Z12.T40.Życiorysy: Kochanowskiego, Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskiego, Wyspiańskiego.
Jan Kochanowski (1530-84) - urodzony W Sycynie koło Zwolenia. W 1544 studiował na Akademii Krakowskiej. W 1551/52 wyjechał do Królewca, gdzie zatknął się z reformacją. Dzięki stypendium otrzymanemu od ks. Albrechta podjął studia na uniwersytecie w Padwie (1552-55). Zwiedził również Neapol i Rzym. W 1555 wrócił do Polski, a w 1555/56 wyjechał ponownie do Królewca - studiował na tamtejszym uniwersytecie. W 1556 krótko przebywał w Padwie. W Paryżu zetknął się z twórczością Plejady i jej przywódcy, P. Ronsarda („widziałem Ronsarda”). Od 1559 zaczął się ok. 10-letni pobyt poety na dworach magnackich i królewskim. W 1562 Kochanowski przebywał na dworze F. Padniewskiego, a w 63 - J. Firleja. Prawdopodobnie od 1564 nosił tytuł sekretarza Jego Królewskiej Mości. Trwała przyjaźń połączył go z podkanclerzym P. Myszkowskim - wykształconym humanistą, byłym padewczykiem. Dzięki niemu otrzymał w 1564 probostwo poznańskie, a w 1566 plebanię w Zwolweniu. Przyjął niższe święcenia kapłańskie, ale obowiązków duszpasterskich nie pełnił (z kościelnego beneficjum zrezygnował, gdy postanowił się ożenić). Okres dworski to czas żywego zainteresowania sprawami państwa. W 1567 Kochanowski towarzyszył Zygmuntowi Augustowi w tzw. Wyprawie radoszkowskiej na Litwę (manewry wojskowe), a w 1568 i 69 do Lublina na sejm unijny. Około 1571 poeta, zmęczony życiem dworskim (pisze o tym w liście poetyckim Marszałek), osiadł w odziedziczonym po ojcu Czarnolesie. Angażował się nadal w życie polityczne: po śmierci Zygmunta Augusta poparł Henryka Walezego, a po jego ucieczce sprzeciwił się wyborowi Polaka na tron (był zwolennikiem Habsburga lub carewicza). Po obiorze Stefana Batorego zbliżył się znów do dworów króla i Jana Zamoyskiego. Około 1575 ożenił się z D. Podlodowską i wiódł spokojne życie ziemianina. W 1578 (lub 79) zmarła jego córka Urszula, a między 1580 i 83 - druga córka, Hanna. Kochanowski zmarł na atak serca w Lublinie, dokąd pojechał w sprawach rodzinnych.
Jego twórczość dzieli się na trzy okresy:
padewski: pisał wtedy głównie po łacinie, wzorując się na poetach greckich i rzymskich. Powstały wówczas wiersze liryczne, fraszki i elegie - m.in. miłosne, adresowane do Lidii. Wiersz O śmierci Jana Tarnowskiego... do syna jego, Jana Krzysztofa (1561) jest pierwszym datowanym utworem Kochanowskiego napisanym po polsku. W 1562 wychodzi poemat Zuzanna, rozwijający biblijny motyw pięknej niewiasty podpatrywanej przez starców. Do poematu dołączono wiersz Czego chcesz od nas Panie...
dworski: wówczas powstawały liczne fraszki i pieśni oraz poematy Zgoda i Satyr. W ten czas powstają m.in. Wróżki - dialog, w którym Pleban poucza Ziemianina o zagrożeniu Rzeczypospolitej szlachecką prywatę.
czarnoleski: pisał poeta dalsze fraszki i pieśni oraz Odprawę posłów greckich, Psałterz Dawidów, Treny.
