Starożytność:

Wymień cechy tragedii antycznej – Sofokles „Antygona”

Najważniejsza była tzw. zasada trzech jedności: czasu, miejsca i akcji. Czas wydarzeń musiał
się pokrywać z czasem przedstawienia, musiało być zachowane jedno miejsce wydarzeń, a
przebieg wydarzeń musiał być ograniczony do jednego wątku. Inne cechy tragedii
szczególnie widoczne w „Antygonie” Sofoklesa to: konflikt głównego bohatera z siłami
wyższymi np. przeznaczeniem. W tragedii zawsze każdy czyn zbliża daną postać do
katastrofy, żaden dokonany wybór nie będzie słuszny.

Powstanie świata i człowieka według mitologii i Biblii – wymień podobieństwa i różnice.

Według mitologii i Biblii świat nie powstał przez przypadek, został stworzony przez istotę
duchową na przestrzeni jakiegoś czasu. W mitach jednak mowa się o dwóch bóstwach –
Uranosie i Gai, którzy dali początek wielu pokoleniom bogów, a Ziemia rodziła się wraz z
nimi. Według Biblii inne stworzenia żyjące w dziedzinie duchowej, jak również Ziemia i
wszystko co ją napełnia zostało stworzone przez jednego prawdziwego Boga. Inne
podobieństwo tych dwóch źródeł to pojawienie się zła na świecie. W obu wypadkach ludzie
sami sprowadzili na siebie smutek i zgryzotę. Mitologia wspomina o puszce Pandory, gdzie
ukryte były wszelkie nieszczęścia. Lekkomyślne otwarcie tego naczynia uwolniło zło. W
Biblii mowa jest o buncie jednego z aniołów Bożych, który namówił pierwszą parę ludzką do
złamania zakazu dotyczącą drzewa poznania dobra i zła. Jedząc zakazany owoc ludzie sami
sprowadzili na siebie wyrok – krótkie, pełne smutków życie zakończone śmiercią.

Omów postawę stoicką i epikurejską.

Stoicyzm jest to filozofia zajmująca się problem osiągnięcia szczęścia. Twierdzono, że w
zmiennym świecie jedyną trwałą wartością jest cnota, uwidaczniająca się w obojętności na
koleje losu. Podkreślano także dużą wagę życzliwości, która jest zgodna z naturą człowieka i
Boga. Koncepcja stoicka utożsamiała Boga ze światem, przy czym pierwiastek boski nie był
pojmowany jako duch, lecz jako materia.

Epikureizm jest to filozofia zajmująca się etyką i osiągnięciem szczęścia. Uważano, że
głównym celem ludzkiej egzystencji jest indywidualne szczęście, które polega na świadomym
wybieraniu bardziej trwałych przyjemności, po których jest jak najmniej przykrych
konsekwencji. Głoszono także, że nie istnieje żadna siła nadprzyrodzona ani bogowie, a
ś

mierci nie należy się bać, gdyż jest to tylko rozpad ciała na atomy.

Wpływ mitologii na literaturę – motywy wędrowne.

Mitologia wywarła przemożny wpływ na literaturę. W wielu dziełach podania te stanowią tło
wszystkich wydarzeń. Przykładem może być choćby „Odprawa posłów greckich” Jana
Kochanowskiego, gdzie wszystkie ważne treści dotyczące Rzeczypospolitej zostały
przeniesione do starożytnej Troi. W tytułach niektórych dzieł pojawia się motyw
mitologiczny, chociaż akcja dzieje się w zupełnie innych czasach i dotyczy współczesnych
postaci, a w tekście znajdujemy niewiele odniesień do mitologii. Przykładem może być „Ikar”
Jarosława Iwaszkiewicza czy „Dwanaście prac Herkulesa” Agathy Christie.

Średniowiecze

Epoka historii i kultury europejskiej, między starożytnością a czasami nowożytnymi. Nazwy
tej używano już w XVI w. Początek jej wiąże się najczęściej z r. 476 n.e., tj. z upadkiem
cesarstwa zachodnio rzymskiego, schyłek zaś z wydarzeniami XV w. (1453 upadek cesarstwa
bizantyńskiego, 1492 odkrycie Ameryki). W średniowieczu poszukuje się początków literatur
narodowych większości krajów europejskich i określa daty początkowe według zachowanych
zabytków w języku łacińskim i w językach narodowych, wyjątkowo tylko badacze powołują
się na zabytki tradycji ustnej, zapisane dopiero w późniejszych stuleciach.

Zachowane dokumenty polskiego piśmiennictwa w języku łacińskim sięgają XII w. Są to:

•

historiografia: kronika Galla Anonima(XII w.), kronika Wincentego zwanego
Kadłubkiem (XIII w.), kronika Janka z Czarnkowa (XIII w.), Historia Polonica Jana
Długosza

•

pisma polityczne Pawła Włodkowica i Jana Ostroroga

•

poezja łacińskojęzyczna; pieśni kościelne i satyry (XIII w.)

Przełom XIV i XV w. to początki piśmiennictwa w języku polskim. Powstaje:

•

Psałterz floriański (czyli tekst Pisma św.)

•

Biblia królowej Zofii zwana też Biblią szaroszpatacką

•

inne teksty religijne: kazania (tzw. Kazania świętokrzyskie i Kazania gnieźnieńskie),
apokryfy (np. Rozmyślania przemyskie), żywoty świętych

•

pieśni religijne, m.in.: najstarsza Chrystus z martwych wstał jest (zapisana 1365),
najsłynniejsza Bogurodzica (powstała prawd. w poł. XIII w.)

•

ś

wieckie pieśni okolicznościowe i satyryczne (Satyra na leniwych chłopów, Pieśń o

zamordowaniu Andrzeja Tęczyńskiego)

•

dialog Rozmowa mistrza Polikarpa ze śmiercią.

Polska literatura średniowieczna realizowała charakterystyczne dla epoki wzorce
moralizatorskie.

Na czym polega uniwersalizm kultury średniowiecza?

Uniwersalizm kultury średniowiecza polega na wspólnocie wiary i moralności państw
ś

redniowiecznej Europy. Kościół nie był wtedy jedynie instytucją religijną, lecz także

ośrodkiem życia politycznego, intelektualnego i kulturalnego. Dodatkowym czynnikiem
integrującym był język – odziedziczona po Cesarstwie Rzymskim łacina.

Najstarsze zabytki piśmiennictwa polskiego – wymień i omów.

Najstarsze zabytki piśmiennictwa polskiego to: „Bogurodzica”, uznawana za pierwszy hymn
polski nawiązywała do tzw. kultu maryjnego, „Kazania świętokrzyskie”, „Psałterz floriański”
oraz „Kazania gnieźnieńskie”, które stanowią nie tylko ważne zabytki piśmiennictwa, lecz
także języka polskiego i jego przemian.

Renesans (Odrodzenie)

Epoka literacka między średniowieczem i barokiem, której rozkwit przypada w Polsce na
wiek XVI. U źródeł przełomu renesansowego leżały przemiany społeczne i polityczne w
Europie (rozpad struktur feudalnych, rozwój miast, odkrycia geograficzne). Ich konsekwencją
stała się laicyzację nauki i obyczajów, zainteresowanie światem ziemskim i naturą ludzką
oraz możliwościami poznawczymi i twórczymi człowieka świadomego dziedzica dorobku
kulturowego przeszłości, a szczególnie tradycji antyku grecko-rzymskiego. Ten zespół
poglądów złożył się na humanizm renesansowy.
Pionierami renesansu w Polsce byli ludzie dyplomaci wysyłani przez Jagiellonów na dwory
obce, oraz przybysze z innych krajów (jak np. Włoch F. Buonaccorsi, zwany Kallimachem
szukający w Polsce schronienia przed policją papieską)
Cechą szczególną piśmiennictwa renesansowego jest wyraźne współistnienie łaciny i
nowoczesnych języków narodowych. Erazm z Rotterdamu, a w Polsce Mikołaj Kopernik czy
Andrzej Frycz Modrzewski nie napisali ani słowa w języku ojczystym, odrodzona łacina była
bowiem podstawowym językiem w studiach humanistycznych i dyplomacji,
międzynarodowym środkiem porozumiewania się elit intelektualnych
Piśmiennictwo łacińskie w Polsce obejmuje:

•

dzieła historyków i geografów, jak Maciej z Miechowa czy Marcin Kromer

•

O poprawie Rzeczypospolitej i pozostałe rozprawy Frycza Modrzewskigo

•

twórczość poetów wczesnohumanistycznych: Andrzeja Krzyckiego, Jana Dantyszka,
Mikołaja z Husowa, Krzysztof Kobyleński oraz górujący nad całą tą grupą Klemens
Janicki

•

wczesna twórczość Jana Kochanowskiego, S.F. Klonowica, Szymona Szymonowica

Drugą ważną cechą wyróżniającą piśmiennictwo renesansowe była żywa działalność
reformacyjna, a co za tym idzie, liczne przekłady całości i fragmentów Pisma św. na języki
narodowe. Do najwybitniejszych osiągnięć XV wieku w tym zakresie należą:

•

Psałterz Dawidów, przełożony prozą przez Reja, a wierszem przez Kochanowskiego

•

seria tłumaczeń Starego i Nowego Testamentu, od Stanisława Murzynowskiego i Jana
Leopolity po Jakuba Wujka

•

kancjonały i mniejsze zbiorki liryki religijnej, zbiory postylli i innych kazań.

Spadek po średniowieczu, krzyżujący się z nowościami renesansowymi, zaznaczył się bardzo
wyraźnie w twórczości pisarzy żyjących współcześnie z poetami łacinnikami (2 ćwierć XVI
w.). Byli to krakowscy bakałarze pochodzenia mieszczańskiego, pracujący na zamówienie
drukarzy nad przekładami na język pol. popularnych dzieł i dziełek łacińskich lub czeskich.
Należał do tego greona m.in.:

•

Biernat z Lublina, autor Żywota Ezopa i miłośnik przysłów

•

"Kleryka", tj. kapelan królewski Stanisław Gąsiorek, autor panegiryków w języku
polskim na cześć rodziny Jagiellonów

•

Jan z Koszyczek, tłumacz Marchołta

•

Jan z Sącza

•

Andrzej Zacharzewski, tłumacz Historii murzyńskiej, tj. Etiopiki Heliodora,
najgłośniejszego starożytnego romansu miłosnego

•

anonimowy tłumacz Sowiźrzała

•

anonimowy tłumacz Facecyj polskich (ok. 1570), zbioru humoresek pochodzenia
łacińskiego i włoskiego

Współpracował z tym środowiskiem pisarz pochodzenia szlacheckiego, Marcin Bielski, autor

kronik i dziejów świata, moralitetu, satyr obyczajowych z życia szlachty i mieszczan.
Najwybitniejsi twórcy polskiego renesansu to Mikołaj Rej i Jan Kochanowski. Wielki talent
Kochanowskiego jest summą i najwyższym osiągnięciem polskiego odrodzenia. Przez
współczesnych nazywany "kochaniem wieku tego", był powszechnie podziwiany i
naśladowany. Następcy, choć w przypadku Kochanowskiego, poety miary europejskiej,
trudno mówić o twórczej kontynuacji, rozwijali swą twórczość w dwóch nurtach:

1. Nurt szlacheckiej rodzimości, nazywany niekiedy szkołą Reja. Należeli do niego m.in.:

•

Bartłomiej (Bartosz) Paprocki, autor dwu herbarzy, wierszowanego Gniazda cnoty i
Herbów rycerstwa polskiego prozą

•

Maciej Stryjkowski, autor Kroniki polskiej, litewskiej, żmodzkiej i wszystkiej Rusi

•

Sebastian Fabian Klonowic, burmistrz lubelski i poeta; autor m.in. Flisa, utworu o
spławie zboża Wisłą do Gdańska, oraz satyr Worek Judaszów zdradzającej doskonałą
znajomość miejskiego świata przestępczego.

•

Adam Czahrowski, autor zbioru wierszy nazwanego Trenami (żałosne losy żołnierza
w służbie obcej)

2. Nurt dworski, reprezentowany głównie przez poetów, liryków, obeznanych z literaturą
łacińską i włoską

•

Szymon Szymonowic, poeta-dworzanin, przyjaciel hetmana Jana Zamoyskiego,
organizujący założoną przezeń Akademię Zamojską. Wprowadził do literatury
polskiej nazwę "sielanki" (po ukraińsku wyraz ten znaczy dziewczęta wiejskie) na
określenie poetyckich obrazków z życia dworków i chat. Najbardziej znane jego
sielanki to: Kołacze i Żeńcy (akurat mało sielankowa scenka z pańszczyźnianego
pola).

