PSYCHOLOGIA POSTACI I KURT LEWIN
Ruch postaciowców w Europie - zbieżny z ruchem behawiorystycznym w USA - ale to dwa niezależne kierunki. Jedyną łączącą je cechą - to sprzeciw wobec idei Wundta. Tak więc dwa kontynenty ogarnęła rewolucja anty-Wundtowska, co świadczy o sile jego idei - te bowiem są wartościowe, które budząc sprzeciw przynoszą coś nowego. Postaciowcy stanowczo nie zgadzali się z poglądem, że psychika to szereg powiązanych ze sobą odrębnych części, atomów, że to ich mozaika. Psychika to całość, która jest czymś innym niż suma części. Tak jak melodia to nie dźwięk dodany do dźwięku, tylko nowa jakość.
Spostrzeżenia zawierają więcej, niż nam się wydaje.
Nauki starsze , takie jak fizyka i chemia często wpływały na kierunek rozwoju młodszych nauk, do których należy także psychologia. Gdy w starszych dziedzinach wiedzy kształtują się nowe poglądy, mają wpływ na sposób widzenia świata przez młodsze dyscypliny nauki. O ile myśl Wundtowska pozostawała raczej pod wpływem chemii, to psychologia postaci przejęła z fizyki sposób ujmowania świata i istniejących w nim zjawisk. Nic zatem dziwnego, że pojęcie pola, które zostało wprowadzone do fizyki w XIX wieku w wyniku prac Faradaya, Maxwella i Herza nad polami elektromagnetycznymi, co w XX wieku zaowocowało teorią względności Eisteina , wywarło wpływ na współczesną myśl psychologiczną, zwłaszcza na psychologię postaci. Oczywiście przejęto sposób obrazowania świata, a nie konkretne fizyczne wyniki i fakty.
Otóż główna zasada psychologii postaci głosi, że zachowanie jest zdeterminowane przez pole psychofizyczne, stanowiące zorganizowany system nacisków i napięć (sił), analogiczny do pola elektromagnetycznego czy grawitacyjnego.
Psychologia postaci wyrosła z prac badawczych przeprowadzonych w roku 1910 przez Maxa Werheimera. Max Werheimer urodził się u skończył edukację w Pradze, gdzie rozpoczął studiować prawo na Uniwersytecie. Zmienił ten kierunek na filozofię, a następnie wyjechał do Berlina, by tam kontynuować studia w zakresie filozofii i psychologii Kiedy podczas urlopu Wertheimer jechał pociagiem przez Niemcy wpadł na pomysł eksperymentu dotyczącego spostrzegania ruchu w sytuacji, gdy faktyczny ruch nie występował. Rezygnując z planu podróży wysiadł z pociągu we Frankfurcie, kupił zabawkowy stroboskop i zweryfikował swój pomysł odkrywając zjawisko ruchu pozornego ø. Stroboskop - aparat będący przodkiem kamery filmowej, jest przyrządem , który rzutując na oko obserwatora serię szybko następujących po sobie obrazów daje wrażenie ruchu pozornego. To odkrycie, które z współczesnego pktu widzenia wydaje się banalne, było ważne bo pozwoliło w innym świetle spojrzeć na przedmiot badań w psychologii. Ówczesna psychologia (strukturalizm) nie potrafiła go wytłumaczyć. Odpowiedź Werhaimera w tej sprawie była tak prosta i pomysłowa jak jego badanie - Ruch pozorny nie wymaga wyjaśnienia. Istnieje tak, jak jest spostrzegany i nie może być sprowadzony do czegoś prostszego. Wertheimer w oparciu o swe badania w roku 1912 opublikował artykuł :"Eksperymentalne badania nad spostrzeganiem ruchu" i ten rok uznaje się za formalny moment powstania nowego kierunku badań w psychologii. Wertheimer wspólnie z Koffką i Köhlerem w roku 1921 założyli naukowe czasopismo postaciowców , które władze nazistowskie zawiesiły w roku 1938. Wznowienie jego wydawania nastąpiło dopiero w roku 1949. Wertheimer przedstawił prawa organizacji spostrzeżeń według psychologii postaci w rozprawie opublikowanej w 1923 roku. Twierdził, że spostrzegamy przedmioty w taki sam sposób jak ruch pozorny, tzn. jako jednolite całości a nie wiązki pojedynczych wrażeń.
