III. Globalizacja gospodarki światowej
Jak wygląda współczesny świat? Czynniki rozwoju społeczno-gospodarczego świata:
1. Czynniki pozaekonomiczne:
- Polityczne: choć współczesny świat zdominowany jest przez gospodarkę - polityka nadal pełni istotna rolę. Na przełomie lat 80/90 XX w. świat przestał być dwubiegunowy, określany przez konflikty Wschód-Zachód lub Północ-Południe. Wyłania się ewoluujący system wielobiegunowy, obejmujący różnorakie ugrupowania (np. regionalne integracje gospodarcze, organizacje pozarządowe, bloki wojskowo-polityczne) oraz poszczególne kraje;
- Instytucjonalne: zasady, regulacje, procedury, normy prawne określające sposób działania różnych podmiotów na arenie międzynarodowej: państwa, regiony, korporacje transnarodowe (KTN),organizacje pozarządowe (NGOs)→ w celu harmonizowania tych działań, nadania im większej przejrzystości, a tym samym łagodzenia różnorodnych problemów rozwojowych i rozstrzygania ew. konfliktów.
2. Czynniki ekonomiczne:
- Strukturalne (długookresowe): wyposażenie w zasoby naturalne i kapitał, zasoby siły roboczej, zwłaszcza wykwalifikowanej; struktura gospodarki i instytucje rynkowe; poziom edukacji i umiejętności społeczeństwa („społeczeństwo oparte na wiedzy”); zmiany demograficzne (np. starzenie się społeczeństwa), zagospodarowanie kraju w układzie przestrzennym i regionalnym, stan środowiska naturalnego;
- Techniczno-technologiczne (średniookresowe): poziom wiedzy i kultury technicznej, infrastruktura techniczna, techniczne wyposażenie stanowiska pracy, tempo rozwoju postępu technicznego, innowacyjność gospodarki, gospodarka oparta na wiedzy (knowledge-based-economy) z wykorzystaniem przemysłów wysokiej techniki i wiedzy jako odrębnego sektora gospodarki. Wiedza i informacja jako kluczowe czynniki postępu ekonomicznego i społecznego;
- Koniunkturalne (krótkookresowe): cykliczne wahania poziomu aktywności gospodarczej wpływające na tendencje rozwojowe gospodarki (recesja, ożywienie, stagnacja, załamanie); strategie rozwoju; charakter polityki gospodarczej: np. tendencje protekcjonistyczne, liberalna gospodarka otwarta na świat, koordynacja polityki gospodarczo-społecznej w ramach ugrupowania integracyjnego.
Współczesna gospodarka światowa charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem powiązań międzynarodowych:
dokonuje się (tradycyjna) wymiana handlowa towarów i usług;
postępuje międzynarodowa współpraca produkcyjno-inwestycyjna (specjalizacja, kooperacja, produkcja wielkoseryjna);
zwiększa się przepływ czynników produkcji, zwłaszcza kapitału;
rośnie międzynarodowe znaczenie i samodzielność sektora finansowo-pieniężnego;
wyraźne są ekonomiczne skutki rewolucji technik teleinformatycznych.
Zmienia się charakter międzynarodowego podziału pracy i stosunków ekonomicznych:
specjalizacja o charakterze międzygałęziowym (różnice zasobów naturalnych, odmienne struktury przemysłu) ustępuje miejsca specjalizacji wewnątrzgałęziowej (różnice w wydajności czynników produkcji) , a w konsekwencji :
wymiana wyrobów gotowych → przechodzi w wymianę podzespołów i części wyrobów gotowych ( internacjonalizacja produkcji);
W efekcie:
wzrasta znaczenie wzajemnych powiązań i wymiany w obrębie krajów rozwiniętych gospodarczo i maleje znaczenie powiązań oraz narastają dysproporcje między krajami rozwiniętymi gospodarczo, a krajami słabo rozwiniętymi.
Skokowo wzrasta rola postępu naukowo-technicznego, innowacyjności i gospodarki opartej na wiedzy.
Współczesna gospodarka światowa coraz mniej przypomina swego protoplastę - tradycyjną gospodarkę opartą na międzygałęziowym podziale pracy i narodowych podmiotach gospodarczych. Przestaje być sumą gospodarek narodowych a staje się gospodarką globalną. Przejrzyste i łatwe do ilościowego zewidencjonowania tradycyjne powiązania handlowe stopniowo wypierane są przez różnorodne powiązania trudne do ujęcia statystycznego.
Globalizacja gospodarki światowej przejawia się w szczególny sposób w handlu międzynarodowym, który mówi o związkach ekonomicznych pomiędzy krajami świata. Znaczenie handlu zagranicznego dla ogólnego stanu gospodarki globalnej jest ciągle b. duże, mimo szybkiego rozwoju BIZ i ekspansji KTN, stanowiących w pewnej mierze alternatywę dla tradycyjnej wymiany handlowej. I tak w 2004 r. sprzedaż filii zagranicznych KTN wyniosła 18,6 bln USD, a światowy eksport towarów i usług wyniósł 10,9 bln USD.
