Przepisy prawa rodzinnego zawarte są w ustawie z 25 lutego
1964 r. - Kodeks Rodzinny i Opiekuńczy (KRO).
I. MAŁŻEŃSTWO
1. ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA
Małżeństwo może być zawarte wyłącznie pomiędzy kobietą a mężczyzną. Do zawarcia małżeństwa dochodzi poprzez złożenie przez nich, przy jednoczesnej obecności, zgodnych oświadczeń woli, że wstępują w związek małżeński, przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego.
Polskie prawo przewiduje także możliwość zawarcia związku małżeńskiego przed duchownym kościoła lub innego związku wyznaniowego po uprzednim wydaniu przez kierownika u.s.c. zaświadczenia o braku okoliczności wyłączających zawarcia związku.
Z ważnych powodów sąd może zezwolić, aby oświadczenie woli o wstąpieniu w związek małżeński zostało złożone przez pełnomocnika. Pełnomocnictwo takie powinno być zawarte na piśmie z podpisem urzędowo potwierdzonym i wymieniać osobę, z którą ma być zawarty związek małżeński.
Oświadczenia o wstąpieniu w związek małżeński składane przed kierownikiem u.s.c. powinny być złożone w obecności dwóch pełnoletnich świadków.
W przypadku złożenia oświadczeń przed duchownym, sporządza on zaświadczenie stwierdzające ten fakt, które zostaje podpisane przez niego, małżonków oraz dwóch pełnoletnich świadków obecnych przy złożeniu oświadczeń.
Następnie zaświadczenie to, wraz z zaświadczeniem kierownika u.s.c. duchowny przekazuje do urzędu stanu cywilnego przed upływem 5 dni od zawarcia małżeństwa lub wysyła listem poleconym.
2. PRZESZKODY ZAWARCIA ZWIĄZKU MAŁŻEŃSKIEGO
Nie może zawrzeć związku małżeńskiego osoba:
Nie mająca ukończonych osiemnastu lat,
ubezwłasnowolniona całkowicie,
osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym,
która już pozostaje w związku małżeńskim,
krewni w linii prostej, rodzeństwo ani powinowaci w linii prostej,
przysposabiający i przysposobiony.
Wyjątki od tych reguł - sąd może zezwolić na zawarcie związku małżeńskiego jeżeli:
z ważnych powodów sąd opiekuńczy może zezwolić na zawarcie związku małżeńskiego kobiecie przed ukończeniem 18 roku życia a po ukończeniu 16 lat, jeżeli będzie to zgodne z dobrem założonej rodziny. Pełnoletności nie traci wraz z unieważnieniem małżeństwa, bez względu na przyczynę unieważnienia, co pozwala jej na sprawowanie władzy rodzicielskiej;
jeżeli stan zdrowia lub umysłu osoby dotkniętej chorobą psychiczną lub niedorozwojem umysłowym nie zagraża małżeństwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli osoba ta nie została ubezwłasnowolniona całkowicie;
z ważnych powodów sąd może zezwolić na małżeństwo pomiędzy powinowatymi.
3. UNIEWAŻNIENIE MAŁŻEŃSTWA
Unieważnienia małżeństwa zawartego przez kobietę, która nie ukończyła 16 lat oraz mężczyznę, który nie ukończył 18 lat, albo jeżeli bez zezwolenia sądu zawarła małżeństwo kobieta, która ukończyła 16 lat lecz przed ukończeniem lat 16, może żądać każde z małżonków.
Unieważnienia małżeństwa z powodu:
ubezwłasnowolnienia,
choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego jednego z małżonków,
powinowactwa lub stosunku przysposobienia między małżonkami
może żądać każdy z małżonków.
Unieważnienia małżeństwa z powodu:
pozostawania przez jednego z małżonków w poprzednio zawartym związku małżeńskim,
pokrewieństwa między małżonkami
może żądać każdy, kto ma w tym interes prawny.
Małżeństwo może być unieważnione, jeżeli oświadczenie woli zostało złożone:
przez osobę, która znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli,
pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej strony,
pod wpływem groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, jeżeli składający oświadczenie woli mógł się obawiać że jemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste.
Termin.
Nie można żądać unieważnienia małżeństwa po upływie 6 miesięcy od ustania stanu wyłączającego świadome podjęcie decyzji, wykrycia błędu lub ustania obawy o swoje lub innej osoby bezpieczeństwo, a w każdym razie - po upływie 3 lat od zawarcia małżeństwa.
