rządzenia. Indywidualizm Kalliklesa, Hippiasza przeciwstawiony jest uniwersalizmowi platońskiemu. Oznacza to bezwzględne podporządkowanie dobra indywidualnego dobru powszechnemu.
O ile normy prawne u Hippiasza są sposobem wychowania społeczeństwa przez wskazanie wzorców postępowania o tyle u Platona prawo reguluje całość życia społecznego. Sięga ono pracy, gier sportowych, życia rodzinnego i aktywności religijnej. Prawo u Platona jest narzędziem wychowywania społeczeństwa, utrzymania ustroju, a także stworzenia zrębów sprawiedliwości.
Na platońską ideę sprawiedliwości duży wpływ miał jego nauczyciel, Sokrates. Jej źródło dla człowieka jako jednostki i zbiorowości widzi w ustanowieniu idealnej polis. Główną cechą sprawiedliwości według Platona jest harmoniczność.
Naturalne zróżnicowanie ludzi Kalliklesa u Platona ma inny wyraz. Dzieli on ich według składników duszy i wyróżnia: filozofów (rozum), wojowników (odwaga), lud (zaspokojenie potrzeb naturalnych). Podział ról na rządzących i rządzonych ustalony jest z góry, a nie jak u Kalliklesa w wyniku przyrodzonej przewagi i walki.
Myśl Protagorasa, Hippiasza, Kalliklesa postawiła kilka fundamentalnych pytań przed filozofią państwa i prawa. Przede wszystkim wyeksponowana przez nich relacja między prawem natury a prawem pozytywnym doprowadziła do konkluzji oznaczających rewolucję w dotychczasowym pojmowaniu prawa pisanego.
Podobieństwa i różnice zaznaczające się w poglądach filozofów okresu klasycznego i Platona nie dają żadnej konstruktywnej wskazówki w dążeniu do idealnego państwa. Teorie dotyczące państwa i prawo jako sposobu osiągnięcia subiektywnie pojmowanego przez każdego filozofa szczęścia, sprawiedliwości, dobra są różne ze względu na środki i cel jakie chcą osiągnąć. Niemniej idee te odzwierciedlają czasy w jakich żyli. Ma to duży wpływ na sposób pojmowania świata. Przykładem może być demokracja, o której zdania ówczesnych i współczesnych są diametralnie różne. Mimo to, tendencje w myśleniu przetrwały do dziś, a ich podstawy widać we współczesnej myśli politycznej i prawnej. Każde z nich budzi we mnie skojarzenie z największymi ideologiami XX wieku.
BIBLIOGRAFIA
1. A. Sylwestrzak. Historia doktryn politycznych i prawnych. Warszawa 1996.
2. K. Olechnicki, P. Załęcki. Słownik socjologiczny. Toruń 1997.
3. E. Jarra. Dzieje myśli politycznej u Platona. Warszawa 1918.
4. Platon. Państwo. Tom 1. Warszawa 1965.
5. W. Witwicki. Platon jako pedagog. Warszawa 1947.
6. K. R. Popper . Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie. Warszawa 1987.
7. Z. Leśniak, Platon, życie i twórczość. Warszawa 1994.
A. Sylwestrzak, Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1996, s. 2-4.
K. Olechnicki, P. Załęcki, Słownik socjologiczny, Toruń 1997, s. 162.
E. Jarra, Dzieje myśli politycznej u Platona, Warszawa 1918, s. 51.
Tamże, s. 52.
Tamże, s. 51.
Tamże, s. 64.
Tamże, s. 70.
Tamże, s. 71.
Tamże, s. 88.