PHILIPPE C. SCHMITTER, TERRY LYNN KARL
CZYM JEST DEMOKRACJA... I CZYM NIE JEST.
Pojęcie „demokracja” jest bardzo wieloznaczne. Wielu teoretyków z tego powodu unika stosowania tego terminu. Już R.Dahl próbował zamiast ”demokracji” spopularyzować termin „poliarchia”, który jest wg niego, w przypadku systemów o których będzie tu mowa, adekwatniejszy.
Pomimo wątpliwości środowiska naukowego, sam termin „demokracja” jest powszechna używany w społeczeństwie, a w dyskursie politycznym wręcz nadużywany.
Wobec tego problemu autorzy podejmują próbę wydobycia jego prawdziwego znaczenia.
CZYM JEST DEMOKRACJA?
Jednym z głównych założeń pracy jest przeświadczenie, iż nie istnieje jeden zespół instytucji który decydowałby o demokratyczności ustroju. Występuje wiele typów demokracji, a ich zróżnicowane praktyki polityczne prowadzą do odmiennych efektów.
Autorzy rozpoczynają od określenia konstytutywnych pojęć, związanych z demokracją jako systemem regulacji stosunków politycznych i społecznych:
Współczesna demokracja polityczna to ustrój, gdzie sprawujący władzę odpowiedzialni są na forum publicznym przed obywatelami, którzy działają za pośrednictwem obieralnych przedstawicieli, współzawodniczących i współpracujących zarazem ze sobą.
● Demokracja jest USTROJEM czy SYSTEMEM RZĄDÓW, czyli zespołem wzorów dotyczących tego jak obsadzać stanowiska rządowe; jacy ludzie mogą do tych stanowisk pretendować; w ramach jakich procedur prawnych mogą oni podejmować wiążące decyzje; do tego wzory te muszą być zinstytucjonalizowane czyli utrwalone i stosowane w praktyce(najlepszą, ale nie konieczną, formą instytucjonalizacji będzie tutaj prawo pisane i konstytucja).
[w zależności od podjętych rozwiązań dotyczących tych form, cech i zasad, takim „pakietom” nadaje się „etykiety” takie jak rządy: demokratyczne, despotyczne, autokratyczne, autorytarne, dyktatorskie, tyrańskie, totalitarne, absolutystyczne, tradycjonalne, monarchistyczne, oligarchiczne, plutokratyczne, arystokratyczne, imperialne - każdy z typów ma jeszcze podrodzaje]
● W demokracji, jak w każdym ustroju, muszą istnieć SPRAWUJĄCY WŁADZĘ, osoby zajmujące stanowiska uprawniające ich do rozkazywania innym; poszczególne ustroje różnicuje tu sposób powoływania tych osób i zakres odpowiedzialności za podejmowane decyzje.
● SFERĄ PUBLICZNĄ nazywamy sferę, w której powstają kolektywne normy i decyzje, obowiązujące dla całego społeczeństwa, wspierane przez państwowy przymus; na tym obszarze poszczególne typy demokracji mogą bardzo się różnic,
Wg ideologii liberalnej, powinno ograniczyć się zakres interwencji państwowej do niezbędnego minimum(czyli ograniczyć sferę publiczną). Stanowisko socjalistyczne czy socjaldemokratyczne postuluje rozszerzenie opiekuńczej funkcji państwa(rozszerzenie sfery publicznej). Żaden z tych poglądów nie jest bardziej lub mniej demokratyczny, jednocześnie oba w skrajnej postaci mogą być dla demokracji zagrożeniem.
Jest to przykład jednego z podstawowych sporów politycznych w demokracjach.
● Najbardziej charakterystycznym elementem, występującym tylko w demokracji, jest OBYWATEL,
Na przestrzeni dziejów demokracji obywatelstwo ograniczane było cenzusem: płci, wieku, dochodu, klasy, wykształcenia, rasy, itp. Tylko określonej części ludności przysługiwały prawa polityczne. Aktualnie we wszystkich demokracjach funkcjonuje jedynie ograniczenie wieku.
● W demokracji występuje WSPÓŁZAWODNICTWO pomiędzy rożnymi grupami i ich interesami
Element ten nie zawsze był przypisywany demokracji, która miął funkcjonować na zasadzie consensusu pomiędzy obywatelami, którzy bezpośrednio biorą udział w ich podejmowaniu. Pogląd tez zmienił się pod koniec XIX wieku, pod wpływem The Federalist Papers(A.Hamilton, J.Madison, J.Jay), pracy w której stwierdzono że współzawodnictwo jest złem koniecznym demokracji, że należy uznać istnienie zróżnicowania ugrupowań i ich interesów, oraz starać się je kontrolować,
Formalne rozwiązania kwestii współzawodnictwa, są dobrym kryterium rozróżnienia różnych typów demokracji.