Werthaimer był jednym z pierwszych uczonych uchodźców, którzy w związku z nasilaniem się nazizmu wyjechali do USA. Przybył tam w roku 1933 i pracował aż do śmierci, która nastąpiła 10 lat później. Chociaż w USA pozostał twórczym naukowcem, tęsknił do Europy, bo nie mógł się przyzwyczaić do nowego języka i kultury.
Wydana w roku 1945 , już po śmierci Wertheimera książka na temat myślenia produktywnego u ludzi jest udana próbą zastosowania praw psychologii postaci do uczenia się i twórczego myślenia u ludzi. Myślenie w przekonaniu Wertheimera dokonuje się za pomocą całości. Zakwestionował tradycyjne metody oparte na mechanicznym powtarzaniu i uczeniu się na pamięć, której źródłem jest asocjanistyczna teoria uczenia się. Zakres problemów poruszanych w książce - bardzo szeroki. Od procesów myślowych u dzieci podczas rozwiązywania zadań geometrycznych po analizę procesów myślowych Einsteina, gdy opracowywał teorię względności. Znajduje w niej mnóstwo dowodów na to, że całość musi dominować nad częścią. Szczegóły problemu muszą być rozpatrywane w związku z całą sytuacją. Rozwiązywanie problemu powinno postępować od uchwycenia go jako całościw kierunku części, a nie odwrotnie.
Urodzony w Berlinie Kurt Koffka - najbardziej pomysłowy spośród postaciowców. Studiował psychologie na Uniwersytecie w Berlinie. 1908 - doktorat (Werheimer - 1904). Wraz z Köhlerem i Wertheimerem stanowili trójkę zaciekłych dyskutantów i przyjaciół.W 1911 roku przyjął stanowisko docenta na Uniwersytecie w Gissen (65 km od Frankfurtu) i tam pracował do 1924 roku. W roku 1921napisał książkę "Podstawy rozwoju psychicznego", która odniosła znaczący sukces w Niemczech i w USA. W czasie I wojny swiatowej pracował w klinice psychiatrycznej. Po wojnie zdając sobie sprawę z rosnącego w USA zainteresowania psychologią postaci w roku 1922 wysłał do amerykańskiego czasopisma "Psychologicall Bulletin" artykuł zatytułowany: "Percepcja: wprowadzenie do teorii gesztaltyzmu". Podstawił w nim podstawowe pojęcia psychologii postaci wraz z prowadzonymi przez postaciowców badaniami. Od roku 1927 pracował w licznych uczelniach amerykańskich, tam też w roku 1941 umarł. W USA wydał w roku 1935 książkę "Zasady psychologii postaci", była jednak bardzo trudna i niechętnie czytana.
Wolfgang Köhler urodził się w Estonii, ale miał zaledwie 5 lat, gdy jego rodzice przenieśli się do północnych Niemiec. Oprócz psychologii zdobył wykształcenie z dziedziny fizyki pod kierunkiem Maxa Plancka- stąd jego przekonanie, że psychologia musi się sprzymierzyć z fizyką. Studiował w Tybindze, Bonn i Berlinie. W 1909 roku zrobił doktorat, a w 1910 udał się do Frankfurtu , gdzie spotkał się z Wertheimerem. Köhler wkrótce stał się rzecznikiem ruchu Gestalt i autorem standardowych, napisanych z dbałością i precyzją, książek na temat psychologii postaci.