•

Mikołąj Sęp Szarzyński, zm. 1581, a więc przed Kochanowskim, uważany przede
wszystkim za prekursora baroku

•

poeci-dworzanie król.: J. Bielski, J. Smolik, A. Zbylitowski, autorzy gładkich
panegiryków dworskich

•

Łukasz Górnicki (prozaik), autor Dworzanina polskiego (druk. 1565), przeróbki
parenetycznego traktatu humanisty włoskiego B. Castiglione.

Podstawę oświeceniowego światopoglądu stanowiły:

•

przekonanie, że samodzielna, nieskrępowana przez autorytety religijne i polityczne
myśl ludzka posiada nieograniczone możliwości poznawcze.

•

istnieje idealna norma życia społecznego i indywidualnego, zgodny z naturą porządek
moralny, racjonalne zasady rządzące światem.

Stąd płynęła wiara w możliwość reformowania systemów społecznych, obyczajów, ustrojów
politycznych poprzez upowszechnianie wiedzy i oświecanie umysłów. Celem nadrzędnym
literatury i filozofii miało być uwolnienie człowieka od przesądów, wypracowanie narzędzi
umożliwiających indywidualne docieranie do uniwersalnych zasad rządzących światem i
posługiwanie się nimi w życiu.

Na zachodzie Europy, we Francji, oświeceniowy ferment umysłowy towarzyszył rozkładowi
monarchii absolutnej, kryzysowi związanych z nią norm i instytucji, który ostatecznie
doprowadził do wybuchu rewolucji 1789 roku. W Polsce ruch oświeceniowy rozwijał się w
warunkach zagrożonego bytu narodowego. Wynikało z tego niemal całkowite
podporządkowanie aktywności kulturalnej i literackiej celom reformatorsko-wychowawczym.
Dydaktyzm stanowi dominującą cechę polskiego oświecenia, nie ma w nim tak wyraźnego
jak we Francji nurtu dyskusji religijnych, deklaracji deizmu czy libertynizmu, tym bardziej, że

najwybitniejsi przedstawiciele literatury i kultury to duchowni. Bliższym i ważniejszym
celem było twórcze przeciwstawienie się tradycji sarmackiej, stworzenie nowego modelu
obywatela, świadomego swoich powinności i zaangażowanego w reformę kraju.

Początek ruchu oświeceniowego w Polsce wiąże się z działalnością dwóch instytucji:

•

Biblioteki braci Załuskich, pierwszej polskiej i jednej z pierwszych na świecie
biblioteki publicznej

•

Collegium Nobilium Stanisława Konarskiego, zreformowanej szkoły pijarskiej (1740)

Jednakże pełny rozkwit oświecenia w Polsce wiąże się z faktem wstąpienia na tron polski w
1764 roku Stanisława Augusta Poniatowskiego i jego mecenatem:

•

1765 powstaje Szkoła Rycerska, wychowująca młodzież szlachecką w duchu
nowoczesnego patriotyzmu, powstaje Teatr Narodowy, zaczyna ukazywać się
"Monitor", najważniejsze czasopismo oświeceniowe.

•

1773 powstaje Komisja Edukacji Narodowej, pierwsze w Europie ministerstwo
oświaty.

•

król inicjuje projekt nowoczesnego opracowania dziejów Polski, którego efektem
będzie dzieło Adama Naruszewicza Historia narodu polskiego

•

król skupia wokół siebie pisarzy i poetów

Poza programem obozu królewskiego rozwijały się radykalne nurty oświecenia, tj. jakobini i
Kuźnica Kołłątajowska.

Wychowawcze zadania literatury najszybciej podjął dramat (komedie Franciszka Bohomolca
i Franciszka Zabłockiego, później komedia polityczna Powrót posła Juliana Ursyna
Niemcewicza i twórczość dramatyczna Wojciecha Bogusławskiego z Krakowiakami i
góralami na czele) oraz publicystyka na łamach "Monitora". Realizowali je również poeci z
kręgu stanisławowskiego, skupieni wokół królewskiej inicjatywy "obiadów czwartkowych" i
czasopisma "Zabawy przyjemne i pożyteczne". Ich twórczość, w dużej mierze,
okolicznościowa podlegała tradycyjnym podziałom poetyki klasycystycznej:

•

ody (Adam Naruszewicz, Stanisław Trembecki)

•

satyry (Naruszewicz, Ignacy Krasicki)

•

bajki (Trembecki, Krasicki)

•

list poetycki (Krasicki)

•

poemat heroikomiczny (Krasicki, Kajetan Węgierski, Jakub Jasiński)

Obok tego nurtu rozwijała się również twórczość liryczna w duchu sentymentalnym
(Franciszek Karpński, Franciszek Dionizy Kniaźnin) nastawiona na analizę stanów
emocjonalnych, odwołująca się do wzorów poezji ludowej i języka potocznego.

Mimo dominującego w literaturze dydaktyzmu, zadania i właściwości literatury jako środka
wypowiedzi artystycznej były również przedmiotem teoretycznych rozważań i dyskusji, a
Franciszek Ksawery Dmochowski dokonał adaptacji na grunt polski słynnej L'Art poétique
Boileau pt. Sztuka rymotwórcza.

Oświecenie to również początek nowożytnej powieści polskiej (Mikołaja Doświadczyńskiego
przypadki, Pan Podstoli Krasickiego, powieść sentymentalna z pocz. XIX wieku i in.) oraz
rozwój nowożytnej publicystyki politycznej i myśli społecznej (Stanisław Staszic, Hugo

Kołłątaj, Franciszek Salezy Jezierski). Wszystkich publicystów epoki łączyło przekonanie o
potrzebie zmiany stosunków społecznych w duchu humanitaryzmu (walka o prawa mieszczan
i podmiotowość chłopów) i reform gospodarczych ustanawiających równowagę ekonomiczną
kraju i obywateli.

W okresie walk politycznych Sejmu Czteroletniego, Konstytucji 3 maja, a później rozbiorów i
insurekcji kościuszkowskiej, powstawała również anonimowa poezja polityczna (gatunki
klasyczne ale również paszkwile, pamflety i trawestacje), służąca kształtowaniu nastrojów
społecznych.

Ogólna charakterystyka epoki oświecenia.

Oświecenie jest to epoka, która trwała mniej więcej od końca XVII wieku do początków XIX
stulecia. Myśl filozoficzna tamtego okresu kierowała swoją uwagę na ludzki rozum. Miał on
służyć za narzędzie do zwalczania przesądów, ciemnoty i zabobonów. Dzięki niemu człowiek
miał osiągnąć dojrzałość intelektualną. W epoce oświecenia ukształtowały się trzy nurty
artystyczne:
- klasycyzm, który nawiązywał do tradycji antyku
- sentymentalizm, który zakładał powrót do natury i ukazywanie przeżyć wewnętrznych
- rokoko, który traktował piękno jako wartość podstawową.
Można powiedzieć, że w okresie tym nastąpił rozkwit kultury i szkolnictwa. Powstają
biblioteki, księgarnie, założony zostaje teatr narodowy oraz Komisja Edukacji Narodowej.
Jeśli chodzi o literaturę oświeceniową, to ma ona za zadanie uczyć i wychowywać. Obok
znanych już gatunków literackich takich jak oda, bajka, satyra, poemat i sielanka, powstają
nowe:
- powiastka filozoficzna
- dramat mieszczański
- listy poetyckie
- formy publicystyczne
- powieść, której wyróżniamy trzy rodzaje: podróżniczą, sentymentalną i utopijną.
Rozwijała się także proza pamiętnikarstwa i opisy obyczajów.

„Hymn do miłości Ojczyzny” Ignacego Krasickiego jako wzór liryki patriotycznej.

„Hymn do miłości Ojczyzny” Ignacego Krasickiego jak sama nazwa wskazuje dotyczy
głębokich uczuć do rodzimego kraju. Słowo „hymn” użyte w tytule wskazuje na to, że jest to
utwór o podniosłym i uroczystym charakterze. Pisarz opisuje w swoim dziele Ojczyznę –
wychwala jej piękno o raz wspaniałość. Mówi także o swojej wielkiej miłości i przywiązaniu.
Warto też zwrócić uwagę na czas powstania tej pieśni. Została opublikowana na krótko po
pierwszym rozbiorze Polski. Krasicki chciał uzmysłowić społeczeństwu, że to dopiero
początek kłopotów i że jeśli nie będą walczyć to mogą utracić swoją kruchą Ojczyznę. Jest to
swoista lekcja patriotyzmu, radykalnego i bezwzględnego. Te wartości się nie zmieniły, są
nadal aktualne. Dlatego właśnie ten utwór Krasickiego jest wzorem liryki patriotycznej.

Co to jest poemat heroikomiczny?

Poemat heroikomiczny to gatunek literacki wywodzący się ze starożytności. Jest to
połączenie podniosłego stylu narracji i formy z bardzo błahą tematyką. Często występują tam
drwiny, parodia i ironia. Hiperbolizacja służy ośmieszeniu bohaterów, których postawy i
zachowania stają się antywzorcem dla czytelników.

Jakie prawdy głosił Krasicki w satyrach?

Satyry Ignacego Krasickiego mają charakter dydaktyczny i wychowawczy. Naśmiewają się z
ludzkich wad, obyczajów i stosunków społecznych. Krytykują pijaństwo, zepsucie moralne,
rozwiązłość, chciwość, wystawny tryb życia oraz zbytnie przywiązanie do wymogów
francuskiej mody.

„Powrót posła” Juliana Niemcewicza jako komedia polityczna.

W utworze „Powrót posła” Niemcewicz przedstawił bohaterów sztuki w dwóch przeciwnych
obozach. Do pierwszej grupy należą osoby, które stanowią wzór w mowie i postępowaniu.
Druga zaś odzwierciedla stan polskiego społeczeństwa, gdzie dominuje chciwość, zepsucie i
przywiązywanie wagi do wymogów francuskiej mody. W tej komedii główny czynnik
stanowi ośmieszająca charakterystyka zjawisk społecznych. Krytykuje się także metody
rządzenia i wzajemne zwalczanie się stronnictw.

Barok

Epoka literacka między odrodzeniem a oświeceniem, obejmująca zjawiska z końca w. XVI,
XVII w. i 1 poł. XVIII.
Pochodzenie i pierwotne znaczenie terminu barok jest do dziś niewyjaśnione (portug. barocco
nieregularna perła, baroco figura sylogizmu i in.). W XVIII w. we Francji termin ten
stosowany był jako określenie pejoratywne, opisujące dziwactwa, nieregularności w sztuce.
W podobnym duchu używa go Heinrich Wolfflin w pracy pt. Renaissance und Barock (1888),
w której stworzył, dzięki porównawczym analizom formalnym sztuki klasycyzmu i baroku
podstawy do wyodrębnienia swoistości stylu barokowego. W dalszych pracach przeciwstawił
renesansowe i barokowe widzenie świata, ujmując różnice w 5 podstawowych kategorii:
linearność malarskość; płaskość głębia, forma zamknięta otwarta; wielość, tj. koordynacja
jedność, tj. subordynacja; jasność niejasność. Wskazywał też, iż cechy znamienne dla stylu
barokowego pojawiają się na zasadzie nawrotów w innych epokach.
Termin barok jest więc zapożyczeniem z historii sztuki. Jako pierwszy użył go Edward
Porębowicz (1893), na określenie stylu poezji Jana Andrzeja Morsztyna.

Wczesny barok kształtował się na przełomie XVI i XVII w. kiedy jeszcze rozwijała się
literatura renesansowa. Obok najwybitniejszych poetów późnego renesansu, pojawili się w
tym czasie twórcy krytycznie oceniający renesansową koncepcję poszukiwania ziemskiego
szczęścia i harmonii. Nowi poeci, Mikołaj Sęp Szarzyński i Sebastian Grabowiecki,
pojmowali życie jako epizod otwierający drogę do życia wiecznego, odwoływali się do
dualizmu ludzkiej natury, w której tylko to, co duchowe, jest trwałe, a tym samym jest jedyną
wartością. Z tych rozważań wyrasta barokowy nurt poezji metafizycznej. Była to poezja
intelektualna, trudna, nawiązująca do zainicjowanej na soborze trydenckim (zakończ. 1563)
kontrreformacyjnej idei "prawdziwej reformy" obyczajów w chrześcijaństwie. Obaj twórcy
poszukiwali nowych środków wyrazu w wersyfikacji, strofice, składni, stylistyce, by poprzez
złożoność formy wypowiedzi oddać dramatyczną złożoność myśli poetyckiej.