Do skutków unieważnienia małżeństwa stosuje się przepisy o rozwodzie.
4. PRAWA I OBOWIĄZKI MAŁŻONKÓW
Małżonkowie maja równe prawa i obowiązki w małżeństwie. Zobowiązanie są do wspólnego pożycia, wzajemnej pomocy i wierności oraz do współdziałania dla dobra rodziny, którą przez swój związek założyli.
Małżonkowi wspólnie rozstrzygają w istotnych sprawach rodziny a w razie braku porozumienia mogą zwrócić się o rozstrzygnięcie przez sąd.
Każdy z małżonków decyduje, jakie nazwisko będzie nosił po zawarciu małżeństwa składając odpowiednie oświadczenie woli złożone przed kierownikiem u.s.c. przed lub po zawarciu małżeństwa.
Małżonkowie mogą nosić wspólne nazwisko będące dotychczasowym nazwiskiem jednego z nich lub połączyć swoje dotychczasowe z nazwiskiem małżonka.
W razie nie złożenia oświadczenia woli każde z małżonków pozostaje przy swoim dotychczasowym nazwisku.
Oboje małżonkowie są obowiązani do przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny. Jeżeli jeden z małżonków nie wypełnia tego obowiązku w całości lub w części, sąd może nakazać, aby wynagrodzenie za prace tego małżonka było w całości lub w części wypłacane do rąk drugiego z małżonków.
Jeżeli jednemu z małżonków przysługuje prawo do mieszkania, drugiemu z małżonków jest uprawniony do korzystania z tego mieszkania w celu zaspokojenia potrzeb rodziny.
Małżonkowie odpowiadają solidarnie za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich w sprawach wynikających z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny. Z ważnych powodów sąd może wyłączyć ich odpowiedzialność solidarną. Względem osób trzecich to wyłączenie jest ważne, jeżeli było im wiadome.
5. USTANIE MAŁŻEŃSTWA
W razie uznania jednego z małżonków za zmarłego domniemywa się, że małżeństwo ustało z chwilą określoną w orzeczeniu sądowych jako chwilę śmierci małżonka.
Przesłanki pozytywne rozwodu - jeżeli między małżonkami nastąpił rozpad pożycia:
trwały,
zupełny.
Rozpad zupełny oznacza rozpad więzi:
fizycznej,
psychicznej (emocjonalnej),
gospodarczej.
Przesłanki negatywne rozwodu:
jeżeli mgły by z tego powodu ucierpieć małoletnie dzieci lub gdyby było to sprzeczne z zasadami współżycia społecznego,
jeżeli żąda go małżonek wyłącznie z powodu rozpadu pożycia, chyba że małżonek wyrazi zgodę na rozwód lub gdy jego odmowa rozwodu jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.
Sąd orzekając rozwód orzeka, który z małżonków jest winny rozpadu pożycia, chyba że strony zgodnie zażądają zaniechania orzekania o winie.
Sąd w wyroku orzekającym o rozwodzie orzeka o tym komu przypadnie sprawowanie władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim potomstwem oraz o tym w jakim zakresie każdy z małżonków jest zobowiązany do ponoszenia kosztów utrzymania i wychowania dziecka.
Jeżeli małżonkowie zajmowali wspólnie lokal mieszkalny sąd również rozstrzyga zasady korzystania z niego, w pewnych wypadkach o eksmisji jednego z małżonków lub o opuszczeniu mieszkania i przydziale lokalu zastępczego.
Na żądanie jednego z małżonków, jeżeli nie spowoduje to nadmiernej zwłoki w postępowaniu, sąd może również orzec o podziale majątku wspólnego małżonków.
W ciągu trzech miesięcy od daty uprawomocnienia się rozwodu, małżonek rozwiedziony, który zmienił nazwisko wskutek zawarcia małżeństwa, może powrócić to nazwiska poprzedniego.
Małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozpadowi małżeństwa, jeżeli znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka alimentów odpowiadających możliwościom majątkowym i zarobkowym zobowiązanego.
Jeżeli na skutek rozwodu pogorszyła się sytuacja majątkowa małżonka uznanego za niewinnego rozpadu małżeństwa, to może on żądać zaspokojenia usprawiedliwionych potrzeb, nawet jeśli nie znajduje się
w niedostatku, przez drugiego małżonka uznanego za winnego.