W 1913 roku na zaproszenie Pruskiej Akademii Nauk pojechał do laboratorium badawczego na Teneryfę (jedna z wysp Kanaryjskich) by badać tam małpy. W sześć miesięcy po przybyciu na wyspę wybuchła I wojna Światowa i Köhler doniósł, że ze względu na wojnę nie jest w stanie stamtąd wrócić. W ten sposób został tam uwięziony na 7. lat. Ponieważ innym obywatelom udało się stamtąd wrócić, obecnie istnieje taka hipoteza, że być może był niemieckim szpiegiem i na stacji obserwował ruchy okrętów wojennych. Teza nie potwierdzona, chociaż podobno na strychu miał nadajnik.
Z konieczności więc czy z wyboru przez siedem kolejnych lat badał zachowanie szympansów. Na podstawie prowadzonych przez siebie eksperymentów w roku 1917 wydał książkę "Dowody inteligencji małp" , którego drugie wydanie ukazało się w roku 1921 i zostało przetłumaczone na język francuski i angielski. Badania małp były początkowo ciekawe - potem zaczynały go nudzić. Do przyjaciół pisał : " przez dwa lata , dzień w dzień małpy. Człowiek sam nabiera cech szympansoidalnych i nie jest mu łatwo zauważyć coś nowego w tych zwierzętach". Zgodnie z gestaltowskim ujęciem percepcji Köhler interpretował wyniki badań nad zwierzętami w kategorii całej sytuacji oraz relacji zachodzących między bodźcami. Rozwiązanie problemów uważał za restrukturalizację pola spostrzeżeniowego. Gdy kij i banan leżały w sąsiedztwie siebie, w jednym polu widzenia, szympans szybko rozwiązywał zadanie. Gdy kije znajdowały się za szympansem rozwiązywanie przebiegało wolniej, bo szympans musiał dokonać restrukturyzacji pola spostrzeżeniowego. Rozwiązanie zadania dokonywało się poprzez wgląd - tzn nagłe pojęcie lub poznanie.
W połowie lat trzydziestych Köhler rozwiódł się z żoną, pozostawił czwórkę dzieci i poślubił młodą studentkę ze Szwecji. W roku akademickim 1925-26 wykładał na Uniwersytecie Harwarda i Clarka, gdzie także uczył studentów tańczyć tango. W roku 1929 opublikował książkę w której wszechstronnie zaprezentował gesztaltyzm.
W 1935 roku opuścił nazistowskie Niemcy wskutek zatargu z władzami. Nie krył swych antynazistowskich poglądów na wykładach. Pewnego razu wtargnęła na wykład grupa nazistowskich bojówkarzy - obawiał się, że zostanie aresztowany. Napisał odważny antynazistowski list do berlińskiej gazety oburzony wydaleniem żydowskich profesorów z Niemieckich uniwersytetów. Był jedynym aryjczykiem , który stanął w obronie żydowskich naukowców. Liderzy Niemieckiego Towarzystwa Psychologicznego natychmiast udzielili poparcia rządowi nazistowskiemu wyrzucili z czasopism redaktorów żydowskiego pochodzenia . Jeden z profesorów nazwał Adolfa Hitlera 'wielkim psychologiem,", a inny wychwalał go jako "dalekowzrocznego, śmiałego i emocjonalnie głębokiego".