Następcy Sępa i Grabowieckiego sięgali do wzoru średniowiecza, jako epoki surowego kultu,
poszukiwali motywów grozy i makabry, co doprowadziło do ukształtowania się w późnym
baroku dewocyjnego nurtu poezji "rzeczy ostatecznych".
Skrajnie przeciwstawne stanowisko zajęła poezja "światowych rozkoszy", reprezentowana
przez Hieronima Morsztyna, młodego Kaspra Twardowskiego, Szymona Zimorowica,
upowszechniana przez liczne, anonimowo wydawane antologie. Główną cechą tego nurtu
była fascynacja przemijającą urodą świata, gromadzenie obrazów urody natury, poszukiwanie
w samym języku możliwości niezwykłych zestawień semantycznych, eufonicznych jako
ź

ródła estetycznych przeżyć. Najwybitniejszym reprezentantem tego nurtu stał się Jan

Andrzej Morsztyn.
Kompromisowe stanowisko w sporze o nową filozofię człowieka zajęła poezja ziemiańska,
wynosząca do rangi wzoru stoicką zasadę umiaru. Do końca epoki utrzymywała się i
rozwijała konwencja opisu uroków wsi, w dyskusji o obowiązkach ziemianina coraz mocniej
rysował się nurt krytyki zaniedbań, kultu "złotej wolności", najpełniej reprezentowany
później przez Wacława Potockiego.

Podejmowano próby stworzenia nar. eposu rycerskiego. Wzorem był przełożony (1618) przez
Piotra Kochanowskiego Gofred Torquato Tasso.
W prozie dominowała potrydencka twórczość religijno-polemiczna. Ważną rolę w dyskusji o
kierunku przemian odegrał P. Skarga, jako twórca pełnej wyrazu poetyki kazań. Od schyłku
XVI w. rozpoczął się coraz szerszy rozwój podstawowych form pamiętnika: diariuszy
wojennych, raptularzy domowych i in.
Dojrzały barok (ok. 1620 ok. 1680) rozwijał się jednak w warunkach ograniczonej wolności
twórczej, spora część dzieł z tego czasu pozostała w rękopisach.
Wojny 1648-60 doprowadziły do ogromnych zniszczeń (m. in. szkół, drukarń, zbiorów
książek i dzieł sztuki), nie doszły do skutku projekty reform w duchu monarchicznym, co
utrwaliło wewnętrzną anarchię, wygnanie arian ( 1658-81) zapewniło kontrreformacji pełne
panowanie w kraju. Późny barok (ok. 1680 ok. 1740) był okresem najniższego w naszych
dziejach upadku literatury. W pierwszym 20-leciu działali jeszcze trzej wybitni literaci okresu
poprzedniego: Wacław Potocki. Wespazjan Kochowski, Stanisław Herakliusz Lubomirski,
nie mieli jednak następców w 1 poł. w. XVIII. Kłopoty z drukiem i cenzurą doprowadziły do
rozkładu życia literackiego. Przestrogą dla odważnych a dociekliwych był wyrok śmierci
wykonany na K. Łyszczyńskim (1689), oskarżonym o autorstwo dzieła ateistycznego.

Oficjalnym poparciem cieszyła się jedynie twórczość religijna, poezja rzeczy ostatecznych
nurt utrzymujący się jeszcze w 2 poł. XVIII w. (Józef Baka).
Dobrze rozwijały się też nie podlegające cenzurze teatr i pamiętnikarstwo (najwybitniejszy
utwór tego typu, dzieło Jana Chryzostoma Paska), które stało się ważnym ogniwem
rozwojowym prozy literackiej. Teatr dworski, po osłabieniu aktywności w 2 poł. wieku,
odrodził się za Sasów, rozwinął się wówczas ważny dla kultury epoki oświecenia zwyczaj
zakładania scen w pałacach magnackich. Teatry działały zarówno w szkołach jezuickich, jak i
pijarski. Rozwinęła się opera pasyjna oraz widowiska bożonarodzeniowe.
Tradycje literatury barokowej utrzymywały się nie tylko w okresie przejściowym (1740-
1775), ale w wielu dziedzinach twórczości i poza głównymi centrami kultury także później.


Sarmatyzm.

Sarmatyzm jest to formacja kulturowa, opierająca się na micie, jakoby szlachta polska
wywodziła się od starożytnego rodu Sarmatów. Lud ten znany był z odwagi, męstwa,
gościnności, dobroduszności oraz umiłowania wolności. Początkowo pojęcie to miało
charakter pozytywny, ponieważ szlachta przejawiała patriotyzm i chęć zachowania
niezależności. Jednak później skrajne poglądy oraz zepsucie sprawiły, że pojęcie sarmatyzmu
zaczęło mieć charakter negatywny.

Dlaczego Jana Morsztyna nazywamy polskim marynistą.

Marinizm był to nurt w poezji barokowej, którego dominującym tematem było przedstawianie
miłość w sposób bardzo różnorodny, lekki, zabawny, czasem nawet sztuczny. Cechował się
także dużą kunsztownością formy i stylu. Jan Andrzej Morsztyn pisał przede wszystkim o
miłości. W różnych utworach przyrównywał ją do: zabawy, śmierci, galer czy niewoli. W

swoich dziełach Morsztyn stosował bardzo wyszukane słownictwo, charakterystyczne dla
marinizmu.

Przedstawiciele poezji dworskiej w epoce baroku.

Najbardziej znani przedstawiciele poezji dworskiej w epoce baroku to:
Jan Andrzej Morsztyn, autor takich zbiorów jak Kanikuła i Lutnia
Daniel Naborowski, twórca m.in. listów poetyckich np. Do Anny
Wacław Potocki, który napisał m.in. Ogród fraszek i Moralia.

Romantyzm

Nurt w literaturze, sztuce i kulturze, którego dominacja przypada w Europie na okres między
w. rewolucją francuską a Wiosną Ludów. W Polsce umowną datę początkową (1822 r.)
wyznacza wydanie pierwszej serii Poezji Mickiewicza, datą zamykającą jest wybuch
powstania styczniowego w 1863 roku.

Tym co przesądziło o kształcie polskiego romantyzm była utrata niepodległości, koniec
legendy napoleońskiej i ostateczne przypieczętowanie nowego porządku europejskiego na
Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku. Te najważniejsze w dziejach nowożytnej świadomości
Polaków wydarzenia zdecydowały o konieczności zdefiniowania na nowo pojęcia narodu i
jednostki, społeczeństwa i państwa, a także przeznaczenia i funkcji kultury, przede wszystkim
literatury.

Młodzi polscy romantycy, traktowali bunt nie jako obowiązek młodości, czy modną pozę ale
jako jedyny sposób odzyskania w pełni niezależnego bytu narodowego. Szukali oparcia w
tym, co uznawali za odrębne, indywidualne, autentyczne i nieskażone przez cywilizację, a
zatem i politykę.

Pierwsze utwory Mickiewicza: Ballady i romanse w t. 1 Poezji oraz II i IV cz. Dziadów w t. 2
(1823) ujawniły nowe w literaturze polskiej jakości. Znana z twórczości preromantyków
niemieckich kategoria "ludowości" w koncepcji Mickiewicza zyskiwała nową oryginalną
interpretację. Lud był w niej nie tylko skarbnicą wartości, ale przede wszystkim nosicielem
"prawd żywych", naiwnie i szczerze obcującym ze światem niewidzialnym. Lud
reprezentował niewzruszoną prawdę uniwersalną, z którą racja indywidualna musiała wejść w
konflikt.

Napięcie między jednostką a zbiorowością stanowić będzie, poczynając od Dziadów
kowieńsko-wileńskich, dominujący rys polskiego romantyzmu. Doprowadzi to do narodzin
szczególnego typu bohatera romantycznego, rozdartego pomiędzy osobistym szczęściem, a
powinnościami patriotycznymi (Szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie).

Mimo iż romantyzm zrywał z klasycznymi podziałami gatunkowymi, szybko wytworzył
własne: balladę, powieść poetycką, dramat romantyczny.
Klęska powstania stała się momentem zwrotnym w rozwoju romantyzmu. Polska podzieliła
się na "emigrację", skupioną przeważnie we Francji i "kraj", na który spadły ciężkie represje
polityczne. Centralną postacią tej fazy romantyzmu polskiego był Adam Mickiewicz,
kreowany przez współczesnych na duchowego przywódcę narodu. Mickiewiczowska
koncepcja Polski-Chrystusa Narodów i jego wizja społecznej roli poety naznaczyła zbiorową
ś

wiadomość Polaków na ponad sto lat. Jego koncepcja poezji i języka poetyckiej wypowiedzi

stała się dla innych twórców punktem odniesienia, w opozycji do którego zmuszeni byli
budować własną poetykę (choć pomniejsi poprzestawali na mniej lub bardziej udolnym
naśladownictwie) . Szczególnie wyraźnie widać to w rozwoju twórczym Juliusza
Słowackiego . Osobne miejsce w krajobrazie romantyzmu polskiego zajmuje Zygmunt

Krasiński ze swą oryginalną koncepcją romantycznego historyzmu i odmienną interpretacją
chrześcijaństwa.

W cieniu wielkiego romantyzmu emigracyjnego druga i trzecia generacja romantyków
stworzyła w kraju poezję spisku i powstania. Stoczywszy walkę z naśladowcami lamentów
nieszczęśliwego kochanka z IV cz. Dziadów poeci ci usiłowali narzucić współczesnym inny
kanon poezji, przeciwstawiającej "miłosnym pieniom" męski czyn, odrzucającej bezpłodne
marzenia dla walki i zwycięstwa w boju za ojczyznę. Rolę wieszcza takiej poezji pełnił w
kraju Kornel Ujejski. Obok niej rozwijała się poezja romantycznej ludowości (Teofil
Lenartowicz, Władysław Syrokomla).

Późnym dzieckiem romantyzmu był Cyprian Kamil Norwid, pierwszy znawca i twórczy
krytyk słynnych poprzedników. Jego twórczość wykracza poza romantyzm. W 1865 w
przedmowie do cyklu Vade-mecum Norwid dowodził, że poezja pol. znalazła się "w
krytycznej chwili", że romantyzm doszedł już do swego kresu, że zatem przyszedł czas aby
zdjąć z literatury polskiej obowiązki, które nie należą do dziedziny sztuki, aby mogła powstać
sztuka odpowiedzialna za siebie jako za sztukę, poezja nastawiona na poezję jako celową
organizację języka. Taką poezję sam Norwid uprawiał, tworząc nowoczesną polską poezję
intelektualną.

Wymień pojęcia i hasła najbardziej charakterystyczne dla romantyzmu.

Prowidencjalizm – opieka Opatrzności nad światem i wpływ Boga na dzieje społeczeństw.

Mesjanizm – czyli postawa oparta na przekonaniu, że Polska jest „Chrystusem Narodów” i
cierpi by odkupić wszystkie narody.

Mistycyzm – pogląd oparty na przekonaniu o wyższości intuicji, kontemplacji i poznania
duchowego nad wiedzą uzyskiwaną na drodze intelektualnej lub empirycznej. Uznawał
również możliwość skontaktowania się z Bogiem lub jakimś bezosobowym absolutem
poprzez ekstazę, kontemplację lub objawienie.

Orientalizm – w epoce romantyzmu było to zwrócenie uwagi na elementy kultury dalekiego
Wschodu.

Choroba wieku – postawa nadmiernej uczuciowości i wrażliwości, charakteryzująca się
pesymizmem, apatią i poczuciem zagrożenia ze strony odrzucanej rzeczywistości.

Bunt obyczajowy – przeciwstawianie się ustalonym normom obyczajowym, propagowanie
inności, ekstrawagancji i oryginalności.

Tyrteizm – w literaturze był to najwyższy ideał człowieczeństwa, jak również postawa
stanowiąca połączenie myśli i czynu. W Polsce kojarzył się głównie z zachętą do walki o
niepodległość.

Prometeizm – dążenie do przemiany świata, buntowanie się przeciwko władzy i
wszechobecnemu złu, odrzucanie bierności i rezygnacji.