Główne przyczyny wzrostu obrotów handlowych na świecie:
tradycyjnie: geograficzne zróżnicowanie warunków produkcji;
deregulacja i liberalizacja;
funkcjonowanie KTN;
szybki wzrost eksportu usług;
zmiany w obszarze transportu (potanienie przewozów, standaryzacja, rozwiązania intermodalne);
rewolucja tele-komunikacyjna, handel via Internet;
Podstawowy zarzut wobec globalizacji, iż prowadzi ona do pogłębiania się różnic rozwojowych między państwami i w jej wyniku bogaci staja się jeszcze bogatsi, a biedni ubożeją - przenosi się na kwestie handlu. Mimo, iż obecny system przyczynił się do wzrostu obrotów handlowych i stworzył - ciągle jeszcze doskonalone - postawy prawne handlu międzynarodowego jest on krytykowany.
Krytyka pochodzi głównie ze strony państw rozwijających się, które zarzucają obecnemu systemowi handlu światowego reprezentowanie interesów państw uprzemysłowionych poprzez:
- utrudniony dostęp do rynków państw uprzemysłowionych (np. na towary rolno-spożywcze),
- liberalizację handlu usługami w których przewagę mają państwa rozwinięte (np. finansowo- bankowych, a nie - budowlano-transportowych),
- wysokie koszty wdrażania niektórych porozumień handlowych,
- ograniczone uczestnictwo państw rozwijających się w dalszym kształtowaniu światowego ładu handlowego na forum WTO.
Krytykę tę potwierdzają dane statystyczne:
na państwa wysoko rozwinięte, których udział w światowej populacji wynosi 15,3% przypadało w 2006 r. 67,3 % światowego eksportu towarów i usług;
na państwa rozwijające się o - 84,7% udziale w światowej populacji - przypadało 32,7% światowego eksportu towarów i usług.
Charakterystyczne jest, że dynamiczny i nieskrępowany rozwój handlu międzynarodowego staje się warunkiem wstępnym tworzenia ugrupowań integracyjnych. Umacnia się tendencja do funkcjonowania w gospodarce światowej kilku integracyjnych centrów ekonomicznych:
Unia Europejska - 27 europejskich państw członkowskich;
NAFTA - Północno-Atlantyckie Stowarzyszenie Wolnego Handlu zrzeszające państwa Ameryki Północnej z dominującym wpływem USA;
TAFTA (Free Trade Area of Americas) - znajdująca się nadal w fazie tworzenia strefa wolnego handlu obu Ameryk;
AFTA (ASEAN Free Trade Area) - dialog wokół utworzenia strefy wolnego handlu państw ASEAN, do której w perspektywie 2010 r. dołączyć mają Chiny;
MERCOSUR - ugrupowanie gospodarcze obejmujące większość państw Ameryki Południowej;
APEC (Asia-Pacific Economic Cooperation) - rokowania państw w ramach Forum Współpracy Azji i Pacyfiku, które obejmują swym zasięgiem 57% obrotów handlu międzynarodowego.
Międzynarodowe trendy rozwojowe wykazują ,że gospodarka światowa wyłaniająca się na początku XXI wieku będzie mieć bardziej pluralistyczny charakter niż ta, która istniała do końca ubiegłego stulecia. Światowa gospodarka jest układem dynamicznym, a jej obraz nie jest dany raz na zawsze.
I tak np. w roku 1700 - Indie, Chiny i Europa wytwarzały po ok. ¼ światowego PKB, podczas gdy gospodarki Ameryki Północnej nie dawało się jeszcze zauważyć.
W roku 1900 dzięki szybkiemu rozwojowi Europa wytwarzała niemal połowę światowego PKB, USA i Kanada - 20% globalnej produkcji, a dwa azjatyckie giganty (Chiny i Indie) zaczęły powoli znikać z gospodarczej mapy świata.
Obecnie - Europa i Ameryka Północna wytwarzają po ¼ światowego PKB , ale łączny PKB Chin i Indii zaczyna się powoli zbliżać do tego samego poziomu.
W perspektywie pół wieku rozkład ekonomicznej potęgi świata może być zupełnie inny od tego, który znamy dziś.
Fakty: Szybki wzrost gospodarczy od początku lat 90-tych XX w. notowany był w USA i Chinach, zaś słaby w Japonii i UE. Według danych Banku Światowego przyrost PKB w latach 1990-2003 wyniósł w USA -190%, w Chinach - 400%, w UE-15 - 153 %, a w Japonii - 141%. Również w ostatnich latach nie nastąpiły istotne zmiany w tempie wzrostu PKB tych krajów; średnioroczny wzrost PKB wyniósł w USA - 4,4%, w Chinach - 9,5%, UE-2,1%, i w Japonii - 2,6%.
Jednakże mimo bardzo wysokiej i utrzymującej się dynamiki wzrostu możliwość zajęcia wiodącej pozycji przez dwa najludniejsze kraje świata (Chiny, Indie) jest jeszcze odległa.
Jeśli w 2005 r. chiński PKB przekroczył 2,2 bln USD, Indii - 1 bln USD , to w USA zbliżył się on w tym samym czasie do poziomu 12 bln USD, a PKB UE wyniósł blisko 11 bln USD.
Niemniej jednak mamy do czynienia z przyśpieszeniem gospodarczym Wschodu i spowolnieniem Zachodu, głównie za przyczyną Unii Europejskiej (w szczególności strefy euro).
Według światowych ośrodków prognostycznych - w perspektywie 2025 roku - USA pozostaną największą i najbogatsza gospodarką świata; z PKB per capita na poziomie 55 tys. USD przewyższą ten sam wskaźnik: w Indiach 9-krotnie i 5-krotnie w Chinach. PKB Chin, które pozostaną „fabryką świata” zwiększy się w tym czasie ponad 3-krotnie, ale usytuuje się na drugim miejscu w świecie, za USA.
3