X. OPIEKA ( art. 145-184 )
1. Pojęcie
- to instytucja prawna polegająca na sprawowaniu pieczy nad osobą i majątkiem oraz reprezentacji podopiecznego, służąca ochronie całokształtu sytuacji życiowej podopiecznego, przypominająca władzę rodzicielską
- wg niektórych nie jest to instytucja prawa rodzinnego, chociażby dlatego że jest uregulowana w „ opiekuńczej” części KROa metoda rodzinnoprawna jest zastosowana w mniejszym natężeniu, a wzmocnieniu uległy elementy administracyjnoprawne ( art.154 ujmuje sytuację opiekuna wyłącznie w kategoriach obowiązku); w praktyce jednak często występują sytuacje łączące elementy rodzinne z opiekuńczymi ( np. opiekę sprawuje dziadek)
- podstawowym celem opieki jest ( wg art. 154) ochrona dobra podopiecznego a następnie ochrona interesu społecznego ( ochrona interesu opiekuna nie stanowi elementu opieki)
- cechy opieki:
Powszechność ( należy ją ustanawiać dla każdego, kogo sytuacja tego wymaga)
Ustanawia ją wyłącznie sąd ( kontroluje także jej wykonywanie)
Jej celem jest ochrona dobra podopiecznego i interesu społecznego
Bezpłatność ( wg art. 162); wyjatek stanowi ustanowienie wynagrodzenia ( świadczenie to może meić charakter okresowy lub jednorazowy), gdy zarząd majątkiem wymaga znacznego nakładu pracy ( opiekun może żądać także zwrotu nakładów i wydatków)
Odpowiedzialność odszkodowawcza opiekuna za szkody wyrządzone podopiecznemu ( termin przedawnienia roszczeń podopiecznego wynosi 3 lata od ustania lub zwolnienia z opieki)
- rodzaje opieki:
Kryterium wieku podopiecznego:
Opieka nad osobą małoletnią
Opieka nad osobą dorosłą, ale całkowicie ubezwłasnowolnioną ( dla osoby częściowo ubezwłasnowolnionej ustanawia się kuratora- art. 181)
Kryterium podmiotu sprawującego opiekę:
Opieka jednoosobowa ( może być sprawowana w odniesieniu do kilku podopiecznych, jeżeli nie ma sprzeczności między ich interesami, np. rodzeństwo)
Opieka wspólna ( mogą ją sparować jedynie małżonkowie)
2. Ustanowienie opieki
- przyczyny ustanowienia opieki:
Śmierć, ubezwłasnowolnienie, pozbawienie władzy rodzicielskiej rodziców lub ich brak ( nikt ich nie zna)
Małoletniość obojga rodziców
Stan umysłowy osoby dorosłej, który nakazuje jej ubezwłasnowolnienie ( niedorozwój umysłowy, choroba umysłowa, demencja); rodzice sprawujący władzę rodzicielską nad dzieckiem ubezwłasnowolniony podlegają takim ograniczeniom jak opiekun w jej sprawowaniu ( art. 108)
- opiekę ustanawia sąd opiekuńczy po wystąpieniu jednej z wyżej wskazanych przyczyn; do czasu objęcia opieki sąd wydaje niezbędne zarządzenia dla tymczasowej ochrony osoby przyszłego podopiecznego roaz jego majątku
- wybór osoby opiekuna następuje w oparciu o przesłanki negatywne i pozytywne:
Przesłanki negatywne ( art. 148):
Brak zdolności do czynności prawnych
Pozbawienie wyrokiem karnym praw publicznych, rodzicielskich lub opiekuńczych
Wystąpienie cech lub okoliczności uzasadniających przypuszczenie, iż osoba nie wywiąże się należycie z obowiązków opiekuna
Przesłanki pozytywne
Dobro dziecka ( osoba najlepiej zapewniająca ochronę tego dobra)
Kryterium dodatkowe: kolejność wymieniona w art. 149 ( w odniesieniu do małoletniego: 1. Osoba wskazana przez rodzica dziecka 2.Krewni dziecka lub inne osoby bliskie pozostającego pod opieką lub jego rodziców 3. opiekuni z listy wskazanej przez organ gminny; w odniesieniu do małoletniego pozostającego w rodzinie zastępczej w sytuacji, gdy rodzice zostaną pozbawieni władzy rodzicielskiej, sąd powinien powierzyć opiekę rodzicom zastępczym)