Spór romantyków z klasykami – omów manifesty polskiego romantyzmu. (Oda do
młodości, Romantyczność)

Romantycy przeciwstawiali się klasykom, którzy kładli nacisk na harmonię, moc rozumu oraz
rozwój panowania człowieka nad światem. Zaś romantycy kierowali uwagę na wszystko co
irracjonalne: zjawiska nadprzyrodzone i paranormalne, przesądy, ból i cierpienie, namiętności
i szaleństwo. Prócz tego ukazywali nieposkromione siły natury oraz wielbili wszystko co
dzikie, obce, szalone czy egzotyczne. Klasycy byli zazwyczaj areligijni albo antyreligijni,
podczas gdy romantycy byli głęboko religijni. Adam Mickiewicz w „Odzie do młodości”
krytykuje wszystko co stare, mając na myśli epokę oświecenia. Wzywa do czynu młodych
ludzi, propaguje nowe ideały. Wyraża również wiarę w to, że na gruzach starego świata
powstanie nowy – idealniejszy, wznioślejszy. Zaś „Romantyczność” Adama Mickiewicza
wyraża wiarę w siłę miłości w słowach: „miej serce i patrzał sercem”. Daje również wyraz
przekonaniu, że wbrew temu co głoszą klasycy, nie wszystko można wytłumaczyć w sposób
racjonalny. Twierdzi, że nie wolno lekceważyć nieco naiwnych, ale głębokich w swej treści
wierzeń i poglądów ludowych.

Cechy bohatera romantycznego – omów na podstawie znanych Ci utworów – Kordian.

Bohater romantyczny to człowiek niesłychanie uczuciowy i wrażliwy. Po przeżyciu
nieszczęśliwej miłości dochodzi do katastrofy. Potem bohater przechodzi przemianę
wewnętrzną i poświęca życie dla czegoś wzniosłego, ważnego. W większości wypadków
chodziło o Ojczyznę. Bardzo dobrze widać to na przykładzie Kordiana. Zakochał się on w
starszej od siebie Laurze, która potraktowała go jak dziecko i zlekceważyła jego uczucia. W
efekcie Kordian próbował popełnić samobójstwo. Następnie wyruszył w podróż mającą na
celu odnalezienie sensu życia. Głębokie rozmyślania połączone z obserwacjami oraz
kolejnymi przeżyciami pozwoliły mu na wysnucie wniosku, że prawdziwa miłość nie istnieje.
Dlatego Kordian postanowił poświęcić swoje życie dla Ojczyzny. Miał zamiar zabić cara,
który tyranizował Polaków, ale przeszkodziły mu w tym jego własne słabości.

Wymień i omów cechy dramatu romantycznego – na podstawie utworu Dziady.

Dramat romantyczny cechował się kompletnym zerwaniem z dotychczasową normą, jaką była
zasada trzech jedności – miejsca, czasu i akcji. W Dziadach Mickiewicza kolejne sceny
następują po sobie w bliżej nieznanym czasie, w różnych miejscach. Prócz tego pojawiają się
elementy fantastyczne, jak w scenie gdy Konrad wygłasza Wielką Improwizację. Głównym
bohaterem dramatu romantycznego jest zazwyczaj wybitna jednostka zbuntowana przeciwko
ś

wiatu i Bogu, czego wyśmienitym przykładem jest Kordian znoszący prześladowania po

powstaniu listopadowym oraz wyrażający swoje niezadowolenie z powodu braku ingerencji
Boga w sprawy Polski.

Różne koncepcje odzyskania niepodległości – wyjaśnij pojęcia wallenrodyzm,
prometeizm, mesjanizm, winkelriedyzm.

Wallenrodyzm – działanie w imię wyższych wartości, przy użyciu metod powszechnie
uznawanych za niemoralne, nieetyczne oraz godne potępienia.

Prometeizm – dążenie do przemiany świata, buntowanie się przeciwko władzy i
wszechobecnemu złu, odrzucanie bierności i rezygnacji.

Mesjanizm – postawa oparta na przekonaniu, że „Polska jest Chrystusem Narodów” i znosi
cierpienia by odkupić wszystkie inne narody.

Winkelriedyzm – postawa charakteryzują się całkowitym poświęceniem dla ojczyzny,
złożeniem dobrowolnej ofiary z życia.

Jacek Soplica jako nowy typ bohatera romantycznego.

Jacek Soplica różnił się od wszystkich innych bohaterów romantycznych, ponieważ został
przedstawiony w skrajnie odmienny sposób. Nie ukazano go jako istotę zastanawiającą się
nas sobą oraz swoim postępowaniem, tak jak w wypadku Kordiana. Soplicę pokazano jako
normalnego, prostego człowieka posiadającego swoje potrzeby, dążenia i ambicje. Poza tym,
pasuje on do opisu bohatera romantycznego. Po przeżyciu szczęśliwej, ale niestety
niespełnionej miłości doszło do katastrofy, którą było zamordowanie Stolnika. Jacek uciekł,
wstąpił do klasztoru i poświęcał się dla Ojczyzny. Wstąpił nawet do klasztoru i przybrał imię
Robak. Świadczy to o jego przemianie wewnętrznej, gdyż z wyniosłego i pewnego siebie
zabijaki stał się pokornym, odważnym i kochającym Ojczyznę człowiekiem.

Wymień i omów gatunki literackie epoki romantyzmu.

Ballada – pieśń, w wersji pierwotnej przeznaczona do śpiewania; pisana jest prostym
językiem, występuje akcja i dialog, fabuła dramatyczna, budowa stroficzna i często z
refrenem.

Dramat romantyczny – zrywający z zasadą trzech jedności (miejsca, czasu i akcji),
wprowadzający elementy fantastyczne.

Poemat dygresyjny – fabuła jest epizodyczna, stanowiąca jedynie pretekst do wypowiadania
przez narratora własnych spostrzeżeń, filozofii oraz refleksji. Ukazuje to zarówno w sposób
poważny jak i ironiczny.

Powieść poetycka – utwory wierszowane poetycko-epickie, charakteryzujące się
fragmentarycznym układem fabuły, zakłóceniami w chronologii wydarzeń, niedomówieniami
i niejasnościami.

Powieść historyczna – umieszczenie świata przedstawionego w dalekiej przeszłości, realia
historyczne stanowią tło dla opisywanych wydarzeń.

Oda – pieśń o poważnej treści, poświęcona czci bohatera lub bóstwa, pisana stylem
podniosłym.

Sonet – utwór liryczny o kunsztownej budowie: 14 wersów podzielonych na 4 strofy – dwie
pierwsze są cztero-wersowe, a dwie ostatnie są trzy-wersowe.

Epopeja – lub epos; dłuższy utwór, zwykle wierszowany, ukazujący dzieje bohaterów na tle
przełomowych wydarzeń historycznych.

Na czym polegała polemika A. Fredry z ideałami romantyzmu – na podstawie „Ślubów
panieńskich”.

Aleksander Fredro w swoich utworach wyśmiewał i kpił ze wszystkich ideałów epoki
romantyzmu. W „Zemście” przedstawia Papkina, będącego parodią bohatera romantycznego.
Chwalił się swoim męstwem i odwagą, lecz w rzeczywistości był tchórzem. W sposób
komiczny przedstawił miłość w połączeniu z chciwością i samolubstwem na przykładzie
Klary. Cześnik zajmuje wysoką pozycję, ale przedstawiony został jako uczestnik konfederacji
barskiej i jako „sejmikowy pieniacz”, co uosabia wszystkie możliwe wady szlacheckie.

Na czym polegało nowatorstwo poezji C. K. Norwida? – na przykładzie jednego utworu.

Poezja Norwida obejmowała tematy moralne i uniwersalne. W przeciwieństwie utworów
romantyków nie była skupiona na problemach walki narodowowyzwoleńczej. Norwid
stworzył poezję niedomówień, gdzie możliwa jest różna interpretacja i dopasowanie do wielu
różnych sytuacji. Utwór „Fortepian Szopena” składa się z 11 całostek kompozycyjnych. W
pierwszych trzech Norwid wspomina swój pobyt w paryskim domu Chopina, kolejne trzy
prezentują wrażenia jakie on odniósł. Siódma część zawiera teoretyczne rozważania na temat
istoty dzieła sztuki. W następnych trzech częściach Norwid zwraca się bezpośrednio do
Chopina przypominając wydarzenia z powstania styczniowego. Ostatnia część stanowi
ponowne nawiązanie do teoretycznych rozważań, wypełniających poemat.

Pozytywizm

Okres w dziejach literatury polskiej, obejmujący twórczość wychowanków Szkoły Głównej
Warszawskiej (1862-69), dla których przeżyciem pokoleniowym był wybuch i klęska
powstania styczniowego.

Nazwę "pozytywizm" zaczerpnięto z dominującego w myśli europejskiej od lat czterdziestych
XIX wieku nurtu filozoficznego (zapoczątkowany przez Comte'a, kontynuowany przez
Littrego, Taine'a, Milla, Spencera, Buckle'a, Darwina), który przeciwstawiał się metafizyce i
budował wiedzę o świecie opartą na badaniu faktów dostępnych rozumowi, sprawdzalnych
empirycznie. Jego podstawę stanowiło zaufanie do nauki (scjentyzm), wiara w możliwość
wykrycia i dostosowania praw rządzących przyrodą także do rozwoju jednostek i grup
społecznych (determinizm, ewolucjonizm). W takiej koncepcji pokolenie postyczniowe
szukało podstaw teoretycznych programu walki o przebudowę struktury społeczno-
ekonomicznej zdziesiątkowanego narodu oraz unowocześnienia gospodarki krajowej. W
poglądach pozytywistów polskich wyraźny jest agnostycyzm i antyklerykalizm, szeroko
pojmowany liberalizm, utylitaryzm, czyli dążenie do szczęścia jednostki powiązanego z
pożytkiem społecznym (stąd kwestia emancypacji kobiet i asymilacji Żydów), kult pracy i
wiedzy, które stały się podstawą rozwoju ruchu oświatowego.

Rok 1863 wyznacza początek pozytywizmu polskiego, nie ma natomiast zgody co do daty
końcowej; na ogół przyjmuje się, że pozytywizm skończył się w 1881 roku z chwilą
ostatecznego bankructwa jego programu społecznego i politycznego. Należy jednak pamiętać,
ż

e dojrzała twórczość pozytywistów tworzy nurt równoległy do młodzieńczej, zdobywczej

fazy modernizmu.

Pozytywizm polski miał swych poprzedników: pod względem programu społ. byli to liczni
"organicznicy", tj. zwolennicy legalnej działalności na polu gospodarki i kultury w Księstwie
Warszawskim, Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Poznańskim. Poprzednikami
artystycznymi byli czynni nadal tzw. powieściopisarze krajowi (Józef Ignacy Kraszewski i
Tomasz Teodor Jeż, w mniejszym stopniu Józef Korzeniowski).

Wystąpienia nowej generacji znane pod nazwą walki młodej i starej prasy, miały charakter
kampanii publicystycznej, w której posługiwano się hasłami: pracy organicznej,
wszechstronnego rozwoju organizmu społ. (przy zachowaniu zasady realizmu politycznego,
tj. rezygnacji przynajmniej na czas najbliższy z dążeń niepodległościowych), oraz pracy u
podstaw, czyli głównie działalności oświatowej, wspierającej rozwój najniższych warstw
społecznych. Oceniając ten program należy pamiętać, iż sami jego twórcy zaznaczali
wielokrotnie, że ich program jest koniecznością, wyznaczoną przez aktualną sytuację
polityczną.

Pozytywistyczna koncepcja literatury przeciwstawiała romantycznemu pojęciu wieszcza,
pisarza-obywatela, pracującego dla społeczeństwa i podlegającego jego ocenie, romantycznej
koncepcji twórczości jako natchnienia pracę literacką opartą na wiedzy i świadomym
"naukowym" zbieraniu materiału obserwacyjnego. Nowym bohaterem miał być człowiek
pracy. Wyznacznikiem wartości dzieła stała się jego tendencja, zgodna z założeniem
utylitaryzmu. Nowy typ literatury miał przyczynić się do likwidacji psychicznych skutków
powstania styczniowego i reedukacji społeczeństwa w duchu nowoczesnych ideałów
społecznych. Zadania te miała realizować powieść, uznana za najdogodniejszy gatunek
wypowiedzi. Ceniono także in. formy narracyjne, np. opowiadanie, szkic powieściowy,

nowelę. Gatunki dramatyczne pozostawały poza zakresem zainteresowania młodych, co
wynikało ze szczególnej sytuacji teatrów warszawskich.