Adam Mickiewicz (1798-1855) - poeta, twórca polskiego romantyzmu, zaliczany przez współczesnych do grona wieszczów. Urodził się na Zaosiu koło Nowogródka w zubożałej rodzinie szlacheckiej. Uczył się w szkole dominikanów w Nowogródku (1807-15); studiował na Uniwersytecie Wileńskim, na Wydziale Literatury i Sztuki (1815-19). Był założycielem Towarzystwa Filomatów, Filaretów. Jego młodzieńcze utwory powstawały pod wpływam klasycyzmu. Poeta próbował sił we wszystkich podstawowych gatunkach klasycystycznych: poemacie opisowo-historycznym (Kartofla), liście poetyckim (Do Joachima Lelewela), odzie (Oda do młodości), bajce (Przyjaciele). W 1820 Mickiewicz spędził wakacje w domu swego kolegi, Michała Wereszczaki, w Tuhanowiczach, gdzie poznał swą młodzieńcza miłość - Marylę Wereszczakównę. Wspomnienie idealnej miłości będzie wracało w twórczości Mickiewicza od Dziadów cz. IV (1823) aż po wiersz Do*** Na Alpach w Splügen (1829). Pobyt w Kownie to czas narastającego konfliktu z filomatami. Mickiewicz odpowiada im wierszem Żeglarz (1821) - manifestem indywidualizmu i niezgody na rozumowe poznawanie świata. Anty-racjonalistycznej postawie dal wyraz także w Pieśni filaretów i Odzie do młodości. Ważną inspiracją poety był folklor polski i białoruski - z niego wyrosły Ballady i romanse oraz Dziady cz. II. W Kownie powstała również powieść poetycka Grażyna. W 1823 Mickiewicz został aresztowany w związku z prowadzonym przez Nowosilcowa śledztwem przeciw filomatom i filaretom. W więzieniu przebywał do V 1824. Skazany na zesłanie w głąb Rosji, jesienią, 1824 opuścił Litwę na zawsze. W Petersburgu bliską znajomość nawiązał z K. Rylejewem i A. Bestużewem - młodymi poetami rosyjskimi, późniejszymi dekabrystami. W II 1825 został skierowany do Odessy, gdzie poeta bawił się, bywał w salonach, zwłaszcza często u K. Sobańskiej. Z nią i jej towarzystwem odbył wycieczkę na Krym. Te doświadczenia zaowocowały 2 cyklami sonetów: Sonetami odeskimi i Sonetami krymskimi. W XII 1825 Mickiewicz wyjechał do Moskwy, tam wszedł do elity intelektualnej i towarzyskiej, poznał A. Puszkina, zasłynął w salonach jako wybitny improwizator. W tym czasie napisał Konrada Wallenroda (1827), Farysa (1828) - kasydę, gat. zaczerpnięty z klasycznej poezji arabskiej, oraz humorystyczne ballady: Czaty i Trzech Budrysów. W V 1828, po długich staraniach, uzyskał zgodę? na opuszczenie Rosji. W Rzymie przeżył miłość do hrabianki H.E. Ankwiczówny (pierwowzór Ewy z Dziadów cz. III i Ewy Horeszkówny z Pana Tadeusza) - poświęcił jej wiersz Do mego Cziczerona. Wiosną 1830 napisał Do matki Polki. W 1831 wyjechał do Paryża, skąd - skierowany przez Legację Polską, (przedstawicielstwo rządu powstańczego) - próbował przedostać się do Warszawy. W VII 1831 dotarł do Wielkopolski. Nie zdołał dotrzeć na tereny objęte powstaniem. W 1832 wraz z I falą emigracji dotarł do Drezna. Tu napisał} Dziadów cz. III oraz wiersze tworzące legendę powstania: Reduta Ordona i Śmierć pułkownika. 