(by U.S. i A.Ż.)

41. Ojczyzna w literaturze.

Ojczyzna - okręt na wzburzonym morzu.

Zaczynamy od bardzo starego i utrwalonego w świadomości Polaków toposu: oto Polska jawi się jako okręt - w czasie burzy, albo nawet tonący, a jego pasażerowie to naród, który winien myśleć o ratowaniu statku. Pierwszym, który rozpropagował ten obraz był

• Piotr Skarga - Kazania sejmowe: „Głupi tłumoczki swoje opatruje, gdy okręt tonie" - grzmiał najsłynniejszy polski kaznodzieja, ostro krytykując egoizm Polaków, którzy najpierw myśleli o własnych skórach i majątkach, a potem o kursie całej ojczyzny.

• Juliusz Słowacki podejmuje tę alegorię w wierszu pt. „ Testament mój ". Widzi siebie na czele walczących:

„ Żem dla ojczyzny sterał swóje lata młode;

A póki okręt walczył - siedziałem na maszcie;

A gdy tonął - z okrętem poszedłem pod wodę..."

• Henryk Sienkiewicz - w jednej ze swoich nowel używa paraboli: opisując dzieje tonącego statku, sugeruje losy ojczyzny.

Porównanie ojczyzny do statku stało się w naszej kulturze czymś więcej niż metaforą lub symbolem. Urosło do rangi alegorii - czyli obrazu symbolicznego, ale utrwalonego w ogólnej świadomości i czytelnego dla wszystkich odbiorców.

Ojczyzna - statek pojawia się w kazaniach, poezji romantycznej we wzniosłym, pełnym patosu ujęciu, jako parabola w prozie i swoista parodia w literaturze współczesnej. Warto wykorzystać tę różnorodność ujęć.

Ojczyzna - matka.

Wokół niej lekarze, doradcy, reformatorzy - ale tylko syn kocha ją naprawdę. I tylko ten, kto kieruje się uczuciem jest władny ojczyznę ratować. Taki obraz znajdujemy w:

• Kazaniach sejmowych Piotra Skargi,

• Księgach pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza.

A w Epilogu do „Pana Tadeusza", wykorzystuje się tę metaforę w emocjonalnym okrzyku.

O Matko Polsko! Ty tak świeżo w grobie

Złożona - nie ma sił mówić o tobie.

"Polska Chrystusem narodów" - mesjanizm narodowy.

Źródło: Dziady. Część III i Księgi pielgrzymstwa - Księgi narodu polskiego Adama Mickiewicza.

Poczucie mesjanizmu narodowego odegrało ważną rolę podczas zaborów. Przedstawiano Polskę jako kraj - zbawiciela, który swoim cierpieniem, niewolą okupi wolność innych krajów. W Widzeniu księdza Piotra w „Dziadach" dzieje Polski jawią się na wzór dziejów Chrystusa. W „Księgach" emigranci mają być apostołami - Polska zbawicielem narodów.

"Polska Winkelriedem narodów" - mesjanizm w ujęciu Słowackiego.

Źródło „Kordian".

Słowacki wskrzesza starą szwajcarską legendę o średniowiecznym bojowniku o wolność - Winkelriedzie, który podczas powstania, w toku bitwy zebrał wielką ilość wrogich włóczni i wbił we własną pierś. Dzięki temu poświęceniu utworzyła się luka, przez którą przejść mogli Szwajcarzy. Tak też postrzegał zabory i historyczną rolę Polski w Europie poeta.

Obserwujemy dwa warianty mesjanizmu polskiego. Pierwszy - metafizyczny postrzega Polskę na wzór Boga (Chrystusa). Drugi - odwołuje się do postaci legendarno-historycznej. Jest to, więc mesjanizm historyczny. Warto skojarzyć jeszcze inną historyczną, rolę, jakie przypisywano Polsce: Przedmurze chrześcijaństwa (z racji walki z Turkami i zwycięstwa pod Wiedniem pod wodzą Jana Sobieskiego).

- Jan Kochanowski „Pieśń o spustoszeniu Podola”

- Jan Kochanowski „Odprawa posłów greckich”

- Andrzej Frycz Modrzewski „O poprawie Rzeczpospolitej”

- Piotr Skarga „Kazania sejmowe”

- Wacław Potocki „Nierządem Polska stoi”

- Wacław Potocki „Pospolite ruszenie”

- Ignacy Krasicki „Hymn do miłości ojczyzny” +bajki

- Julian Ursyn Niemcewicz „Powrót posła”

- Franciszek Karpiński „Pieśń dziada sokalskiego”

- Franciszek Karpiński „Na dzień trzeci Maja 1791”

- Władysław Broniewski „Bagnet na broń”

- Henryk Sienkiewicz „Trylogia”

- Henryk Sienkiewicz „Latarnik”

- Adam Mickiewicz „Konrad Wallenrod”

- Adam Mickiewicz „Grażyna”

- Adam Mickiewicz „Dziady” cz.III

- Adam Mickiewicz „Pan Tadeusz”

- Cyprian Kamil Norwid „Bema pamięci żałobny rapsod”

- Juliusz Słowacki „Grób Agamemnona”

- Juliusz Słowacki „Kordian”

- Eliza Orzeszkowa „Nad Niemnem”

- Publicystyka Oświeceniowa -> Stanisław Staszic „Przestrogi dla Polski”

- Maria Konopnicka „Rota”

- Julian Tuwim -> wiersze

---