Rozczarowanie tego typu literaturą nastąpiło na przełomie lat siedemdziesiątych i
osiemdziesiątych, wraz z "wydorośleniem" młodych, z nową sytuacją społeczną,
dezaktualizującą program pozytywistów wobec narodzin ruchu robotniczego i narastających
konfliktów społecznych, wreszcie z nową sytuacją w literaturze europejskiej (twórczość Zoli,
Ibsena, Turgieniewa, Dostojewskiego i Tołstoja).

Najwybitniejszymi przedstawicielami pozytywizmu byli:

•

Aleksander Świętochowski i Piotr Chmielowski (ideologowie i teoretycy)

•

Bolesław Prus,

•

Eliza Orzeszkowa,

•

Henryk Sienkiewicz,

•

Adam Asnyk,

•

Maria Konopnicka,

•

Wiktor Gomulicki,

•

Adolf Dygasiński,

•

Antoni Sygietyński.

Drukowali najczęściej w tygodnikach: "Przeglądzie Tygodniowym", "Niwie", "Opiekunie
Domowym", "Wędrowcu", "Prawdzie", "Głosie"; miesięcznikach: "Ateneum" i od 1880
"Bibliotece Warsz."; W prasie codz. "Nowinach" oraz "Słowie". Wielu pisarzy publikowało w
tygodniku "Kraj", wychodzącym od 1882 w Petersburgu.

Obok głównego nurtu literatury rozwijała się twórczość:

•

krajowych epigonów romantyzmu (F. Faleński, J. Łuszczewska (Deotyma), L.
Sowiński, A. E. Odyniec, J. Zachariasiewicz, J. Bliziński)

•

przebywających na emigracji J. I. Kraszewskiego, T. T. Jeża, T. Lenartowicza, C.
Norwida oraz Z. Kaczkowskiego (wyjechał z kraju pod naciskiem opinii publicznej).

•

niezmiernie popularnej Marii Rodziewiczówny (debiut 1887).

Na podstawie znanych ci utworów wyjaśnij, jak rozumiesz hasła: „praca organiczna” i
„praca u podstaw”.

„Praca organiczna” polegała na wykonywaniu dobrze zorganizowanej pracy podejmowanej w
imię dobra całego narodu. W tym celu wykorzystywano każdy rodzaj bogactwa narodu tj.
Ziemię, zasoby naturalne, majątek i zdolności ludzi. Wyraźnie widać to na przykładzie „Nocy
i dni”, gdzie Bogumił biorący przedtem udział w powstaniu postanowił poświęcić swoje życie
dla pracy na roli. Na zarzut, że pracuje tylko dla właścicieli majątków odpowiedział, że on
służy ziemi, co pokazywał swoim postępowaniem. Koncepcja pracy organicznej została
również pokazana w powieści „Nad Niemnem”. Bohatyrowiczów ukazano jako ludzi
pracowitych i uczciwych, pracujących na roli ze wszystkich sił.

„Praca u podstaw” polegała na wychowaniu nowego człowieka. Za słuszne i pożądane
uznawano wpajanie szacunku dla wiedzy, przekonania o wszechmocy nauki i poszanowania
pracy. Przykład może być powieść „Noce i dnie”, gdzie Barbara starała się wychować swoje
dzieci na wartościowych ludzi. Niestety tylko najstarsza córka w pełni skorzystała z tego
kształcenia, a dwójka pozostałych je odrzuciła. Również w powieści „Nad Niemnem”
ukazano ten problem na przykładzie Zygmunta Korczyńskiego. Jego matka wychowała go „w

kulcie rzeczy wzniosłych” licząc, że w ten sposób stanie się on nie tylko utalentowanym, ale
przede wszystkim wartościowym człowiekiem. Jednak przyniosło to tylko odwrotny skutek,
ponieważ Zygmunt stał się człowiekiem samolubnym, kompletnie wyzutym z naturalnych
uczuć i leniwym.

Realizm i naturalizm – sposoby ukazywania prawdy życia.

Realizm polegał na przybliżeniu sztuki do codziennego życia społeczeństwa. Chciano
ukazywać prawdę, to znaczy uznawać istniejącą rzeczywistość za najważniejsze źródło
artystycznej inspiracji.

Naturalizm stanowił poszukiwanie rzeczywistego obrazu życia. W literaturze pożądane było
ukazywanie „psychologii w działaniu”, czyli w zachowaniu postaci. Wszystko co
niewidoczne na pierwszy rzut oka tj. cechy, skłonności, dążenia, przeżycia i uczucia miały się
uwidaczniać w działaniu bohaterów. Pisarz nie powinien był oceniać bohatera, osąd
pozostawiano czytelnikowi.

Wymień najważniejsze założenia programu pozytywistów, spróbuj odnaleźć
przynajmniej niektóre z nich w znanych ci utworach literackich tej epoki.

Pozytywiści po klęsce powstania styczniowego dostrzegli potrzebę sformułowania nowego
programu działania, który proponowałby inną niż powstańczą drogę umocnienia narodu
polskiego pod względem ekonomicznym, politycznym i kulturowym. Do najważniejszych
załeżeń tego nowego programu należały:

Pracy organiczna i praca u podstaw mające na celu wychowanie nowego człowieka oraz
wykonywanie pożytecznej pracy. Obie te koncepcje zostały ukazane w utworach „Noce i
dnie” oraz „Nad Niemnem”.

Inna to idea to utylitaryzm opierający się się na zasadzie, by wszystkie czynności zmierzały
do jednego celu: rozwoju i udoskonalenia, a w rezulatacie do uszczęśliwienia najpierw
danego społeczeństwa, a następnie i całej ludzkości. Warunki te wyśmienicie spełnia powieść
„Nad Niemnem” kończąca się zgodą pomiędzy Korczyńskim a Bohatyrowiczami, a także
uszczęśliwieniem zakochanych w sobie Justyny i Jana.

Pozostałe funadamenty programu pozytywistów to: ewolucjonizm, wiara w nieuchronność
postępu, realizm, naturalizm oraz scjentyzm, czyli przekonanie, że jedynym źródłem wiedzy
są nauki przyrodnicze.

Wymień gatunki literackie wykorzystywane w epoce pozytywizmu.

W epoce pozytywizmu przede wszystkim wykorzystywano różne rodzaje powieści:
- społeczno-obyczajowe dotyczące losów ludzi reprezentujących konkretną grupę społeczną
- psychologiczne zawierające przede wszystkim życie wewnętrzne głównych bohaterów.
- polifoniczne ukazujące zestawienia różnych postaw (często ze sobą sprzecznych).
Oprócz tego pisarze korzystali z małych form prozatorskich, takich jak:
- nowela
- opowiadanie
- obrazek
- studium
- szkic

Dlaczego uważamy, że Sienkiewicz napisał „Potop” ku pokrzepieniu serc?

W utworze „Potop” Henryk Sienkiewicz skupił się na przedstawieniu pozytywnych aspektów
polskiej historii, która mimo słabości i realnego zagrożenia oparła się najeźdźcom. Pisarz
sugeruje, że wszystko może się udać, jeśli się tego chce i usilnie się do tego dąży. Powieść ta
miała ogromne znaczenie po klęsce polskich powstań narodowych, ponieważ przywracała
ludziom wiarę we własne siły. Właśnie dlatego mówimy, że „Potop” został napisany ku
pokrzepieniu serc.

A. Kmicic – awanturnik czy bohater? Przemiana wewnętrzna bohatera.

Andrzej Kmicic, główny bohater „Potopu”, początkowo był awanturnikiem i zabijaką.
Uważał, że nikt nie może się z nim równać i nie odpowiada przed nikim za swoje
postępowanie. Pod wpływem miłości do Oleńki Billewiczówny zrozumiał błąd w swoim
rozumowaniu. I chociaż kolejnymi uczynkami tylko pogorszył swoją sytuację, wreszcie
odnalazł jedyną słuszną drogę. W efekcie zmienił się w bohatera narodowego, uznającego
władzę i postępującego odpowiedzialnie oraz rozważnie.

S. Wokulski – romantyk i pozytywista.

Stanisław Wokulski z powieści „Lalka” to postać w której ścierają się idee dwóch epok –
romantyzmu i pozytywizmu. Wokulski jest romantykiem, ponieważ ma ogromne poczucie
patriotyzmu, uczestniczył w powstaniu styczniowym. Stanowi przykład nieprzeciętnej
odwagi, ryzykującego wszystko dla zamierzonego celu. Prócz tego był idealistą, gdyż garnąc
się do wyższych sfer nie zapominał o biedocie. Wokulski przeżył miłość od pierwszego
wejrzenia, która go zniszczyła. Izabellę postrzegał jako ideał, w jego oczach była niczym
anioł. Zaślepiony uczuciem wychwalał ją, nie dostrzegając jej prawdziwej twarzy.
Jednocześnie Wokulski był pozytywistą, ponieważ potrafił myśleć trzeźwo i racjonalnie. Bez
trudu odkrył wady arystokracji, z którą miał zamiar prowadzić interesy. Prócz tego kierował
się przeświadczeniem, że obowiązkiem człowieka jest być użytecznym dla innych, dlatego
pomagał Wysockiemu, pani Stawskiej, Mariannie i Węgiełkowi. Wokulski miał również duży
szacunek dla nauki, interesował się wynalazkami, w młodości sam studiował. Jak
podsumował go jego przyjaciel doktor Szuman, zawiera się w nim dwóch ludzi, romantyk i
pozytywista. W ostatecznej rozgrywce Wokulski uległ temu pierwszemu i prawdopodobnie
popełnił samobójstwo.

„Lalka” B. Prusa jako powieść realistyczna i psychologiczna.

„Lalka” jest niewątpliwie powieścią psychologiczną, ponieważ jej tematem jest przede
wszystkim życie wewnętrzne bohaterów, a konkretnie Wokulskiego. Jej fabuła jest tylko
pretekstem do prezentacji ludzkich charakterów, postaw, mechanizmów podejmowania
decyzji itp. Krótko mówiąc, Wokulski kochał to, co go niszczyło. „Lalka” jest też powieścią
realistyczną, ponieważ w żaden sposób nie idealizuje świata w jakim żyją bohaterowie.
Natomiast z całą brutalnością i szczerością pokazuje jego wady oraz problemy. Prócz tego
zgodnie z definicją powieści realistycznej, robi wrażenie czegoś powikłanego i
skomplikowanego.

Wartości uniwersalne w poezji A. Asnyka.

Adam Asnyk w swoich utworach zawarł wartości uniwersalne, na tyle aktualne, że nawet
dzisiaj nie tracą ważności. Bardzo często nawiązuje do walki np. w „Do młodych” lub w
„Limbie”. Jednak we wszystkich jego wierszach wyraźnie widoczna jest również afirmacja
ż

ycia, czyli pozytywny stosunek do niego.

Młoda Polska

Epoka literacka obejmująca l. 1890-1918, między okresem pozytywizmu a 20-leciem
międzywojennym 1918-39.

Była dziełem generacji pisarzy, którzy urodzili się w l. 1860-70: Jan Kasprowicz, Zenon
Przesmycki (Miriam), Antoni Lange, Stefan Żeromski, Andrzej Niemojewski, Kazimierz
Tetmajer, Jan Lemański, Władysław Stanisław Reymont, Stanisław Przybyszewski, Stanisław
Wyspiański, Lucjan Rydel, Artur Górski. Wszyscy dorastali w atmosferze klęski
postyczniowej i fakt ten zaważył znacząco na ich stosunku do świata i poprzedników.
Wyrażał się on w zbiorowym poczuciu kryzysu wartości oraz kryzysu systemów
filozoficznych, rządzących myślą europejską XIX w.

Materialistycznym, przyrodniczym koncepcjom pozytywistów przeciwstawiał: pesymistyczną
metafizykę Schopenhauera, immoralizm i filozofię życia Nietzschego, później intuicjonizm i
witalizm Bergsona. Racjonalizmowi i obiektywnej naukowości przeciwstawiał irracjonalizm i
idealizm.

Pokolenie to odczuwało swoją sytuację jako schyłkową, dekadencką, co wiązało się również z
silnym przeżyciem końca wieku (fin-de-siecle). Buntowało się przeciw obyczajowości
mieszczańskiej i stabilizacji politycznego status quo. Wiązał się z tym nawrót do romantyzmu
polskiego jako wzoru politycznego i artystycznego.

