Kompetencje nauczyciela do realizacji edukacji zdrowotnej uczniów:
- musi posiadać wiedze o zdrowiu i czynnikach je warunkujących.
- musi posiadać umiejętności diagnozowania potrzeb uczniów w zakresie edukacji zdrowotnej
- otwartość na potrzeby innych, empatia, autentyczność
- gotowość do działania na rzecz tworzenia zdrowego środowiska pracy i nauki
- gotowość do tworzenia wzorców zachowań zdrowotnych dla uczniów.
- umiejętność motywowania uczniów o troskę o zdrowie i wspieranie ich w tych działaniach.
- musi posiadać postawę, którą charakteryzuje przekonanie, że zdrowie jest wartością i zasobem dla człowieka i społeczeństwa.
- musi mieć umiejętność współdziałania w realizacji szkolnego programu edukacji zdrowotnej i profilaktyki.
Edukacja zdrowotna dotyczy człowieka czyli osoby( złożeniem ciała, umysłu i ducha) dlatego : w edukacji zdrowotnej ważna jest właściwa koncepcja-> antropologiczne podstawy wychowania.
Człowiek wg S. Kowalczyka- jest sprzężeniem różnorodnych elementów i właściwości: natury i osoby, życia biologicznego i duchownego, przemijalności i nieśmiertelności, wolności i zobowiązań, indywidualnego „ ja” i bycia ku innym.
Antropologiczne podstawy wychowania zdrowotnego - personalistyczne założenie reformy ujmuje wychowanka w kategoriach osoby, przyznając mu prawo do realizacji, do zachowania własnej godności, odmienności, niepowtarzalności do bycia sobą, pełnego rozwoju. „ uczeń jest dzisiaj wartością najwyższą” (MEN). Podmiotowe traktowanie dziecka wymaga odpowiednich zabiegów wychowawczych.” Wychowanie wino obejmować całego człowieka, jestestwo psychofizyczne, ciało i duszę” (MEN). Takie ujęcie wychowania ukazuję potrzebę całościowego wychowania człowieka i podkreśla różnorodność wszystkich dziedzin wychowania- również wychowania fizycznego i zdrowotnego, które służą integracji człowieka.
Aspekty zdrowia - zdrowie składa się z kilku aspektów:
- zdrowie fizyczne
- zdrowie psychiczne
- zdrowie społeczne
- zdrowie duchowe
Takie podejście do zdrowia wiąże się z całościową koncepcją zdrowia, w której zdrowie nie jest ograniczone do wymiaru instrumentalnego, ale nadaje mu się wymiar aksjologiczny.
Paradygmaty ujęcia zdrowia. Zdrowie jako kluczowe pojęcie edukacji zdrowotnej -
Wiek XXI przynosi nowe spojrzenie na człowieka i jego zdrowie. Obecnie coraz więcej autorów opowiada się za taką koncepcją tego zagadnienia, które obejmuję zdrowie w sposób całościowy i komplementarny. Zasadne jest zatem przedstawienie jak historycznie zmieniło się podejście do zdrowia, poprzez tworzenie jego paradygmatów ( paradygmat - to akceptowany przez społeczność, naukowy podstawowy wzorzec, schemat nauki, który jest obowiązujący i powszechny dla danego okresu)
Ewolucja tworzenia paradygmatów zdrowia w kulturze europejskiej - jednym z pierwszych, który uporządkował całokształt poglądów na zdrowie był Hipokrates -ojciec medycyny. W myśl jego poglądów dobre samopoczucie to zdrowie, a złe to choroba. Zależą one od równowagi pomiędzy tym co otacza człowieka a nim samym. Mówił ze zewnętrzna równowaga pomiędzy człowiekiem a środowiskiem pozwala na stworzenie równowagi wewnętrznej.
Wg. Prof. Kulig - ocena zdrowia dokonana przez Hipokratesa jako kategorii dobrego i złego samopoczucia dopuszcza wiele subiektywizmu, który zawężał się pojęcie zdrowia do indywidualnego odczuwania i odbierania otoczenia. Obiektywność pojawiała się dopiero w sformułowaniu zależności zdrowia od równowagi miedzy człowiekiem a otoczeniem. Można obserwować zdrowie jako zewnętrzne jego objawy, efekty, zachowania. To właśnie człowiek jest kryterium obiektywności w ocenie i formułowaniu potencjału zdrowia swojego i innych ludzi. Bowiem przed innym człowiekiem i ludźmi manifestowane są zachowania wskazujące na zdrowie lub jego brak.
FILOZOFIA KARTEZJAŃSKA- organizm człowieka porównywała do wielkiej maszyny działającej z ogromną doskonałością i precyzją. Teoria ta doprowadziła do poznania człowieka, jego funkcji, ale to spowodowało, że reakcje na chorego człowieka została zawężona do perfekcyjnego naprawiania jego zdrowia jako uszkodzonej maszyny biologicznej. Bez widzenia człowieka jako całości. Widzenie człowieka i świata opartego na paradygmacie filozofii kartezjańskiej doprowadziła do szybkiego rozwoju nauk ścisłych, a w medycynie do ogromnego postępu technicznego. Powstały równocześnie naukowe podstawy medycznego i biomedycznego pojęcia zdrowia.