Obowiązek alimentacyjny względem drugiego małżonka wygasa
z zawarciem przez niego drugiego związku małżeńskiego. Obowiązek ten także wygasa z upływem 5 lat, jeżeli zobowiązanym był małżonek, który nie został uznany za winnego rozkładu pożycia, chyba że sąd
na uzasadnione żądanie wydłuży ten termin.
6. SEPARACJA
Przesłanką pozytywną separacji jest zupełny rozpad pożycia małżonków. Po spełnieniu tej przesłanki każdy z małżonków może żądać orzeczenia separacji.
Przesłanki negatywne separacji:
jeżeli mogły by z tego powodu ucierpieć małoletnie dzieci.
gdyby było to sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Jeżeli małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci sąd może orzec separację na podstawie zgodnego żądania małżonków.
Jeżeli jedno z małżonków żąda orzeczenia separacji, a drugie żąda orzeczenia rozwodu, a żądanie to jest uzasadnione, sąd orzeka rozwód. Jeżeli orzeczenie rozwodu nie jest możliwe a orzeczenie separacji jest uzasadnione - sąd orzeka separację.
Orzeczenie o separacji ma takie same skutki jak orzeczenie o rozwodzie, z wyjątkiem:
sytuacji, w których ustawa stanowi inaczej,
małżonek pozostający w separacji nie może zawrzeć ponownie związku małżeńskiego i
nie może wrócić do nazwiska sprzed zawarcia małżeństwa.
Z chwilą zniesienia separacji ustają jej skutki.
II. RODZICE I DZIECI
1. POCHODZENIE DZIECKA
MACIERZYŃSTWO
Macierzyństwo zwykle jest ustalane na podstawie zgłoszenia do urzędu stanu cywilnego.
Ustalenie macierzyństwa na podstawie powództwa wymaga spełnienia następujących przesłanek:
matka nie była wpisana do aktu urodzenia (rodzice dziecka nie byli znani),
została wykreślona z aktu urodzenia (wyrzekła się macierzyństwa).
Skutkiem zaprzeczenia macierzyństwa jest:
anulowanie domniemania, że ojcem dziecka jest mąż matki,
anulowanie domniemania ojcostwa na podstawie art. 85 KRO,
anulowanie uznania ojcostwa na podstawie uznania dziecka za zgodą matki.
SPOSOBY USTALANIA OJCOSTWA
DOMNIEMANIA POCHODZENIA DZIECKA
domniemywa się, że jeżeli dziecko urodziło się w trakcie trwania małżeństwa lub przed upływem 300 dni od jego unieważnienia lub ustania albo orzeczenia separacji, to ojcem jest mąż matki
(art. 62 § 1 KRO);
jeżeli dziecko urodziło się przed upływem 300 dni od ustania lub unieważnienia małżeństwa ale matka zawarła związek małżeński ponownie, domniemywa się, że dziecko pochodzi od drugiego męża;
Domniemania te mogą być obalone tylko na skutek powództwa o zaprzeczenie ojcostwa. Mąż matki może wytoczyć takie powództwo w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym dowiedział się o urodzeniu dziecka przez żonę. Powództwo powinien wytoczyć przeciwko matce i dziecku, a jeżeli matka nie żyje - tylko przeciwko dziecku.
Podstawy do obalenia domniemania:
niepodobieństwo bycia ojcem dziecka,
złożenia oświadczenia, że nie jest ojcem w procesie zaprzeczenia ojcostwa,
zaprzeczenie ojcostwa przez matkę, przesłanką powództwa jest wykazanie niepodobieństwa, aby mąż był ojcem dziecka;
zaprzeczenie ojcostwa przez dziecko, przesłanką powództwa jest wykazanie niepodobieństwa, aby mąż matki był ojcem.
Zaprzeczenie ojcostwa nie jest dopuszczalne po śmierci dziecka.
UZNANIE DZIECKA PRZEZ OJCA
Uznanie jest to dobrowolne oświadczenie mężczyzny (czynność jednostronna i osobista), który poczuwa się być ojcem dziecka. Ma charakter deklaratoryjny i wywołuje wsteczne skutki prawne.
Dziecko można uznać w każdym czasie, także dziecko nienarodzone, jeżeli zostało już poczęte i osobę pełnoletnią, a w sytuacji wyjątkowej także zmarłego, jeżeli pozostawiło po sobie zstępnych.
Do uznania dziecka małoletniego potrzebna jest zgoda matki lub przedstawiciela ustawowego dziecka. Do uznania dziecka poczętego potrzebna jest zgoda matki. Do uznania dziecka pełnoletniego potrzebna jest jego zgoda oraz zgoda matki, chyba że matka nie żyje lub porozumienie z nią napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody.