Literatura okresu Młodej Polski to zjawisko różnorodne, stąd trudności ze znalezieniem
ogólnego terminu, który ujmowałby wszystkie jej aspekty. Najbardziej ogólny z nich, "Młoda
Polska", był tytułem publikowanego przez Artura Górskiego w "Życiu" krakowskim cyklu
artykułów programowych. Już wcześniej funkcjonował termin "modernizm", którym
określano nowatorskie zjawiska literackie. Przez "dekadentyzm" rozumiano schyłkowść i
wyrafinowanie ówczesnej sztuki i filozofii, przy czym określenie to nacechowane było
negatywnie i posługiwali się nim raczej przeciwnicy modernizmu. Nazwa "neoromantyzm"
wskazuje na jedno z ważnych źródeł inspiracji epoki. Termin "symbolizm" to nazwa techniki
artystycznej wywodzącej się z idealistycznych przesłanek światopoglądowych.

Pokolenie twórców Młodej Polski debiutowało poezją. Poetami, których rozwój był
najbardziej znamienny dla pierwszej fazy ideowej epoki, okazali się Kasprowicz i Tetmajer.
Ich poezję cechowały: niepokój moralny, gwałtowna ekspresja (Kasprowicz) oraz
nastrojowość, pesymizm i śmiały erotyzm. Przyjazd Stanisława Przybyszewskiego do
Krakowa w 1898roku, objęcie przezeń redakcji "Życia" i liczne manifesty tego pisarza (m. in.
Confiteor) uczyniły z tych cech twórczości poetyckiej program artystyczny całej generacji.

Był to program "sztuki dla sztuki", rezygnacji z obywatelskich obowiązków literatury, kultu
indywidualności i jej jednostkowych przeżyć, wyraźnie podkreślanej odrębności artysty i jego
niezgody na wartości etosu mieszczańskiego.

Niewiele później nastąpiły młodopolskie debiuty prozatorskie Żeromskiego, Reymonta i
Władysława Orkana. Podstawę ich twórczości stanowił, jak i w okresie poprzednim, nadal
realizm, ale opatrzony nowymi zdobyczami artystycznymi. Są to głównie: liryzm i
współczucie oraz ostre akcenty naturalistyczne. Jednocześnie jednak Żeromski, kreując wzory
bojowników o prawdę moralną i postęp społeczną (dr Judym z Ludzi bezdomnych), na powrót
wprowadził problematykę społeczną do literatury okresu.

Najpóźniej zaznaczyła się twórczość dramaturgiczna Młodej Polski. Chwilę po znakomitym
debiucie Jana Augusta Kisielewskiego (W sieci, Szalona Julka, Karykatury), indywidualność
Stanisława Wyspiańskiego przyćmiła innych dramaturgów. Wesele (1901) stało się sukcesem
tej miary co Hymny Kasprowicza i Ludzie bezdomni Żeromskiego.

Charakter dramaturgii Młodej Polski określa również twórczość Gabrieli Zapolskiej,
Tadeusza Rittnera, Władysława Perzyńskiego, Adolfa Nowaczyńskiego, Karola Huberta
Rostworowskiego oraz Tadeusza Micińskiego.

Lata 1900-05 to szczytowa faza twórcza Młodej Polski. Jest to szczyt aktywności twórczej
najwybitniejszych pisarzy tego pokolenia. Ukazuje się Wyspiańskiego Wesele, Wyzwolenie,
Akropolis i Noc listopadowa, Żeromskiego Ludzie bezdomni i Popioły, Kasprowicza Hymny,
Berenta Próchno, Irzykowskiego Pałuba, Reymonta pierwsze tomy Chłopów. Debiutują
wtedy pisarze, których twórczość trwać będzie również po 1918 (Daniłowski, Berent,
Miciński, Irzykowski, Wolska, Żeleński-Boy, Żuławski, Nowaczyński, Rostworowski, Staff,
Leśmian, Brzozowski). Debiuty owe wnoszą nowe treści do wizerunku Młodej Polski, ale
prawdziwy zwrot ideowy następuje w związku z wydarzeniami rewolucji 1905 roku.

Rewolucja staje się głównym tematem twórczości Andrzeja Struga, znajduje odbicie w takich
dramatach jak Kniaź Potiomkin Micińskiego i Róża Żeromskiego. Natomiast wydane w latach
następnych: Duma o hetmanie Żeromskiego, zbiór prozy poet. O bohaterskim koniu i
walącym się domu Kasprowicza, a nade wszystko Ozimina Berenta są świadectwem
znaczących przemian techniki artystycznej.

Literatura okresu M.P. rozwijała się w trzech ośrodkach: Krakowie, Warszawie i we Lwowie.
Ważną rolę w kształtowaniu się wizerunku epoki odegrało czasopiśmiennictwo literackie:
krakowski dwutygodnik "Świat" (1888-95), pod koniec istnienia zapełniony wystąpieniami i
przekładami Miriama; tygodnik "Życie" (1897-1900) za redakcji Przybyszewskiego;
krakowska "Krytyka" (1899-1914) oraz warszawska "Chimera" (1901-07) pod redakcją
Przesmyckiego, czasopismo o wyszukanej szacie graficznej, na którego łamach dokonało się
odkrycie poezji Norwida; lwowski "Lamus" (1908-13) i krakowski "Museion" (1911-13).

Warto też pamiętać, że najwybitniejsi pisarze pozytywizmu byli czynni w ciągu całego okresu
Młodej Polski i że dopiero wtedy powstało niejedno z ich wybitnych dzieł: Bez dogmatu i
Krzyżacy Sienkiewicza, Emancypantki i Faraon Prusa, Gloria victis i Ad astra Orzeszkowej.

Wyjaśnij pojęcia: modernizm, neoromantyzm, symbolizm, dekadentyzm, parnasizm,
Młoda Polska.

Modernizm jest to nazwa zazwyczaj równoważona z Młodą Polską, chociaż często tym
mianem określa się tylko pierwsze dziesięciolecie nowej epoki, kiedy to młodzi twórcy
zdecydowanie odcinali się od poglądów swoich poprzedników. Najczęściej modernizm
określa zachodnie prądy artystyczne przełomu wieków.

Neoromantyzm jest to prąd w literaturze i sztuce epoki modernizmu, kiedy to nawiązywano
do romantyzmu, czyli do twórczości np. Mickiewicza, Słowackiego czy Norwida.

Symbolizm to prąd w którym powszechnie stosowano symbole, które cechowały się
tajemniczością, wieloznacznością obrazu poetyckiego, podlegające różnorodnym
interpretacjom.

Dekadentyzm to kierunek odwołujący się do filozofii Schopenhauera, związany z poczuciem
pustki i niemocy. W znaczeniu ogólnym określał epokę schyłkową, skazaną na zagładę.
Odnosił się także do pesymistycznej i indywidualistycznej postawy człowieka wobec świata.

Parnasizm to kierunek, który głosił ideał poezji wolnej od wszelkiej użyteczności, wyrażonej
w bardzo skomplikowanej i wypracowanej formie, z zastosowaniem opisów.

Co wiesz o S. Przybyszewskim i Z. Przesmyckim?

Stanisław Przybyszewski to eseista, powieściopisarz, dramaturg i jeden z czołowych twórców
Młodej Polski. Był najbardziej konsekwentnym przedstawicielem nurtu dekadenckiego.
Tworzył: eseje filozoficzne np. Chopin i Nietzsche, powieści np. Synowie ziemi. Zajmował
się również publicystyką, w Krakowie regadował „Życie” przy pomocy Stanisława
Wyspiańskiego.

Zenon Przesmycki to krytyk, tłumacz, poeta i wydawca. Był zaangażowany w redagowanie
„Życia” oraz „Chimery”. Odkrył i spopularyzował literacką spuściznę Cypriana Norwida.
Przez pewien czas był nawet ministrem kultury i sztuki.

Wyjaśnij pojęcia impresjonizm i ekspresjonizm.

Impresjonizm w literaturze kładł nacisk przede wszystkim na opisywanie wrażeń i doznań
bohatera, rezygnując z realistycznego przedstawiania rzeczywistości. Występował zarówno w
prozie, poezji, jak i dramacie. Widoczny w twórczości Stefana Żeromskiego i Stanisława
Wyspiańskiego.

Ekspresjonizm w literaturze w formie kładł nacisk na zerwanie z naturalizmem i realistyczną
psychologią. W zamian korzystano z do symbolizmu, wizyjności i stylizacji językowej.
Widoczny w twórczości Stanisława Przybyszewskiego.

„Wesele” S. Wyspiańskiego jako dramat narodowy.

„Wesele” stanowi dramat narodowy, ponieważ oprócz refleksji na temat losów Polski porusza
również problematykę narodowowyzwoleńczą. Tytułowe wesele symbolizuje całą Polskę, a
ludzie tam zgromadzeni są przedstawicielami różnych wartw społecznych. W swoim utworze
Wyspiański ocenia naród. Wnikliwie bada różne stany społeczne i je krytykuje. Ocena ta jest
przenikliwa i bardzo trafna,choć bolesna i dotyczy nie tylko czasów Wyspiańskiego.
Zauważył on bowiem wiele narodowych cech Polaków, aktualnych przez cały XX wiek.
Wymowę uniwersalną mają także spostrzeżenia Wyspiańskiego dotyczące wpływu

stereotypów myślowych na świadomość ludzi i całych grup społecznych. W swoim dramacie
autor ocenia również szanse Polaków na odzyskanie niepodległości. Diagnoza poety jest
niestety pesymistyczna, gdyż jego zdaniem naród nie dorósł jeszcze do wolności.

Dwudziestolecie międzywojenne

Okres w literaturze polskiej, którego cezury wyznaczają daty historyczne: rok 1918
odzyskanie niepodległości i rok 1939 wybuch II wojny światowej.

Wraz z odrodzeniem państwa polskiego zaczęły odradzać się jego instytucje, a wśród nich
instytucje życia literackiego:

•

w 1920 w Warszawie powstaje Związek Zawodowy Literatów Polskich (Związek
Literatów Polskich), instytucja, powołana do obrony interesów materialnych pisarzy.
Niemal równocześnie powstają niezależne związki w Krakowie i we Lwowie.
Ostateczne scalenie nastąpiło dopiero w r.1935

•

w 1924 z inicjatywy Stefana Żeromskiego powstaje polska sekcja Pen Clubu,
pierwszym prezesem zostaje Jan Lorentowicz

•

w 1926 uchwalona zostaje ustawa o prawie autorskim.

Z nową siłą odżyły aspiracje wyjścia poza tradycyjny kanon literatury służącej sprawie
wyzwolenia narodowego. Kształtowały się liczne ugrupowania artystyczne o odrębnych,
nieraz sprzecznych programach. Obraz literatury niepodległej Polski formował się w żywym
kontakcie z nowymi tendencjami w światowej literaturze, sztuce, nauce i filozofii.

Początkowo pierwszoplanowa rola kształtowaniu klimatu życia literackiego przypadła
pokoleniu pisarzy, ukształtowanych jeszcze przez modernizm

•

w prozie m.in. Stefan Żeromski, Wacław Berent, Andrzej Strug,

•

w poezji m.in. Jan Kasprowicz, Antoni Lange, Bronisława Ostrowska, Leopold Staff
(znaczący zwrot ku codzienności) i Bolesław Leśmian (aktywny, twórczy stosunek do
języka).

Losy poezji rozstrzygnęło jednak młode pokolenie poetów, reprezentowanego przez
programowo zróżnicowane rówieśnicze grupy literackie:

Skamandryci poeci skupieni początkowo wokół studenckiego czasopisma "Pro Arte et
Studio", potem miesięcznika "Skamander" (zał. 1920). W skład ugrupowania weszli poeci
prezentujący zróżnicowane postawy twórcze; każdy z nich był silną indywidualnością, każdy
z nich w ciągu następnych lat okazał się ważną postacią życia literackiego. Byli to: Julian
Tuwim, Antoni Słonimski, Jan Lechoń (Leszek Serafimowicz), Kazimierz Wierzyński i
Jarosław Iwaszkiewicz. W kręgu oddziaływania "Skamandra" rozwijała się twórczość
Kazimiery Iłłakowiczówny oraz Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. Od roku 1924 organem
prasowym tego środowiska stał się założony i prowadzony przez Mieczysława
Grydzewskiego tygodnik "Wiadomości Literackie".