● w demokracji muszą być regularnie organizowane, sprawiedliwe i uczciwe WYBORY oraz inne narzedzia wpływu obywatela na władzę, na tym polu dochodzi do współzawodnictwa grup interesów,
Można spotkać się z opinią iż sam fakt organizowania wyborów, przeświadcza o funkcjonowaniu ustroju demokratycznego(pogląd ten określa się czasami mianem „elektoryzmu” doprowadza do pokojowych rozwiązań sporów politycznych. Jest to błędne podejście.
W wielu miejscach na świecie, pomimo że dochodzi do wyborów, to występują liczne ograniczania czynnego i biernego prawa wyborczego. Systemy te choć kreują się na demokratyczne, to niewiele moją z demokracją wspólnego.
Trzeba pamiętać, że poza wyborami, obywatele muszą mieć jakieś narzędzia wpływu na władzę, takie jak ruchy społeczne, organizacje społeczne itp.
Współczesna demokracja zna wiele sposobów i form, w których mogą ze sobą konkurować różne interesy i wartości: bronione i promowane, funkcjonalne i terytorialne, zespołowe i jednostkowe. Jest to bardzo istotny składnik praktyki demokracji.
● Cechą powszechnie przypisywaną demokracjom jest REGUŁA WIĘKSZOŚCI przy, co bardzo ważne, poszanowaniem PRAW MNIEJSZOSCI,
Jako regułę większości rozumiemy podejmowanie decyzji mocą tego, iż popiera ją ponad połowa uprawomocnionych do głosowania.
Sama reguła większości jest tu niewystarczająca. Może dochodzić do przypadków, gdzie legalna większość działa wyraźnie na niekorzyść jakiejś mniejszości..
Sytuacjom takim zapobiega się poprzez postanowienia konstytucyjne, przeniesieni mocy decyzyjnych dotyczących mniejszości na te mniejszości, gwarancje autonomii, itp.
● Jedną z zasadniczych cech demokracji jest WSPÓŁPRACA,
Powinna ona zachodzić zarówno pomiędzy sferami władzy(aktorzy polityczni dobrowolnie podejmują wspólne decyzje, mając na uwadze wspólnotę jako całość) jak i obywatelami(rozwiązywanie problemów lokalnych na możliwie najniższej instancji, itp.) w ramach tworzenia społeczeństwa obywatelskiego.
● We współczesnych demokracjach decyzje podejmowane są przez PRZEDSTAWICIELI, wybieranych pośrednio lub bezpośrednio,
Aktualnie, w większości przypadków, wybiera się spośród profesjonalnych polityków. Wykształcenie się takiej grupy jest procesem naturalnym. Ważniejsza kwestia od tego kto jest wybierany, jest sposób wybierania przedstawicieli i rozliczania ich za podejmowane działania.
Wyliczone powyżej składniki definicji demokracji są z konieczności abstrakcyjne i może odpowiadać im mnogość instytucji i podtypów ustrojowych. Ale aby demokracja mogła funkcjonować, konieczne jest przestrzeganie określonych norm proceduralnych i ochrona praw obywatelskich.
PROCEDURY UMOŻLIWIAJĄCE FUNKCJONOWANIE DEMOKRACJI
Proceduralne minimum demokracji wg Dahla:
Kontrolę nad politycznymi decyzjami rządu konstytucja gwarantuje politykom pochodzącym z wyboru.
Urzędu obieralne, obsadzane są w ramach regularnych i uczciwe przeprowadzonych wyborów, w których z zasady niedopuszczalny jest przymus.
Praktycznie wszyscy dorośli obywatele mogą brać udział w tego typu wyborach.
Praktycznie wszystkim dorosłym przysługuje prawo kandydowania na obieralne stanowiska.
Obywatele mają prawo wypowiadania się w szeroko rozumianych kwestiach politycznych bez groźby poniesienia za to surowych kar.
Obywatele mają prawo poszukiwania alternatywnych źródeł informacji, które faktycznie istnieją i są chronione przez prawo.
Obywatele mają prawo tworzenia względnie niezależnych stowarzyszeń czy organizacji, włącznie z niezależnymi partiami politycznymi i grupami interesu.