- opiekę nad rodzeństwem powinna sprawować jedna osoba ( art. 151)
- opiekun ma obowiązek objęcia opieki ( choć nie powinno się to dziać bez jego woli, dlatego należy go do tego przekonać a nie przymusić)
3. Wykonywanie opieki
- sprawowanie opieki podlega nadzorowi sądu ( i pomagającym mu w tym instytucjom: kuratorom sądowym, ośrodkom kuratorskim, rodzinnym ośrodkom diagnostyczno-konsultacyjnym)
- sąd w związku z instytucją opieki pełni 4 funkcje: ustanawia ją, nadzoruje ( na co składa się baczenie, czyli zbieranie informacji o sytuacji podopiecznego i zachowaniu opiekuna oraz kierowanie nadzorem, czyli udzielanie wskazówek i poleceń opiekunowi) i kontroluje jej wykonywanie, pomaga opiekunowi, ingeruje w uzasadnionych przypadkach ( wydaje odpowiednie zarządzenia, gdy opiekun nie stosuje się do wskazówek sądu; ich celem jest naprawienie sytuacji, a opiekun musi się do nich zastosować pod groźbą grzywny do 1000 zł)
- sprawowanie opieki podlega miernikowi należytej ( a nie maksymalnej) staranności; podstawowe atrybuty opieki są takie same jak władzy rodzicielskiej: piecza nad dzieckiem, reprezentacja i piecza nad majątkiem ( w sprawowaniu opieki stosuje się przepisy o wykonywaniu włądzy rodzicielskiej z uwzględnieniem przepisów o opiece- art. 155 § 2)
- struktura atrybutów opieki:
Piecza nad dzieckiem
Wychowanie - różnice z władzą rodzicielską: w kształtowaniu osobowości i światopoglądu dziecka powinno się uwzględniać kierunek wyznaczony poprzednio przez rodziców ( jeżeli nie był szkodliwy); mniejszy katalog metod wychowawczych ( brak co prawda jednoznacznego zakazu karcenia, ale uznaje się je w większości przypadków za niedopuszczalne)
Kierowanie - różnice: brak zastosowania instytucji domicilium necessarium ( podopieczny nie musi przebywać w domu opiekuna, jednak to opiekun decyduje o miejscu pobytu dziecka)
Troska o podopiecznego w aspekcie fizycznym - różnice: opiekun nie jest obciążony obowiązkiem alimentacyjnym w takim stopniu jak krewni dziecka ( świadczą oni do rąk opiekuna); decyzja o poważnym zabiegu operacyjnym wymaga zezwolenia sądu
Reprezentacja
Do dokonania czynności prawnych w ważniejszych sprawach jest potrzebna zgoda sądu opiekuńczego
Opiekun nie reprezentuje podopiecznego także w czynnościach zawieranych pomiędzy kilkoma swoimi podopiecznymi oraz pomiędzy sobą ( swoim małżonkiem, wstępnym, zstępnym lub rodzeństwem) a podopiecznym, za wyjątkiem bezpłatnego przysporzenia
Jeżeli opiekun nie może reprezentować dziecka, sąd ustanawia kuratora ( art. 157)
3. Piecza nad majątkiem dziecka
Kryterium jej wykonywania jest również zachowanie niepogorszonej sfery interesu majątkowego dziecka
Czynności zarządu dzieli się również na czynności zwykłego zarządu i je przekraczające ( zakres samodzielności opiekuna jest węższy niż rodzica- wg art. 156 opiekun musi uzyskać zgodę sądu we wszystkich ważniejszych sprawach, które dotyczą osoby lub majątku podopiecznego, a więc czasem i w czynnościach zwykłego zarządu)
Opiekun ma ustawowo określone obowiązki w zakresie zarządu majątkiem podopiecznego:
Sporządzenie i przedstawienie sądowi opiekuńczemu inwentarza majątku podopiecznego ( jeżeli majątek jest nieznaczny to opiekun może być zwolniony z tego obowiązku)
Uzyskanie zezwolenia sądu w ważnych sprawach wywołujących skutki w sferze osobistej i majątkowej dziecka
Ulokowanie pieniędzy, które nie są potrzebne na zaspokojenie bieżących potrzeb dziecka na rachunku w banku