Futuryści środowisko warszawskie i krakowskie, głoszące hasła radykalnego zerwania z
tradycją, odwołujące się do strategii skandalu, prowokacji i ekscesu estetycznego i
obyczajowego: Jerzy Jankowski, Tytus Czyżewski, Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec,
Anatol Stern, Aleksander Wat

Ekspresjoniści eklektyczna grupa skupiona wokół poznańskiego dwutygodnika "Zdrój"
(1917-22). Jego pierwszym redaktorem był Stanisław Przybyszewski, który tam właśnie
opublikował swój słynny artykuł Powrotna fala. Naokoło ekspresjonizmu. Od marca 1918
roku nastąpiła jednak pokoleniowa zmiana warty i oblicze czasopisma oraz środowiska
zaczęli kształtować młodzi twórcy: m.in. Jerzy i Witold Hulewiczowie (współzałożyciele i

wydawcy), Jan Stur (Hersz Feingold), Emil Zegadłowicz, Józef Wittlin.

Awangarda Krakowska grupa skupiona wokół pisma "Zwrotnica" (1922-27). Jej teoretyk,
Tadeusz Peiper, opracował oryginalny program liryki pojmowanej jako celowa konstrukcja
intelektualna z rozbudowanym systemem reguł w zakresie składni i metaforyki (Tędy).
Koncepcje te rozwijali twórczo: Julian Przyboś, Jan Brzękowski i Jalu Kurek, natomiast
pokrewna im twórczość Adama Ważyka pozostawała w bliższym związku z ewolucją poezji
francuskiej.

Czartak (zał. 1922), grupa literacka skupiona wokół Emila Zegadłowicza, przeciwstawiająca
cywilizacji idee powrotu do natury i kultury ludowej oraz regionalizmu.
Istotne osiągnięcia prozy tego czasu to przede wszystkim powieści podejmujące problemy
odrodzonego państwa oraz pierwsze rozrachunki z realiami społecznymi i politycznymi II
Rzeczpospolitej. Należą do nich m.in.:

•

Przedwiośnie (1924) Stefana Żeromskiego

•

Romans Teresy Hennert (1924) Zofii Nałkowskiej

•

Pokolenie Marka Świdy (1925) Andrzeja Struga

•

oraz powieści Juliusza Kadena-Bandrowskiego: Generał Barcz (1923), Czarne
skrzydła (prwdr. w "Świecie" 1925-26) i zbiór opowiadań Marii Dąbrowska Ludzie
stamtąd (1925).

Dramaturgia lat dwudziestych to (z dzisiejszego punktu widzenia) przede wszystkim:

•

Stefana Żeromskiego Uciekła mi przepióreczka (1925)

•

Stanisława Ignacego Witkiewicza: Pragmatyści (wyst. 1921), Tumor Mózgowicz
(wyst. 1921),Mister Price, czyli Bzik Tropikalny (wyst. 1926), Nowe Wyzwolenie
(wyst. 1925), W małym dworku (wyst. 1923), Metafizyka dwugłowego cielęcia (wyst.
1928), Kurka wodna (wyst. 1922), Mątwa (druk. 1923, wyst. 1933), Wariat i
zakonnica (wyst. 1924), Jan Maciej Karol Wścieklica (wyst. 1925).

Po śmierci uznanych twórców starszego pokolenia w końcu lat dwudziestych1939 (1925
Ż

eromski i Reymont, 1926 Kasprowicz), dotychczasowi "młodzi" przejęli rolę generacji

dojrzałej. Na czołowe miejsce w życiu literackim wysunęła się grupa "Skamandra",
oddziałująca silnie na ówczesne środowiska czytelnicze, m.in. poprzez "Wiadomości
Literackie". Silny wpływ na poglądy środowisk inteligenckich poczęła wywierać prasa
lewicowa ("Dźwignia", "Miesięcznik Lit.") oraz twórczość związanych z nią poetów,
zwłaszcza Władysława Broniewskiego.

W dramaturgii na pierwszy plan wysunęła się nastrojowo-symboliczna twórczość Jerzego
Szaniawskiego (Żeglarz, Adwokat i róże), psychologiczne sztuki Nałkowskiej (Dom kobiet,
Dzień jego powrotu) komedie Słonimskiego i in. Czynni byli również autorzy starszej
generacji (Rostworowskiego cykl Niespodzianka, Przeprowadzka, U mety).

W roku 1933 utworzono Polską Akademię Literatury, w której skład weszło 15 członków
dożywotnich (prezesem został Wacław Sieroszewski, wiceprezesem Leopold Staff,
sekretarzem generalnym Juliusz Kaden-Bandrowski). Jej protektorami i członkami
honorowymi byli m. in. prezydent Ignacy Mościcki, Józef Piłsudski). Krytycznie odnosiły się
do faktu istnienia i działalności PAL środowiska opozycyjne wobec rządu (np. Andrzej Strug
odrzucił propozycję członkostwa).
Znamiennym zjawiskiem w literaturze lat trzydziestych był bujny rozkwit prozy
powieściowej. Główne jej osiągnięcia to:

•

Noce i dnie (1932-34) Marii Dąbrowskiej

•

Granica (1935) Zofii Nałkowskiej

•

Cudzoziemka (1936), Dwa księżyce (opowiadania, 1933) Marii Kuncewiczowej

•

Dziewczęta z Nowolipek (1935), Rajska jabłoń (1937) Poli Gojawiczyńskiej

•

Zmowa mężczyzn (1930), Panny z Wilka, Brzezina, Młyn nad Utratą (opowiadania),
Czerwone tarcze (1934) Jarosława Iwaszkiewicza.

Równolegle rozwijały się różne odmiany powieści społecznej i środowiskowej (Helena
Boguszewska, Jerzy Kornacki i stworzony przez nich w 1933 r. zespół Przedmieście. Wzrosło
zainteresowanie literaturą dokumentalną i pamiętnikarską (głośne serie pamiętników
chłopów, bezrobotnych, emigrantów), rozwinęła się publicystyka i reportaż (np. Ksawerego
Pruszyńskiego i Melchiora Wańkowicza). Unowocześnił się warsztat powieści
psychologicznej (Zazdrość i medycyna Michała Choromańskiego (1933), Całe życie Sabiny
Heleny Boguszewskiej (1934), Niecierpliwi Zofii Nałkowskiej (1939), nowelistyka
Iwaszkiewicza).
Odrębne miejsce zajęli w prozie międzywojennej: Stanisław Ignacy Witkiewicz (Pożegnanie
jesieni 1927, Nienasycenie 1930), Witold Gombrowicz (Ferdydurke 1937), oraz Bruno Schulz
(Sklepy cynamonowe 1933, Sanatorium Pod Klepsydrą 1937).
Rozwijała się również literatura popularna (Ferdynand Antoni Ossendowski, Tadeusz Dołęga-
Mostowicz, A. Fiedler, Janusz Meissner, Kornel Makuszyński, Magdalena Samozwaniec).

W poezji lat trzydziestych dominującą postawą filozoficzną, wspólną wielu ówczesnym
nurtom poetyckim był katastrofizm (liryka Mieczysława Jastruna twórczość Józefa
Czechowicza) Katastroficzne niepokoje doszły również do głosu w liryce młodych poetów
wileńskich, związanych z pismem "Żagary" (Czesław Miłosz, Jerzy Zagórski, Aleksander
Rymkiewicz). Inną reakcją na te same niepokoje była drwina i ucieczka we własny świat
fantazji i groteski wyraźny np. w poezji Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego).

ŚRODKI STYLISTYCZNE:

Aliteracja – powtórzenie w celach ekspresywnych jednej lub kilku głosek na początku lub w
akcentowanych pozycjach kolejnych wyrazów tworzących zdanie lub wers.

Aluzja literacka – nawiązanie, odwołanie się do innego tekstu, stylu, zjawiska za pomocą
określonych sygnałów rozpoznawalnych dla odbiorcy.

Archaizm – wyraz, konstrukcja składniowa lub związek wyrazowy, który wyszedł z użycia.
Archaizmy to także wyrazy w formie przestarzałej, które są jeszcze używane, lecz postrzegane jako
dawne.

Epitet – wyraz określający przedmiot; ma wpływ na znaczenie wyrazu, do którego się odnosi,
uwydatnia jakąś cechę przedmiotu, nadaje inny nieco odcień emocjonalny, określa stosunek
wypowiadającego do danego przedmiotu lub zjawiska lub tylko służy ku ozdobie.

Eufemizm – wyraz lub peryfraza zastępująca słowo lub zwrot, które nie może lub nie powinno być
używane.

Groteska – połączenie w jednym dziele jednocześnie występujących pierwiastków przeciwstawnych,
takich jak m.in. tragizm i komizm, fantastyka i realizm itd.

Inwokacja – rozbudowana apostrofa, otwierająca utwór literacki, w której zwykle autor zwraca się do
muzy, bóstwa z prośbą o natchnienie, pomoc w tworzeniu dzieła.

Ironia – sposób wypowiadania się, oparty na zamierzonej niezgodności, najczęściej przeciwieństwie,
dwóch poziomów wypowiedzi: dosłownego i ukrytego.

Kolokwializm – wyraz, wyrażenie lub forma składni stosowane w sytuacji, gdy nie ma wymogu
dbałości o czystość literacką.

Metafora – środek stylistyczny, w którym obce znaczeniowo wyrazy są ze sobą składniowo
zestawione, tworząc związek frazeologiczny o innym znaczeniu niż dosłowny sens wyrazów

Onomatopeja – figura retoryczna, polegająca na takim dobieraniu wyrazów, aby naśladowały one
swym brzmieniem opisywane zjawisko lub dźwięki wydawane przez opisywany przedmiot.

Personifikacja – polega na metaforycznym przedstawianiu zwierząt i roślin, przedmiotów
nieożywionych, zjawisk lub idei jako osób ludzkich.

Porównanie – dwuczłonowa konstrukcja, w której cechy przedmiotu lub zjawiska X zostają
uwydatnione przez wskazanie na jego podobieństwo do przedmiotów lub zjawisk
scharakteryzowanych w członie Y. Oba człony połączone są charakterystycznymi dla danego języka
wyrażeniami – w języku polskim są to wyrażenia jak, jakby, jak gdyby, na kształt, niby, podobny, na
podobieństwo itp.

Powtórzenie – zabieg stylistyczny polegający na wielokrotnym użyciu tego samego elementu
językowego celem uzyskania rytmizacji, podkreślenia znaczenia, zwiększenia ekspresji.

Pytanie retoryczne – pytanie zadane nie dla uzyskania odpowiedzi, lecz w celu skłonienia odbiorcy
do przemyśleń na określony temat, podkreślenia wagi problemu.

Retrospekcja –przywołanie wcześniejszych wydarzeń przez bohatera bądź bohaterów.

Rym – powtórzenie jednakowych lub podobnych układów brzmieniowych w zakończeniach wyrazów
zajmujących ustaloną pozycję w obrębie wersu lub zdania.

- parzyste (sąsiadujące) – AABB

- krzyżowe (przeplatane) – ABAB

- okalające – ABBA

- monorymy – AAAA

Wykrzyknienie – wyraz, grupa wyrazów lub zdanie wykrzyknikowe, wtrącone w tok wypowiedzi,
często w formie apostrofy. Adresat takiego wykrzyknienia może być mniej lub bardziej określony.

Zdanie złożone podrzędnie (wykresy) - Zdanie podrzędne podmiotowe

Zdania złożone podrzędnie

Zdanie podrzędne zastępuje lub rozwija jedną z części zdania nadrzędnego i odpowiada na
takie samo pytanie jak część zdania, które zastępuje.

Zdania podrzędne podmiotowe
(odpowiadają na pytania: kto? co?)

W zdaniu nadrzędnym podmiotem jest zaimek ten, ta, to (czasem w domyśle) lub znajduje
się wyraźnie:
mówi się, zdaje się, śni się, marzy się, wiadomo, dziwne, jasne, pewno.

Przykłady:

Kto nie pracuje (1), ten nie je (2).

Cokolwiek się zdarzy (1), niech uderza (2).

Nie wiadomo (1), czy te okrzyki to rozkaz (2).

Co ma się stać (1), niech się stanie (2).

Kto nie umie opanować gniewu (1), ten bez potrzeby wybucha (2).

Wydaje mi się (1), że czytałem tę książkę (2).

Zdanie złożone podrzędnie (wykresy) - Zdanie podrzędne orzecznikowe

Zdania podrzędne orzecznikowe
(odpowiadają na pytania: czym jest? jaki jest?)

Odpowiednikami w zdaniu głównym są zaimki ten, taki, taka, takie.