Uznania dokonuje się przed uprawnionym organem - kierownikiem u.s.c. lub sądem opiekuńczym
Zgoda może być wydana przed uznaniem, jednocześnie z nim lub
w ciągu 3 miesięcy od uznania.
Skutki uznania dziecka:
przyznanie władzy rodzicielskiej ex lege,
przyznanie praw alimentacyjnych,
przyznanie prawa dziedziczenia.
Przyczyny unieważnienia uznania, legitymacja czynna:
unieważnienia uznania, na skutek wady swego oświadczenia woli, może żądać mężczyzna, który dziecko uznał w ciągu roku od dnia uznania,
unieważnienia uznania, na skutek wady swego oświadczenia woli, może żądać osoba wyrażająca zgodę na uznanie w ciągu roku od wyrażenia zgody,
unieważnienia uznania może żądać do 3 lat po osiągnięciu pełnoletności dziecko, które zostało uznane przed pełnoletnością, jeżeli mężczyzna, który je uznał nie jest jego ojcem;
Nie można żądać unieważnienia uznania dziecka, które nie żyje.
USTALENIE OJCOSTWA NA MOCY ORZECZENIA SĄDOWEGO
Sądowe ustalenie ojcostwa ma miejsce, gdy domniemania ojcostwa zostały obalone i dziecko nie zostało uznane.
Sądowego uznania ojcostwa może żądać matka lub domniemany ojciec dziecka, jednak nie mogą tego zrobić po śmierci dziecka lub po osiągnięciu przez nie pełnoletności. Z powództwem może wystąpić również dziecko oraz prokurator.
2. WŁADZA RODZICIELSKA
Władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom do uzyskania pełnoletności przez dziecko.
Pełną władzę rodzicielską mogą mieć tylko osoby posiadające pełną zdolność do czynności prawnych.
Władza rodzicielska obejmuje w szczególności:
pieczę nad osobą dziecka,
pieczę nad majątkiem dziecka,
wychowywanie dziecka,
reprezentowanie dziecka.
W skład majątku dziecka nie wchodzi wynagrodzenie za pracę.
Rodzice posiadający władzę rodzicielską są odpowiedzialni za czyny ich dzieci i odpowiadają za szkody wyrządzone za nie na podstawie art. 427 KC - culpa in custodiendo.
Każde z rodziców jest przedstawicielem ustawowym dziecka pozostającego pod jego władzą i każdy z nich może działać samodzielnie jako przedstawiciel ustawowy, a jeżeli czynność prawna dotyczy spraw istotnych powinni uzgadniać swoje stanowisko.
W niektórych przypadkach rodzice nie mogą reprezentować dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską,
Przykład: gdy jedną ze stron jest jedno z rodziców lub jego małżonek a drugą jest dziecko, chyba że czynność prawna polega na bezpłatnym przysporzeniu na rzecz dziecka.
Rodzice nie mogą reprezentować dziecka w przypadku czynności prawnych między dziećmi pozostającymi pod ich władzą rodzicielską.
W imieniu dzieci, które nie ukończyły 13 roku życia działają ich przedstawiciele ustawowi - rodzice lub opiekunowie prawni. W konsekwencji czynności prawne dokonane bez ich zgody są nieważne, z jednym wyjątkiem - dziecko może zawierać umowy tzw. powszechnie zawierane w życiu codziennym. Umowa taka staje się ważna z chwilą jej wykonania (jest to tzw. konwalidacja, czyli uzdrowienie vel naprawienie czynności prawnej); gdyby jednak pociągnęła za sobą rażące pokrzywdzenie osoby niezdolnej do czynności prawnych, to mimo jej wykonania, staje się umową nie ważną.
Małoletni, którzy ukończyli 13 rok życia, a nie ukończyli 18 roku życia, jeżeli nie uzyskali pełnoletności poprzez zawarcie małżeństwa, mają ograniczona zdolność do czynności prawnych i mogą bez zgody rodziców zawierać umowy w drobnych bieżących sprawach życia codziennego oraz mogą bez zgody rodziców rozporządzać swoim zarobkiem. Jeżeli jednak dokonają jednostronnej czynności prawnej, do której potrzebna jest zgoda rodziców, bez ich zgody, czynność taka jest bezwzględnie nieważna.