31 VII 1832 przybył do Paryża. Chcąc przygotować emigrantów do powrotu do kraju, napisali Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego (1832) oraz liczne artykuły do ,,Pielgrzyma Polskiego" (1833), którego był redaktorem. W 1. 1832-34 stworzył swoje największe dzieło Pana Tadeusza, a w 1833-34 cykl poetycki Zdania i uwagi z dzieł Jakuba Bema, Anioła Ślązaka i Sę-Martena -zbiór 121 aforyzmów, charakteryzujących typ religijności (temat: relacja Bóg -Szatan - człowiek). W 1834 Mickiewicz ożenił się z C. Szymanowską - mieli 6 dzieci. Trudna sytuacja finansowa, spowodowana m.in. chorobą psychiczną żony, skłoniła poetę do napisania dramatów w języku francuskim (Konfederaci barscy i Jakub Jasiński, 1836) - nie udało mu się jednak ich wystawić. Jesienią 1839 przyjął propozycję wykładów z literatury łacińskiej na uniwersytecie w Lozannie. Powstały wówczas ostatnie znaczące utwory poetyckie Mickiewicza, tzw. Liryki lozańskie. W VI 1840 objął katedrę literatur słowiańskich w College de France w Paryżu. W wykładach kreślił dzieje krajów i literatur słowiańskich, zwłaszcza Polski i Rosji. Pozostawał wówczas pod wpływem mistyka A. Towiańskiego, z którym spotkał się w VII 1841. Przystąpił do Kola Sprawy Bożej; wkrótce został jego naczelnikiem. Poglądy mistrza głosił w College de France. Wykłady cieszyły się dużą popularnością wśród studentów - zaniepokojone władze zawiesiły zajęcia, a Miskiewicza urlopowały. W 1846 M., zniechęcony izolacja i niewielkimi rezultatami samodoskonalenia się towiańczyków oraz dyktatorska postawa Mistrza, założył własne koło. Wiosna Ludów przyniosła zmianę poglądów poety. Porzucając słowo na rzecz czynu, udał się do Włoch, gdzie założył legion walczący przeciw Austrii (otwarcie drogi do Polski). Zebrał kilkunastu ochotników i przemaszerował z nimi z Rzymu do Mediolanu. Legion stał się ważnym symbolem politycznym, choć nie odegrał większej roli militarnej. Jego program ideowy okresił Mickiewicz w Składzie zasad (1848). W 1849 poeta założył w Paryżu ,,Trybunę Ludów" -międzynarodowy organ walczących o wolność. Zamieścił w niej kilkadziesiąt artykułów i drobnych notatek. Pismo zostało zlikwidowane przez władze francuskie, po interwencji ambasady rosyjskiej. Zagrożony nędza poeta podjął w 1852 prace w Bibliotece Arsenału. W 1855 (po śmierci żony), w czasie wojny krymskiej wyjechał do Turcji, by uczestniczyć w tworzeniu dywizji polskich walczących przeciw Rosji. Zmarł na cholerę w Konstantynopolu. Poza licznymi utworami pozostawił Mickiewicz ok. 1200 listów, pisanych od 1817 do 1855.
Juliusz Słowacki (1809-49) - poeta romantyczny. Urodzony w Krzemieńcu. Po śmierci ojca(1814), Euzebiusza Słowackiego, wychowywany przez matkę, Salomeę z Januszewskich. W 1818 matka Słowackiego zostaje żoną doktora Augusta Bécu, profesora Uniwersytetu Wileńskiego. (1825-28) Juliusz studiuje prawo, styka się m. in. z Mickiewiczem, Lelewelem, braćmi Śniadeckimi.