Większość teoretyków uznaje tę charakterystykę za wystarczającą, autorzy dodają jednak jeszcze dwie cechy(pierwsza jest jakby rozwinięciem pkt.1; druga wydaja się być z góry zakładana przez Dahla):
Urzędnicy wybierani w wyborach, mają możliwość sprawowania swojej konstytucyjnej władzy, nie natrafiając na zdecydowaną(formalną lub nieformalną) opozycję ze strony urzędników mianowanych.
Decyzje polityczne muszą zapadać samorządnie, to znaczy niezależnie od nacisków innych, być może znacznie potężniejszych systemów(jest to problem ważniejszy w czasach tworzenia bloków i różnych ponadnarodowych instytucji).
Wyliczenie konstytutywnych składników i norm proceduralnych pozwala określić, czym jest demokracja, nie mówi jednak wiele, dzięki czemu ona funkcjonuje.
ZASADY DECYDUJĄCE O FUNKCJONALNOŚCI DEMOKRACJI.
Za najprostszą odpowiedz na to pytanie, można by uznać stwierdzenie, iż demokracja funkcjonuje dzięki „zgodnej woli obywateli”, a bardziej skomplikowanie „dzięki doraźnej zgodzie polityków, którzy działają w warunkach ograniczonej niepewności”
W demokracji musi istnieć chociaż nieformalna zgoda(za Dahlem - demokratyczny pakt), co do tego że:
ci którzy zdobyli więcej głosów(wygrali wybory), nie wykorzystają swojej przewagi, by uniemożliwić w kolejnych wyborach przejęcie władzy przez opozycję
ci którzy zdobyli mniej głosów, będą respektować prawo wygranych, do podejmowania wiążących decyzji,
obywatele podporządkują się nowej władzy(jeżeli będzie uczciwie powołana) i uznają ich decyzje za wiążące(chyba że rażąco naruszają kolektywne preferencje obywateli),
potrzebne są reguły pozwalające na realizację doraźnych porozumień.
„Pakt” taki może przyjmować najróżniejsze formy, w zależności od konkretnych warunków społecznych, w jakich jest kształtowany. Nie oznacza on bynajmniej zgody co do realizacji jakiejś linii politycznej, a jedynie tworzy „reguły gry”, w ramach których działać będą aktorzy polityczni.
We wszystkich demokracjach charakterystyczna jest pewna doza niepewności, związana z wynikiem wyborów i w konsekwencji ze zmianą kierunku prowadzonej polityki. Co więcej, jeżeli ta niepewność nie występuje, nie mamy do czynienia z demokracją. Musi istnieć faktyczna szansa na zmianę ekipy rządzącej, która motywuje władzę do działania.
Muszą istnieć także jakieś „normalne”, dla danego systemu, granice tej niepewności(nie każdy może startować; muszą być spełnione pewne procedury) i zakres działań politycznych, gwarantowane przez te porozumienie. Najsolidniejsze bariery powstają w ramach rywalizacji grup interesów i współpracy w ramach społeczeństwa obywatelskiego.
Autorzy odnoszą się tu także do problemu „kultury obywatelskiej”, w ramach której wyznawane są wartości: tolerancji, równości, wolności, wzajemnego szacunku, umiarkowania, gotowości do consensusu, itp. Jest to czynnik potrzebny do wykształcenia się takiego „paktu”., a z drugiej strony sam, kształtowany jest pokoleniami. W takich warunkach okres tworzenia porozumienia we współczesnych demokracjach bardzo by się wydłużył. Dlatego też, autorzy przychylni są poglądowi, iż do wykształcenia się paktu między wrogimi frakcjami, może dojść na podstawie zasad rozsądku, i że kultura polityczna jest bardziej wytworem niż twórcą demokracji.