Obowiązki dziecka wynikające z KRO:
art. 91 § 1 - dziecko, jeżeli ma własne dochody i mieszka u rodziców, powinno pokrywać część kosztów utrzymania rodziny,
art. 91 § 2 - dziecko, które mieszka z rodzicami i jest na ich utrzymaniu, powinno pomagać im we wspólnym gospodarstwie,
art. 95 § 2 - dziecko, które pozostaje pod władzą rodzicielską winne jest rodzicom posłuszeństwo.
Ingerencja sądu we władzę rodzicielską - sąd kierując się dobrem dziecka może władzę rodzicielską:
ograniczyć,
zawiesić,
pozbawić.
Ograniczyć władzę rodzicielską może sąd, jeżeli władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, którzy:
nie pozostają ze sobą w związku małżeńskim,
pozostają ze sobą w związku małżeńskim, ale mieszkają osobno.
Zawiesić władzę rodzicielską może sąd w razie przemijającej przeszkody w jej wykonywaniu. Gdy przeszkoda minie sąd może przywrócić władzę rodzicielską.
Pozbawić władzy rodzicielskiej może sąd jeżeli istnieje trwała przeszkoda w jej wykonywaniu, lub gdy była nadużywana albo obowiązki względem dzieci były rażąco zaniedbywane.
3. PRZYSPOSOBIENIE
PRZESŁANKI PRZYSPOSOBIENIA
przysposobić można tylko osobę, która w dniu złożenia wniosku jest małoletnia,
przysposobienie musi nieść za sobą dobro dziecka,
przysposabiający musi mieć pełną zdolność do czynności prawnych,
między przysposabiającym a przysposabianym musi istnieć odpowiednia różnica wieku.
Małżonkowie mogą dokonywać przysposobienia wspólnego. Przysposobienie przez jednego małżonka jest możliwe tylko za zgoda drugiego, chyba że ten drugi jest ubezwłasnowolniony lub porozumienie z nim napotyka przeszkody trudne do przezwyciężenia.
Przysposobienie następuje na skutek wydania orzeczenia sądu opiekuńczego, wydanego na żądanie przysposabiającego.
Przysposobienie po śmierci przysposabiającego jest możliwe tylko wtedy, gdy małżonkowie złożyli wniosek o przysposobienie, a jeden z nich zmarł w trakcie postępowania.
ZGODA
Przysposabiany, który ukończył 13 lat, musi wyrazić zgodę na przysposobienie, a jeżeli nie ukończył 13 lat sąd musi wysłuchać przysposabianego, jeżeli może on pojąć znaczenie przysposobienia.
Do przysposobienia potrzebna jest zgoda rodziców dziecka, chyba że zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej, nie żyją, nie są znani lub porozumienie z nimi sprawiłoby nadmierne przeszkody. Sąd opiekuńczy może orzec przysposobienie również, jeżeli rodzice dziecka się nie zgadzają, jeżeli ich bak zgody jest sprzeczny z oczywistym dobrem dziecka.
Zgoda rodziców na przysposobienie może być wyrażona w każdym czasie, ale nie wcześniej niż po upływie 6 tygodni od urodzenia dziecka.
SKUTKI PRZYSPOSOBIENIA
między przysposabiającymi a przysposobionymi tworzy się taki stosunek jak pomiędzy rodzicami a dziećmi,
przysposobiony nabywa prawa i obowiązki w stosunku do krewnych przysposabiającego,
ustają prawa i obowiązki przysposobionego względem jego krewnych oraz obowiązki i prawa jego krewnych względem niego, chyba że przysposobiony jest pasierbem przysposabiającego,
stosunki przysposobienia przechodzą również na zstępnych przysposobionego.
ROZWIĄZANIE STOSUNKU PRZYSPOSOBIENIA
Z żądaniem rozwiązania stosunku przysposobienia może wystąpić do sądu opiekuńczego przysposabiający, przysposobiony i prokurator. Sąd odmówi rozwiązania tego stosunku, jeżeli godziłoby to w dobro małoletniego dziecka.
Nie można rozwiązać stosunku przysposobienia po śmierci przysposabiającego, chyba że zmarł po wszczęciu takiego procesu. Nie dopuszczalne jest także rozwiązanie tego stosunku, jeżeli rodzice dziecka wyrazili zgodę blankietowa na przysposobienie (bez wskazania przysposabiających).
Skutki rozwiązania stosunku przysposobienia:
ustają skutki przysposobienia,
przysposobiony zachowuje nabyte nazwisko, imię lub imiona,
na uzasadniony wniosek sąd może orzec o powrocie do poprzedniego nazwiska, imienia bądź imion.
1
4