Kurt Lewin (1890-1947) urodził się w Mogilnie, małej wiosce pod Poznaniem, która wtedy należała do Prus. Jego ojciec prowadził własny sklep. W roku 1905 jego rodzina przeniosła się do Berlina, gdzie ukończył szkołę średnią. Wstąpił na Uniwersytet we Fraiburgu, gdzie studiował medycynę, ale w 1910 roku powrócił do Berlina, by tam studiować psychologię, a także w dziedzinie matematyki i fizyki. Po uzyskaniu doktoratu w roku 1914 przez cztery lata służył w wojsku, walczył na froncie I wojny światowej, gdzie został ranny i został odznaczony Krzyżem Żelaznym. Po wojnie wrócił na Uniwersytet w Berlinie gdzie w roku 1926 został mianowany profesorem. Na Uniwersytecie zetknął się z ideami gesztaltyzmu, ponieważ z wielkim zapałem w duchu tej idei prowadził badania z zakresu kojarzenia i motywacji, że identyfikowano go jako kolegę-założyciela psychologii postaci, chociaż tak nie było. Opracował oryginalną teorię pola, której wersje przedstawił w roku 1929 amerykańskim psychologom na Międzynarodowym Kongresie Psychologicznym w Yale. Był zatem znanym i szanowanym uczonym w USA, zanim w roku 1933 opuścił faszystowskie Niemcy rok wcześniej został profesorem wizytującym na uniwersytecie Stanforda. Chociaż bardzo ubolewał nad swym losem emigranta, w USA cieszył się dużym szacunkiem i udało mu się wokół siebie zgromadzić dużą grupę studentów, którzy potem zostało wybitnymi psychologami. Był energiczny, przyjacielski i bardzo inspirujący. Przez wielu psychologów jest uważany za najwybitniejszą postać współczesnej psychologii. Miał charyzmę, wywierał duże. wrażenie na każdym, z kim się spotkał.
Lewin zabiegał o to, by opracowana przez niego teoria pola znalazła zastosowanie we wszystkich dziedzinach psychologii. Uważał, że jego teoria pola jest zbiorem pojęć, przy pomocy których można przedstawić całą rzeczywistość psychologiczną. Główne zasady lewinowskiej zasady pola:
Zachowanie jest funkcją pola istniejącego w tym czasie, kiedy to zachowanie występuje
Analiza zachowania rozpoczyna się od sytuacji jako całości, w której wyróżnia się części składowe
Konkretną osobę w konkretnej sytuacji można przedstawić w formie matematycznej.
Pole definiuje jako : ogół współistniejących faktów , które są pojmowane jako wzajemnie uzależnione od siebie. Pojęcie pola Lewin zastosował w odniesieniu do zjawisk socjologicznych i psychologicznych, dla zachowania niemowląt, dzieci w wieku dorastania, osób z upośledzeniem umysłowym, grup mniejszościowych, różnic charakteru narodowego, dynamiki grup społecznych. Dzięki Lewinowi na stałe weszły do psychologii takie pojęcia jak: "badanie czynności", "przestrzeń życiowa", "dynamika grupy","poziom aspiracji".
Wygotski - wybitny rosyjski psycholog zajmujący się psychologią rozwojową podziwiał Lewina za jego wyjaśnienia, jak funkcjonuje małe dziecko. Zachowanie małego dziecka jest ściśle związane z aktualną sytuacją, w której się znajduje. Dziecko wchodzi w sytuację jako jego dynamiczna część. Działanie dziecka jest całkowicie uzależnione od tego, jak odzwierciedla pole, w obrębie którego działa. Wygotski był pod wrażeniem filmu, który w roku 1933 demonstrował mu Lewin podczas ich spotkania w Moskwie. Wcześniej film ten przysporzył Lewinowi sławy w USA, bo wyświetlał go w roku 1929 podczas IX Międzynarodowego Kongresu psychologicznego w New Haven. Film przedstawia trudność, jaką sprawia dziecku poniżej drugiego życia siadanie na przedmiot, znajdujący się poza jego polem widzenia. Dziecko wielokrotnie obchodzi kamień, stara się go trzymać ręką siadją, potrzy na niego pochylając się oi między nogami nie traci go z pola widzenia. Gdy eksperymentator kład rękędziecka na kamieniu, dziecko siadało na dłoni bo nie miało pewności, że poza tym fragmentem kamienia, które dotyka, istnieje jeszcze inny fragment kamienia.