JAK RÓŻNIĄ SIĘ DEMOKRACJE
Ponieważ istoty demokracji nie da się sprowadzić do jednego zestawu instytucji, praktyk czy wartości, społeczności odchodzące od autorytaryzmów mogą budować swoje demokracje z wielorakich składników. Dlatego warto zwrócić uwagę na elementy różnicujące demokracje, zmienne składające się na jej różne typy:
POROZUMIENIE - nie wszyscy obywatele muszą być zgodni co do podstawowych celów działań politycznych, bądź roli państwa,
UCZESTNICTWO - nie wszyscy obywatele muszą w równym stopniu uczestniczyć w życiu politycznym, chociaż muszą mieć takie prawne możliwości,
DOSTĘP - wszyscy obywatele i grupy muszą mieć prawo do wyrażania swoich preferencji, władza nie musi przykładać wobec wszystkich równego znaczenia,
ODPOWIEDZIALNOŚĆ - rządzący nie muszą postępować wg wyrażanych wobec nich preferencji; jeżeli jednak odstępują od akceptowanej linii politycznej muszą być za swoje decyzje odpowiedzialni,
ZASADA WIĘKSZOŚCI - nie musi być jedynym kryterium obsadzania stanowisk, choć ustępstwo od niej powinno być wyjaśnione,
SUWERENNOŚĆ PARLAMENTU - władza ustawodawcza nie musi być najwyższą instancją władz, jeżeli chodzi o stanowienie prawa; jednak jeżeli funkcja tę stanowi władza wykonawcza lub sądownicza, powinna podlegać kontroli i odpowiedzialności politycznej,
RZĄDY PARTYJNE - partie nie są niezbędna forma organizacji,
PLURALIZM - fundamentem życia społecznego nie musi być działalność zróżnicowanych autonomicznych grup, o krzyżujących się interesach,
FEDERALIZM - terytorialny podział władzy nie musi zakładać wielości szczebli i samorządów lokalnych, część kompetencji powinna być jednak przeniesiona,
PREZYDENTURA - najwyższa władza wykonawcza może mieć różną strukturę i sposób powoływania,
KONTROLA I RÓWNOWAGA - nie ma obowiązku by wszystkie gałęzie władzy państwowej się wzajemnie kontrolowały,
CZYM DEMOKRACJA NIE JEST
Istnieje zrozumiałą pokusa, by z pojęciem demokracji wiązać zbyt wielkie, nadzieje, oraz widzieć w niej rozwiązania na wszystkie polityczne, ekonomiczne, kulturowe i społeczne problemy. A tak na pewno nie jest. W ramach obalania tych próżnych nadziei, trzeba wspomnieć, iż:
DEMOKRACJE NIE MUSZĄ BYĆ BARDZIEJ EFEKTYWNE EKONOMICZNIE NIŻ INNE USTROJE.
współczynniki ekonomiczne państw demokratycznych nie muszą być wyższe od autorytarnych, szczególnie w okresie przejściowym, w dłuższym okresie ustrój ten wpływa na poprawę stanu gospodarki; w żaden jednak sposób nie można oczekiwać że zmiany te pojawią się natychmiast;
DEMOKRACJE NIE MUSZĄ BYĆ EFEKTYWNIEJSZYMI FORMAMI RZADÓW NIŻ INNE USTROJE.
tutaj wystarczy zwrócić uwagę na wydłużający się w czasie proces decyzyjny, związany z biurokratyzacją; w dodatku wypracowane kompromisy nie muszą satysfakcjonować każdej, czy nawet którejkolwiek ze stron.
DEMOKRACJE NIE MUSZĄ BYĆ STABILNIEJSZE I ŁĄTWIEJSZE DO RZĄDZENIA NIŻ INNE SYSTEMY.
demokracja dopuszcza wiele grup do rywalizacji o wpływy co może destabilizować system; władza rządowa nie może siłą doprowadzić do względnej równowagi; w związku z rozczarowaniem nowego ustroju, mogą powstawać ugrupowania antysystemowe; demokracja zmusza do kompromisów, które nie muszą zadowalać wszystkich stron, to rodzi konflikty; demokracje mogą okazać się niesterowalne, gdy za dużo grup mających dostęp do władzy, nie będzie potrafiło dojść do porozumienia;
GOSPODARKA PAŃSTW DEMOKRATYCZNYCH NIKONIECZNIE będzie WOLNA OD RESTRYKCJI.
choć w demokracjach społeczeństwa są bardziej otwarte muszą istnieć pewne ograniczenia; i demokracje muszą ściągać podatki oraz kontrolować pewnego typu transakcje; różny jest zakres państwowego interwencjonizmu w poszczególnych typach demokracji;
Tym na co można liczyć, jest pojawienie się instytucji politycznych, które w pokojowym współzawodnictwie będą dążyć do tworzenia i wpływania na politykę, dzięki uregulowanym procedurom będą kanalizować konflikty społeczne i ekonomiczne, zaś dzięki licznym powiązaniom z społeczeństwem obywatelskim będą reprezentować swych członków i nakłaniać ich do wspólnych poczynań.
W przeciwieństwie do reżimów autorytarnych, demokracje mają zdolność do, opartego na aprobacie ogółu przekształcania reguł i instytucji, aby dostosować się do zmieniających się okoliczności Być może nie przynoszą natychmiast wszystkich wspomnianych wyżej korzyści, mają wszakże lepsze niż ustroje autokratyczne, szanse na ich ostateczne uzyskanie.