Składanie sądowi co najmniej raz do roku rachunków z wykonywanego zarządu ( sąd je zatwierdza w całości lub w części co jednak nie zwalnia od odpowiedzialności odszkodowawczej opiekuna względem dziecka); opiekun może być z tego obowiązku zwolniony jeżeli dochody z majątku nie przekraczają kosztów utrzymania i wychowania dziecka
Dodatkowe obowiązki, które sąd może nałożyć na opiekuna
Po osiągnięci przez podopiecznego pełnoletniości opiekun ma obowiązek oddać mu majątek, przekazać zarząd nad nim, złożyć w ciągu 3 miesięcy rachunek końcowy z zarządu oraz końcowy spis inwentarza ( jeżeli dorosły podopieczny nie może przejąć zarządu to opiekun nadal ma obowiązek prowadzenia pilnych spraw związanych z zarządem)
4. Ustanie opieki
- Opieka ustaje w następujących przypadkach:
Z chwilą uzyskania pełnoletniości przez podopiecznego ( jeżeli zostanie on ubezwłasnowolniony całkowicie to opieka trwa nadal)
Z chwilą przywrócenia władzy rodzicielskiej
Na skutek przysposobienia podopiecznego
W wyniku śmierci dziecka
W wyniku zwolnienia z niej ( fakultatywnego- na żądanie opiekuna, jeżeli istnieją ku temu ważne powody lub obligatoryjnego- z powodu niezdolności do sprawowania opieki z przyczyn obiektywnych- choroba, ubezwłasnowolnienie, lub subiektywnych- alkoholizm itp)
- po ustaniu opieki opiekun ma obowiązek dalszego prowadzenia pilnych spraw związanych z opieką i zarządem majątkiem do czasu objęcia jej przez nowego opiekuna
7. Separacja
- polega na uregulowaniu praw i obowiązków wynikających z małżeństwa i władzy rodzicielskiej w sytuacji rozłączenia małżonków bez prawa zawarcia nowego małżeństwa ( tym samym sankcjonuje prawnie społeczny fakt zerwania pożycia małżeńskiego, a jednocześnie nie umożliwia zawarcia nowego małżeństwa)
- poza skutkiem, iż nie można zawrzeć nowego małżeństwa skutki prawne separacji są takie same jak rozwodu, choć ulegają pewnym modyfikacjom:
Ustają prawa i obowiązki osobiste między małżonkami, jednak nadal istnieje obowiązek wzajemnej pomocy, jeżeli wymagają tego względy słuszności
Ustaje wspólność majątkowa, a w jej miejsce powstaje rozdzielność, ale nie jest to sytuacja nieodwracalna
Obowiązek alimentacyjny służący zaspokojeniu potrzeb rodziny ( art. 27) przekształca się w dwa obowiązki na podstawie art. 60 i 133
W czasie trwania separacji małżonkowie nie dziedziczą po sobie
Po 300 dniach od orzeczenia separacji ustaje domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki
Małżonek pozostający w separacji nie może skorzystać z uproszczonej formy powrotu do poprzedniego nazwiska
- regulacja procesowa jest taka sama jak w przypadku rozwodu; w przypadku, gdy jeden małżonek żąda rozwodu a drugi separacji a występują przesłanki do orzeczenia i jednego i drugiego orzeka się rozwód; struktura wyroku separacyjnego jest właściwie taka sama jak rozwodowego ( przede wszystkim w odniesieniu do skutków alimentacyjnych, władzy rodzicielskiej, prawa domieszkania), ale na podstawie zgodnego żądania małżonków sąd nie orzeka o winie
- zniesienie separacji następuje tylko na zgodne żądanie małżonków na rozprawie przed sądem okręgowym; od chwili zniesienia separacji jej skutki ustają i powraca stan prawny sprzed jej orzeczenia z trzema wyjątkami:
Sąd bada sytuację dzieci i obligatoryjnie rozstrzyga o władzy rodzicielskiej w sposób najlepiej odpowiadający dobru dziecka
Następuje przywrócenie wspólności majątkowej, chyba że małżonkowie złożą zgodny wniosek o utrzymanie rozdzielności
Zaczyna ponownie działać domniemanie, iż dziecko urodzone 180 dni po zniesieniu separacji pochodzi od męża matki