W 1829 wyjeżdża do Warszawy, gdzie rozpoczyna pracę jako aplikant w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu; poznaje m. in. J.U. Niemcewicza i J.B. Zaleskiego. W 1830 debiutuje bezimiennie w almanachu Melitele powieścią poetycką Hugo w stylu byronowskim; zyskuje krótkotrwałą popularność dzięki wierszom patriotycznym, drukowanym w prasie powstańczej: Hymn ("Bogarodzico! Dziewico!"), Kulik, Oda do wolności. W 1831 książę A.J. Czartoryski zatrudnia go w Biurze Dyplomatycznym Rządu Narodowego. 8 III 1831 opuszcza Warszawę (motywy wyjazdu są do dziś dyskusyjne) i udaje się do Drezna, skąd 25 VII wyjeżdża jako kurier dyplomatyczny Rządu Narodowego do Paryża i Londynu; osiada w Paryżu. 1832 wydaje t. 1-2 Poezji w nim zaś powieści poetyckie: Żmija, Jan Bielecki, Hugo, Mnich, Arab i tragedie Mindowe, Maria Stuart. Mickiewicz komentuje je słynnym zdaniem, iż "jest to gmach piękną architekturą stawiony, jak wzniosły kościół - ale w kościele Boga nie ma" 1832 - 1836 - Słowacki wyjeżdża do Genewy, urażony faktem wprowadzenia do Dziadów cz. III postaci Doktora, wzorowanej na Auguście Bécu. Planuje małżeństwo z Marią Wodzińską, pisze poświęcony jej poemat miłosny W Szwajcarii (wyd. 1839) oraz słynne liryki m.in. Rozłączenie. W 1833 wydaje t. 3 Poezji, zawierający powieść poetycką Lambro, poemat Godzina myśli, liryki powstańcze oraz wiersze Paryż i Duma o Wacławie Rzewuskim. Powstają: (1834) Kordian - dramat, (1835) Horsztyński (wyd. pośm.) - dramat. W 1836 zaprzyjaźnia się w Rzymie z Zygmuntem Krasińskim; przyjaźń tę rozerwie w 1845 spór wokół Psalmów przyszłości Krasińskiego (swoje stanowisko określi Słowacki w Odpowiedzi na "Psalmy przyszłości"). 24 VIII 1836 - rusza w podróż do Grecji, Egiptu i Palestyny. Powstają m. in. Hymn(ogł. 1839), Rozmowa z piramidami (wyd. pośm.) oraz poemat dygresyjny Podróż do Ziemi Świętej z Neapolu (powst. 1836-39, wyd. pośm.), którego pieśń VIII znana jest jako Grób Agamemnona (ogł. 1840). W 1837 - w klasztorze Betcheszban na Libanie powstaje poemat Anhelli (wyd. 1838), przynoszący krytyczną, odmienną niż w Księgach narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Mickiewicza, ocenę emigracji. (VII 1837-XII 1838) przebywa we Florencji; powstają: Poema piasta Dantyszka herbu Leliwa o piekle (z dedykacyjnym Ofiarowaniem Warszawie; wyd. bezim. 1839), Ojciec zadżumionych i Wacław (oba wyd.1939) oraz cykl listów poetyckich z Egiptu (m. in. Do Teofila Januszewskiego, Piramidy - prwdr. pośm., List do Aleksandra H., ogł. 1839). Tematykę włoską podjął też wkrótce w szekspirowskiej tragedii Beatryks Cenci (powst. 1840, wyd. 1866). Ok. 20 XII 1838 powraca do Paryża, gdzie pozostaje już do końca życia. W 1839 powstaje Balladyna - dramat, 1840-41 - powstaje Mazepa, Lilla Weneda, Preliminaria peregrynacji do Ziemi Świętej JO. księcia Radziwiłła Sierotki (ogł. w "Tyg. Lit." 1840-41) i wiersze: Na sprowadzenie prochów Napoleona ("Młoda Polska" 1840), Testament mój ("Dziennik Literacki" 1857), Pogrzeb kapitana Meyznera ("Gazeta W. Ks. Poznańskiego" 1845). Słowacki popada w konflikt ze znanym krytykiem literackim Stanisławem Ropelewskim, którego finałem jest wyzwanie na pojedynek (ostatecznie zaniechany). W 25 XII 1840 uczta u na cześć Mickiewicza, na której dochodzi do pojedynku na improwizacje i pojednania między poetami. (1840-41) Słowacki spotyka powtórnie Joannę Bobrową (poznaną w Dreźnie w 1831 roku), swą ostatnią wielką miłość. W 1841 powstaje Beniowski (pieśń 1-5), poemat dygresyjny, w którym Słowacki doprowadza do mistrzostwa swobodną grę motywami i konwencjami literackim (dalsze części poematu powstawały do 1846). Do 1846 powstają fragmenty realistycznych dramatów historycznych Jan Kazimierz i Złota Czaszka (oba wyd. pośm.), Fantazy (data powstania dyskusyjna, wyd. 1866). W 12 VII 1842 Słowacki zostaje przedstawiony Andrzejowi Towiańskiemu i wkrótce przyjmuje jego naukę (już 13 VII powstał entuzjastyczny wiersz Tak mi, Boże, dopomóż) i wstępuje do Koła Sprawy Bożej. (XI 1843) opuszcza zdominowane przez Mickiewicza Koło ze względu na różnice ideowo-polityczne. 