Przykłady:

Jakie drzewo (1), taki owoc (2).

On zawsze jest taki (1), jakim go znasz od wielu lat (2).

Jestem tym (1), czym byłem całe życie (2).

Dobra książka jest dla nas tym (1), czym pokarm dla głodnego (2).

Położenie było takie (1), że trudno było powziąć jakąś decyzję (2).

Zdanie złożone podrzędnie (wykresy) - Zdanie podrzędne dopełnieniowe

Zdania podrzędne dopełnieniowe
(odpowiadają na pytania przypadków zależnych: kogo? czego? komu? czemu? kogo? co?
kim? czym? o kim? o czym?)

Odpowiednikami w zdaniu głównym są zaimki: ten, ta, to lub czasowniki modalne: widać.

Przykłady:

Bogini Hestia chroni tych (1), którzy do niej zwracają się z prośbą o opiekę (2).

Zrobisz to (1), co będziesz uważał za słuszne (2).

Czułem (1), jak mój entuzjazm udzielał się zebranym (2).

Dziecko zapytało (1), która godzina (2).

Niektórzy utrzymują (1), że to sam Zeus zamienił Kallisto w niedźwiedzicę (2).

Zdanie złożone podrzędnie (wykresy) - Zdania podrzędne przydawkowe

Zdania podrzędne przydawkowe
(odpowiadają na pytania: jaki? który? czyj? ile?)

Odpowiednikami w zdaniu głównym są zaimki ten, taki, tyle.

Przykłady:

Zebrani wykazali takie zainteresowanie referatem (1), że rozgorzała bardzo ożywiona
dyskusja (2).

Jaki piątek (1), taki świątek (2).

Tezeusz był królem (1), który bił monetę (2) i umieścił na niej wizerunek byka (3).

Leda była boginią Leto (1), która urodziła Artemidę i Apollina (2).

Triptolemos udzielił Demeter wiadomości (1), których szukała (2).

Zdanie złożone podrzędnie (wykresy) - Zdanie podrzędne okolicznikowe

Zdania podrzędne okolicznikowe
Zastępują okoliczniki zdania nadrzędnego.

Zdania okolicznikowe miejsca
Wskazują miejsce i kierunek.
(odpowiadają na pytania: gdzie? skąd? dokąd?)

Odpowiednikami w zdaniu nadrzędnym są przysłówki tam, stąd, dotąd, tędy, tamtędy, tu,
gdzie.

Przykłady:

Apollo obiecał Kyrene zabrać tam (1), gdzie będzie mogła polować (2).

Najwytrzymalsza roślina ucieka stąd (1), gdzie tylko suche piaski zalegają podłoże (2).

Ś

miały znajdzie tam (1), gdzie tchórzliwy traci (2).

Kronos i tytani zostali zepchnięci do Tartaru (1), gdzie strzegli ich Sturamienni (2).

Zdania okolicznikowe czasu
Wskazują na czas dokonania czynności zdania nadrzędnego.
(odpowiadają na pytania: kiedy? odkąd? jak długo? dopóki? jak często?)

Zadania zaczynają się od spójników lub wyrazów występujących w funkcji spójników: gdy,
kiedy, podczas gdy, aż, skoro, jak tylko, zanim, nim, ledwie, wtedy, tak długo, póty, wnet,
już.

Przykłady:

Na górze Likajon składano ofiarę ognia (1), gdy żadne stworzenie nie rzucało cienia (2).

Alalkomenes był pierwszym człowiekiem nad jeziorem Kopais (1), zanim jeszcze istniał
księżyc (2).

Akteon podbiegł do rzeki (1), gdy dostrzegł Artemidę (2).

Hefajstos nie uwolnił Afrodyty dopóty (1), dopóki mu nie zwrócono cennych podarunków
ś

lubnych (2).

Gdy słońce wyszło zza góry (1), mgły opadły (2).

W pierwszej chwili (1a), gdy stanął na trybunie (2), ogarnął salę spojrzeniem (1b).

Zdania okolicznikowe celu
Wskazują, w jakim celu wykonana jest czynność.
(odpowiadają na pytania: po co? na co? w jakim celu?)

Zdania zaczynają się od: aby, żeby, iżby, ażeby, by.

Przykłady:

Tolosa o głowie byka Zeus dał Minosowi (1), by strzegł Krety (2).

Artemida zesłała jagnię (1), by wypróbować Atreusa (2).

Jazon miał opłynąć przylądek (1), by znaleźć się z runem w Jalkos (2).

Istniał zakaz twórcy Wielkich Ministeriów (1), by żaden cudzoziemiec nie był do nich
dopuszczony (2).

Wszyscy rano się śpieszą (1), aby nie spóźnić się do pracy (2).

Zdania okolicznikowe przyczyny
Wyrażają przyczynę tego, o czym się mówi w zdaniu.
(odpowiadają na pytania: dlaczego? czemu? przez co? za co? wskutek czego? z jakiego
powodu?)

Zdania zaczynają się od spójników: ponieważ, gdy, że, skoro, kiedy, bowiem.

Przykłady:

Skoro zacząłeś pracę (1), doprowadź ją do końca (2).

Atena miała powody do zazdrości (1), ponieważ Arachne tkała piękniej od niej (2).

Alkinos złożył Posejdonowi w ofierze 12 byków (1), ponieważ bóg chciał pozbawić miasto
dwóch portów (2).

Odyseusz był uradowany (1), że miał okazję spotkać tyle wybitnych osobistości (2).

Ś

mieję się z ciebie (1), że jesteś łatwowierny (2).

Zdania okolicznikowe sposobu
Wskazują, w jaki sposób odbywa się czynność.
(odpowiadają na pytania: jak? w jaki sposób?)

Zdania zaczynają się od spójników: że, iż, żeby, aby, ażeby, jakby, niby, niż, jak, jako.

Przykłady:

Przepisaliśmy tę pracę tak (1), że nie było błędów (2).

Zarzucano tragedii smutek (1), jakby chciano oglądać tragedie wesołe (2).

Każdy rzucał dokoła wejrzenie (1), jakby kogoś szukał (2).

Jak sobie pościelesz (1), tak się wyśpisz (2).

Jak zawołasz (1), tak ci odpowiedzą (2).

Zdania okolicznikowe przyzwolenia
Zawierają myśl sprzeczną z tym, o czym się mówi w zdaniu nadrzędnym.
(odpowiadają na pytania: mimo czego?)

Zdania zaczynają się od przyimków: mimo, wbrew, na przekór, oraz spójników: choć, lub.

Przykłady:

Wszedł do windy (1), choć bał się zjazdu do szybu (2).

Choćbym miał tu zostać do rana (1), nie ruszę się stąd (2).

Odyseusz wysłał swych ludzi na statek (1), chociaż nie bardzo chciało im się odpływać z
Ajai (2).

Rzepa nic nie wskórał u dziedzica (1), choć liczył na jego pomoc (2).

Nie chciał jeść (1), mimo że był głodny (2).

Zdania okolicznikowe stopnia i miary
Wskazuje na stopień lub miarę ujawnienia czynności.
(odpowiadają na pytania: jak? jak bardzo? o ile? jakim sposobem?)

Zdania zaczynają się od spójników: że, aż, że aż, ażeby, aby, co, niż, niżeli, aniżeli.

Przykłady:

Rozległ się taki huk (1), aż się okna zatrzęsły (2).

Pracuję tyle (1), na ile mnie stać (2).

Cały dzień byłem tak zajęty (1), że dopiero wieczorem zasiadłem do referatu (2).

Ś

piew podobał się wszystkim tak (1), że nagrodzona śpiewaka nieniknącymi oklaskami (2).

Zdania okolicznikowe warunku
Wskazują warunki, przy których czynność zdania nadrzędnego może być wykonana.
(odpowiadają na pytania: pod jakim warunkiem? w jakim wypadku?)

Zdania zaczynają się od spójników: jeśli, żeby, chyba, chybaby, gdyby, byle, byleby, jeżeli,
gdy, jak.

Przykłady:

Jeśli chcesz wydawać sądy o ludziach (1), musisz ich poznać (2).

Zdasz maturę (1), bylebyś chciał się uczyć (2).

Odyseusz groził swym towarzyszom śmiercią (1), jeśli nie puszczą go na wyspy (2).

Jeśli złoży ofiarę Posejdonowi (2), będzie mógł wrócić do Itaki (2).

Jeśli wzgardzicie świętym wizerunkiem (1), Atena was zniszczy (2).

Zdanie złożone podrzędnie (wykresy) - Zdania wieloczłonowe

Zdania wieloczłonowe - wielokrotnie złożone

Zdanie wielokrotnie złożone składa się z większej ilości zdań pojedynczych. Mogą być
złożone współrzędnie i podrzędnie.

Bogini Eryda postanowiła skłócić boskich gości (1) i kiedy Hera, Atena i Afrodyta
rozmawiały ze sobą (2), potoczyła im pod nogi... jabłko (3).

Midas brał udział w słynnym konkursie muzycznym między Apollinem i Marsjaszem (1),
w którym sędziował bóg rzeczny Tmolos (2).

Przyznał on nagrodę Apollinowi (1), kiedy zaś Midas nie zgodził się z orzeczeniem (2), bóg
ukarał go oślimi uszami (3).

Jeżeli nie lękasz się pieśni stłumionej, złowrogiej i głuchej (1), gdy serce masz męża (2) i
jeśli pieśń kochasz swobodną (3), posłuchaj (4).

Dionizos (1a), którego zaniepokoiła nieobecność Sylena (2), zapytał (1b), jakiej nagrody
ż

yczy sobie Midas (3).

Dziewiątego dnia (1a), po przykrym spotkaniu z Posejdonem wśród stad Onkosa (2),
przybyła Demeter w przebraniu do Eleuzis (1b), gdzie król Keleos i jego żona Metanejra
przyjęli ją gościnnie (3).

W jednej z wersji Edyp z Koryntu podbił Teby (1), został królem (2), poślubił Jokastę,
kapłankę Hery (3) i oznajmił (4), że odtąd królestwo będzie przekazywane z ojca na syna
(5).

Niewolnicy (1a), nad którymi znęcają się ich panowie (2) i robotnicy (1b), których
przodkowie zwracali się do Tezeusza o opiekę przed ciemięzcami (3), szukają teraz
schronienia w jego sanktuarium (1c), gdzie każdego ósmego dnia miesiąca składa mu się
ofiary (4).

Mieszkańcy Beocji bardziej bali się Atamasa niż Hery (1) i nie chcieli usłuchać Nefele (2),

kobiety zaś przywiązane były do Ino (3), która namówiła je (4), by z zemsty wysuszyły
ziarno siewne (5), tak aby zboże nie obrodziło (6).

Hera była zła na Atamasa (1), ponieważ pomagał Ino ukrywać młodziutkiego Dionizosa
(2), który był nieślubnym synem Zeusa i jej siostry Semele (3), a teraz przebywał w pałacu
w przebraniu dziewczynki (4).

Obawiając się zazdrości Hery (1), Alkmena porzuciła dziecko za murami Teb (2), dokąd
Atena za namową Zeusa zabrała Herę na spacer (3), a tam obie znalazły Heraklesa (4) i
Hera nakarmiła niemowlę własną piersią (5).

Kiedy Edyp dowiedział się (1), że to on jest tym (2), kto zabił swego ojca (3), pozbawił się
wzroku (4) i opuścił miasto (5), które wybawił od Sfinksa (6).

Antygona, siostra Eteoklesa i Polinejkesa, nie usłuchała rozkazu Kreona (1) i potajemnie
sporządziła stos pogrzebowy (2), na którym złożyła zwłoki brata Polinejkesa (3).

Hermes (1a), którego wszechwiedzący Zeus posłał do Ajgistosa (2), przestrzegał go (1b),
by zrezygnował ze swych zamiarów (3), tłumaczył (4), że (6a), gdy Orestes dorośnie (5),
będzie musiał pomścić swego ojca (6b).

W drzwiach pałacu stanęła księżniczka Medea (1), a Kolechidowie byli ostrzeżeni (2), by
nie wracali bez Medei i runa (3), domyślili się, że Medea udała się do Kirke (5), aby
dopełnić obrządku oczyszczenia (6).

Kiedy Herakles popłynął na Kretę (1), Minos ofiarował mu wszelką pomoc (2), ale on
wolał własnoręcznie poradzić sobie z bykiem (3), chociaż bestia ziała ogniem (4) i spalała
wszystko (5).