Formy i procesy eoliczne

Obszary rzeźbotwórczego działania wiatru

• pustynie gorące i zimne

• wybrzeża morskie

• terasy rzeczne

• sandry

Warunki pozwalające na tworzenie się form eolicznych

• silny wiatr (> 5 m/s),

• osad piaszczysty, piasek przesuszony, luźny,

• brak pokrywy roślinnej.

Pustynie gorące

• Największe obszary na Ziemi pokryte osadami piaszczystymi mimo, że ponad 70% powierzchni pustyń zajmują pustynie skaliste i żwirowe.

• Ergi - morza piaszczyste. Pustynie gorące obejmują głównie strefy zwrotnikowe (w zasięgu 15-30^o szer. geogr. N i S) oraz tereny położone w cieniu opadowym, za wysokimi masywami górskimi (Atakama, Wielka Kotlina).

• Wpływ zimnych prądów morskich (np. Bengalskiego i Peruwiańskiego) na tworzenie się pustyń piaszczystych.

• Wnętrza kontynentów (np. Pustynia Gobi, Takla-Makan).

Do pustyń zimnych gdzie intensywnie działają procesy eoliczne zalicza się pustynię Gobi i północne obszary Syberii, z wieloletnią zmarzliną w podłożu i intensywnym wietrzeniem mrozowym.

Zmiany w zasięgach obszarów pustyń i aktywnych wydm na świecie od ostatniego zlodowacenia (18 tys. lat BP) po dzień dzisiejszy.

Rozmieszczenie największych pustyń piaszczystych świata.

Skamieniałe wydmy na wybrzeżu Hiszpanii z okresu ostatniego zlodowacenia.

Działalność wiatru

• transportowa

• erozyjna

• akumulacyjna

Transport eoliczny

• zależy od siły wiatru,

• obecności szaty roślinnej,

• dostępności osadu podatnego na erozję.

W czasie transportu następuje oddzielenie frakcji piaszczystej i drobno żwirowej, przemieszczanej na drodze saltacji i wleczenia, od frakcji pylastej unoszonej w powietrzu w zawiesinie.

Pyły mogą być transportowane w atmosferze na wiele tysięcy kilometrów. 20-75% dennych osadów oceanicznych jest pochodzenia eolicznego. W 1991 r. burza pyłowa nad Tunezją spowodowała duży opad pyłu w Europie zachodniej i gwałtowne topnienie lodowców w Alpach.

W czasie transportu eolicznego zachodzi selekcja osadów (wzbogacenie w kwarc i inne minerały odporne na niszczenie mechaniczne) oraz obtaczanie i matowienie ziarn kwarcowych.

Erozja eoliczna działa poprzez:

• deflację, czyli proces porywania przez wiatr cząstek z utworów luźnych. Ograniczeniem dla deflacji jest kohezja (spójność międzycząsteczkowa) oraz poziom wód gruntowych. Tworzą się misy wywiania,

• abrazję, czyli proces niszczenia powierzchni skalnych cząsteczkami niesionymi przez wiatr.

Tworzą się różnego typu ostańce o zróżnicowanych kształtach (np. grzyby skalne, jardangi), a w obrębie powierzchni skalnych uwypuklają się warstwy bardziej odporne.

Kamienie i głazy leżące na powierzchni mogą tworzyć bruk deflacyjny, mogą też ulegać oszlifowaniu. Tworzą się graniaki.

Akumulacja eoliczna

• zmarszczki eoliczne, zwykle kilkucentymetrowej wysokości,

• wydmy o stronie dowietrznej łagodnej i zawietrznej stromej. Wyróżnia się wydmy swobodne i wymuszone.

• Piaski pokrywowe.

Wydmy swobodne

• poprzeczne (proste i barchany).

• Barchany o kształcie rogala z rogami wydłużonymi ku przodowi, zgodnie z kierunkiem wiatru.

• Poprzeczne proste.

• Podłużne (seifowe), gwiaździste, i kopulaste.

Wydmy wymuszone

• paraboliczne - o kształcie rogala z rogami wydłużonymi w stronę wiatru,

• półksiężycowe - powstają na obrzeżu słonych jezior,

• podłużne - nadbudowujące wały przykorytowe,

• nebki - zaspy piaszczyste, tworzące się w cieniu kęp roślinności,

• pagórki tamaryszkowe - akumulacja eolicznych osadów piaszczysto-pylastych wokół tamaryszku związana z burzami pyłowymi i opadami deszczu.

Tworzenie wydm w Polsce

w trzech fazach wydmotwórczych w czasie schyłku ostatniego zlodowacenia:

• najstarszego dryasu (12 300 - 12 000 lat BP),

• starszego dryasu (12 000 - 11 800 lat BP),

• młodszego dryasu (10 700 - 10 250 lat BP).

W czasie holocenu nie ma już jednoczesnej fazy wydmotwórczej na terenie całej Polski.

Cechy osadu wydmowego w Polsce

• Udział kwarcu 90-95%.

• Ziarna kwarcowe zaokrąglone i matowe.

• Cechy osadów eolicznych uzależnione od długości czasu trwania procesu eolicznego. Porównanie wydm Polski i Szwecji.

Less, proces tworzenia i występowanie

• Powstawanie pyłów lessowych jest najczęściej związane z pograniczem obszarów pustynnych.

• W czasie burz pyły są wynoszone na znaczne wysokości.

• Burze kontynentalne i transkontynentalne wynoszą pyły na wysokość kilku tysięcy metrów i transportują je na tysiące kilometrów.

• Burze lokalne wynoszą pyły na wysokość kilkuset metrów i transportują je na dziesiątki lub setki kilometrów.

Chińska prowincja lessowa

Kaszgarska prowincja lessowa

Saharyjska prowincja lessowa

Lessy w Polsce

okresy i natężenie procesu akumulacji

Pytania

• Jakie wyróżniamy obszary rzeźbotwórczej działalności wiatru?

• Jakie potrzebne są warunki aby tworzyły się formy eoliczne?

• Omów przyczyny powstawania procesów eolicznych na świecie.

• Omów proces transportu eolicznego.

• Jakie informacje zapisane są w cechach osadów eolicznych?

• Omów proces erozji eolicznej.

• Omów formy akumulacji eolicznej.

• Omów formy wydm swobodnych i wymuszonych.

• Kiedy powstawały wydmy w Polsce?

• Czy procesy eoliczne mogą zagrażać człowiekowi i jak możemy się przed nimi bronić?

• Co to jest less, jak i gdzie powstaje?

• Czy w Polsce mamy lessy?

---