1843 Ksiądz Marek - dramat, Książę niezłomny, parafraza tragedii Calderona. 1844 - Genezis z Ducha - najpełniejszy i najbardziej spójny wykład filozofii genezyjskiej Słowackiego. Sen srebrny Salomei- dramat. 1845 (zapewne) Samuel Zborowski (wyd. pośm.) - dramat. 1844-45 (zapewne) Zawisza Czarny fragm. dramatyczne. 1845-49 Król-Duch - poemat. W 1848 Słowacki wyjeżdża do Poznania, uważając powstanie wielkopolskie za realizację własnej idei odrodzenia duchowego. (3 V 1848) spotyka się z matką we Wrocławiu. Umiera w Paryżu na gruźlicę, pozostawiając w rękopisach znaczną część dorobku. (1909) W stulecie urodzin Słowackiego ukazuje się pierwsze wydanie krytyczne Dzieł (t. 1-10), w oprac. B. Gubrynowicza i W. Hahna; edycja krytyczna Dzieł wszystkich, podjęta przez J. Kleinera (autora podstawowej monografii 1919-27) w 1924, zakończona została w 1976 roku pod red. W. Floryana. 28 VI 1927 prochy Słowackiego, przewiezione z paryskiego cmentarza Montmartre do Polski, zostały złożone obok prochów Mickiewicza na Wawelu.
Stanisław Wyspiański (1869-1907) Urodził się w Krakowie. (1880) Wychowuje się u krewnych K. i J. Stankiewiczów. W 1881 rozpoczyna studia malarskie w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie za dyrekcji Jana Matejki. (1887- 90) Uczęszcza na UJ. W 1890 udaje się w podróż zagraniczną przez Włochy i Szwajcarię do Francji, a stamtąd do Niemiec i Pragi czeskiej. 1891- 94 przebywa (z przerwami) w Paryżu korzystając ze stypendium Szkoły Sztuk Pięknych. Powstają wstępne redakcje Legendy, Warszawianki, Daniela, Meleagra. W 1893 rozpoczyna współpracę z "Życiem" jako ilustrator i twórca nowej formy graficznej czasopisma. W 1894 projektuje i po części wykonuje polichromię w restaurowanym kościele Franciszkanów. W 1898 nawiązuje współpracę z Teatrem Miejskim w Krakowie (pod dyr. T. Pawlikowskiego), opracowuje tzw. Apoteozę na uroczystość odsłonięcia pomnika Mickiewicza. Legenda I próba polskiego dramatu muzycznego. 26 XI 1898 premiera Warszawianki. 1898-99 Chochoły na Plantach cykl pejzaży (oprócz tego liczne portrety współczesnych, autoportrety, portrety dzieci, dziewcząt i kobiet. 1899 - Klątwa tragedia. Protesilas i Laodamia dramat, Lelewel dramat, 1900 - Legion dramat, Kazimierz Wielki rapsod historyczny, Bolesław Śmiały rapsod historyczny, Wernyhora (fragm.), Święty Stanisław (fragm. powst. 1900-02). W 1901 premiera Wesela. W 1903 - premiera Wyzwolenia. Achilleis dramat, Henryk Pobożny pod Legnicą rapsod historyczny, Piast rapsod historyczny. W 1902 zostaje docentem Akademii Sztuk Pięknych. 1903 - Bolesław Śmiały dramat. (1904-05) Wspólnie z W. Ekielskim wykonuje projekt przebudowy wzgórza wawelskiego, Noc listopadowa dramat,
Akropolis dramat. W 1905 Wyspiański zostaje radnym Krakowa. Wydaje The Tragicall Historie of Hamlet...świeżo przeczytana i przemyślana przez St. Wyspiańskiego, wystawia swoją kandydaturę na stanowisko dyrektora krakowskiego Teatru Miejskiego (ostatecznie teatr objął Ludwik Solski). 1907 - Powrót Odysa dramat, Sędziowie tragedia, Skałka dramat, parafraza Cyda P. Corneille'a, Zygmunt August nieukończony dramat. Umiera po długiej chorobie; pochowany zostaje na Skałce, w grobach zasłużonych.