Ludzie i środowisko są wzajemnie od siebie uzależnionymi obszarami przestrzeni życiowej - w ten sposób Lewin określa całość pola psychologicznego.
Definiując osobowość Lewin najpierw definiuje osobę - pod względem strukturalnym trzeba przedstawić osobę jako odrębną całość oddzieloną od tego wszystkiego, co nią nie jest. Lewin uważał, że wzajemne powiązania między osobą a środowiskiem najlepiej przedstawić w postaci matematycznej ,dowolnej, wyodrębnionej w przestrzeni figury. Figura ta musi być zamknięta - może to być koło - a jej granice pokrywają się z granicami tego, co nazywa się istotą ludzką. Osoba nie jest homogeniczna lecz heterogeniczna - dzieli się na odrębne, chociaż dobrze się z sobą komunikujące poszczególne części. Osoba z jednej strony jest figurą oddzieloną od reszty świata za pomocą ciągłej granicy, z drugiej zaś jest ona włączona w większy obszar , do którego należy. Stanowi więc część większej całości. Może to wyrażać figura o kształcie eliptycznym. Cała przestrzeń wewnątrz elipsy to środowisko psychologiczne (E) . Obszar wewnątrz elipsy razem z kołem to przestrzeń życiowa (L).Przestrzeń życiowa obejmuje wszystkie przeszłe, teraźniejsze i przyszłe zdarzenia, które mogą na nas oddziaływać. Z psychologicznego punktu widzenia każde z tych zdarzeń determinuje nasze zachowanie w danej sytuacji. Przestrzeń życiowa wykazuje różne stopnie rozwoju w zależności od zgromadzonych przez nas doświadczeń. Przestrzeń życiowa dzieli się na regiony - niemowlę ma ich mało. Dobrze wykształcona osoba dorosła ma złożoną i dobrze zróżnicowaną przestrzeń życiową. Przestrzeń życiowa jest otoczona przez świat fizyczny, który można rozumieć bardzo szeroko, nawet do uwzględniania kosmosu włącznie. To czy świat ten jest chaosem, czy rządzi się swymi prawami dla psychologa nie jest interesujące z wyjątkiem jednej rzeczy - fakty istniejące w obszarze przylegającym od zewnątrz do granicy przestrzeni życiowej - ten obszar Lewin nazywa otoczką zewnętrzną. Na przykład klimat - należy do otoczki zewnętrznej. Lewin nazywał ją "ekologią psychologiczną". Granice są wyraźne ale przepuszczalne. Fakty występujące w otoczce zewnętrznej mają wpływ na to co dzieje się w przestrzeni życiowej i wice wersa. Otoczka nie oddziałuje na jednostkę bezpośrednio, tylko najpierw musi zadziałać w środowisku psychologicznym, zanim zadziała na osobę lub osoba na niego. Ponieważ jakiś fakt w świecie niepsychologicznym może zmienić radykalnie cały bieg zdarzeń w przestrzeni życiowej (np. trzęsienie ziemi, powódź) , przeto ograniczanie rozważań do samej przestrzeni psychicznej jest jałowe. Teoria Lewina staranie dopracowana nie cieszyła się zbytnią popularnością. Znacznie bardziej doceniano jego rozległą działalność praktyczną. Lewin interesował się problemami społecznymi, dążył do zhumanizowania ówczesnych fabryk tak, by praca stała się w większym stopniu źródłem osobistej satysfakcji, a nie tylko sposobem zarabiania na życie. Jego osobiste zainteresowania problemami rasowymi zaowocowało badaniami nad integracyjnymi strefami mieszkaniowymi, równymi szansami zatrudnienia oraz nad rozwojem uprzedzeń w dzieciństwie. Prowadził badania eksperymentalne bez sztuczności typowej dla eksperymentów akademickich. Prowadził treningi wrażliwości dla wychowawców i menadżerów.
6