Zygmunt Krasiński (1812-59) - zaliczany niegdyś do ,,trójcy wieszczów" romantycznych, wybitny poeta, dramaturg, powieściopisarz, epistolograf. Jedyny syn hr. Wincentego K. (matka Maria z Radziwiłłów) - napoleońskiego generała, potem wysokiego urzędnika carskiego - pozostawał pod silnym wpływem ojca. Osobowość Krasińskiego była zakorzeniona w dandyzmie (dążenie do odrębności, traktowanie życia jako gry i siebie jako aktora). Objawiało się to manifestowaniem duchowej obcości, podkreślaniem swojej słabości fizycznej, obsesją śmierci. Rezygnacja z tej postawy pod koniec życia okazała się równoznaczna z utratą tożsamości i zaowocowała obniżeniem poziomu poezji. Zaczął pisać jako kilkunastoletni chłopiec. Jego juwenilia powstały pod wpływem prozy W. Scotta, ang. powieści gotyckiej i franc. ,,romansu szalonego". Podobno cały nakład debiutanckiej powieści Grób rodziny Reichstalów (1828) wykupiła i zniszczyła babka pisarza. Zapowiedzią talentu artysty był Agaj-Han (1834) - po raz pierwszy pojawił się tu wątek katastrofy - końca wielkiej cywilizacji. Historia stała się głównym tematem twórczości K. - próbował rozpoznać jej sens i przewidzieć skutki. Pytał o sposób realizowania się postępu i role Opatrzności w świecie przekształcającym się przez kolejne katastrofy (Nie-Boska komedia). W 1. 40. sformułował filozofię czynu oraz specyficznie rozumiany mesjanizm. Zdaniem K. misja Polski to zbawienie świata od kataklizmów rewolucji, od nienawiści i przelewu krwi, to niesienie miłości i wiary. Rewolucjom przeciwstawiał poeta świat powszechnego porządku chrześcijańskiego, z którym wiązał tez nadzieje na odzyskanie niepodległości ojczyzny (mniej jasny jest sposób dochodzenia do wolności). Najpełniejszym wyrazem tych poglądów są Przed- Świt i Psalmy przyszłości. Rzeź galicyjska (1846) i Wiosna Ludów (1848) zburzyły wiarę Krasińskiego w rychłe zmartwychwstanie (Dzień dzisiejszy, 1847). Obawy przed rewolucją doszły do głosu w Psalmie żalu i Psalmie dobrej woli, dołączonych do Psalmów przyszłości. Jeden z późniejszych utworów - poemat Ostatni (1847) przynosi pocieszenie wpisane w los zesłańca-patrioty: cierpienie i wiara to warunki powszechnego postępu. Interesującą część spuścizny Krasińskiego stanowią listy (ponad 3500), pisane do stu kilkudziesięciu osób.