Socjomedyczna koncepcja zdrowia- zaczęto dopatrywać się, iż wpływ na zdrowie człowieka obok czynników biologicznych mają czynniki społeczne. Zdano sobie sprawę, że zdrowie nie jest wyłącznie domeną medycyny ale wielu nauk. Socjomedyczna koncepcja zdrowia oparta jest na myśli neopozytywistycznej wg tej koncepcji, człowiek to przede wszystkim zespół elementów powiązanych względnie prostymi relacjami. Wiedza o każdym elemencie, każdej relacji to wiedza o człowieku jako całości. Zdrowie w tej koncepcji rozumiane było jako kategoria uniwersalna i jednoznaczna dla każdej posługującej się nią osoby. Niezależnie od wpływu i zmiany otoczenia. Zdrowie w ujęciu neopozytywistycznej medycyny to pojęcie nie uwzględniające choroby. Choroba jest ujęta jako odrębne pojęcie a zdrowie jest takim stanem w który nie ujawnia się żadna z jednostek chorobowych wpisanej w międzynarodowej klasyfikacji chorób urazów i przyczyn zgonów. Reasumując przedmiotem uwagi medycyny była choroba, bowiem kategoria zdrowia uznawana była za zbyt trudne określenie. zatem wszelkie działanie w medycynie tj. diagnostyka, nastawione były na walkę z chorobą, oraz na walkę o utrzymanie i przedłużenie życia. W tej koncepcji człowiek traktowany był podmiotowo.
Socjo- ekologiczna koncepcja zdrowia( holistyczne ujęcie zdrowia) - momentem przełomowym dla kształtowania się nowego ujęcia zdrowia, było pojawienie się ekologii obok nauk społecznych. Przedmiotem badań stały się zachowania otaczające chorobę, natomiast biomedyczne aspekty zdrowia stały się w tej orientacji jednym z wielu wyznaczników działania, gdyż o treści działań człowieka w równym stopniu decydować miał cały społeczny, psychologiczny i kulturowy aspekt w jakim znajduje się żyjąca osoba. Przyjęcie takiego myślenia generuje także inny niż dotychczas obraz zdrowia odwołując się inaczej niż pozytywnie do istoty ludzkiej, a dopiero później do zjawisk będących jej urzeczywistnieniem( uzewnętrznieniem). istotę zdrowia wyrażają w tym ujęciu 2 pojęcia:
1) dynamiczna równowaga - opisuje prawidłowy stan relacji pomiędzy poszczególnymi sferami funkcjonowania człowieka ( fizyczna, psychiczna, społeczna). Zakłócenie równowagi jednej sfer na zasadzie wzajemnych powiązań ujawniać się będą również w innych sferach.
2) potencjał zdrowotny- Warunkiem utrzymania równowagi jest potencjał zdrowotny właściwy dla samego człowieka i jego środowiska. Tutaj ZDROWIE to kompletny fizyczny, psychiczny i społeczny dobrostan człowieka a nie jedynie brak choroby czy kalectwa (WHO). Stanowi definicje otwartą, co oznacza, że choroba nie jest pojęciem statycznym, ustalonym raz na zawsze ale wyraża aktualny stan wiedzy medycznej w zakresie zjawisk odzwierciedlających procesy patologiczne zachodzące w organizmie. Wartość życia w tej definicji zostaje w tej definicji wzbogacona bowiem zdrowie oznacza zdolność do prowadzenia życia sensownego i twórczego, satysfakcjonującego danego człowieka. Paradygmat ten wprowadził nowe w stosunku do socjomedycznej koncepcji pojęcie promocji zdrowia, która określona jest jako proces umożliwiający ludziom zwiększenie kontroli nad ich zdrowiem oraz polepszenie i wzbogacenie ich zdrowia ( Karta Ottawska). Koncepcja ta koncentruje się na życiu codziennym człowieka, całej populacji a nie tylko ludziach którzy są zagrożeni chorobą. Koncepcja ta wiąże się z dostarczeniem stałej informacji na temat zdrowia w kontekście życia codziennego. Koncepcja ta została uzupełniona przez neotyczną koncepcje zdrowia, której autorem jest K. Popielski. Poszerza płaszczyznę definiowania zdrowia o wymiar egzystencjonalny. Wiążę się ona z wielowymiarowością znaczenia zdrowia i choroby, stwarza możliwość spojrzenia na człowieka poprzez wiele płaszczyzn, w jakich funkcjonuje i żyje.
Choroba tu jest zagrożeniem zdrowia i jego potencjalności, ale jednocześnie stanowi nierozerwalny element całości pojmowania i rozumienia człowieka, a on sam traktowany jest jako podmiot który jest świadomy własnego zdrowia. Wychowanie zdrowotne nie musi być nudne, można je bowiem wiązać z najgłębszymi motywami postępowania zważywszy, że partycypuje ono w realizacji generalnych celów wychowania, zmierzając do poznania i zrozumienia samego siebie oraz opanowania najtrudniejszych ze sztuk „ sztuki życia” (M. Demel)
Zdrowie człowieka i czynniki je warunkujące - zdrowie to stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego, i społecznego a nie jedynie brak choroby czy kalectwa. Człowiek jest całością na którą składa się:
- zdrowie fizyczne - to prawidłowe funkcjonowanie organizmu, wszystkich jego układów i narządów.
- zdrowie psychiczne- czyli zdolność do jasnego i logicznego myślenia oraz zdrowie emocjonalne wyrażające się w zdolności do rozpoznawania własnych uczuć.
- zdrowie społeczne - zdolność utrzymywania prawidłowych relacji z innymi ludźmi
- zdrowie duchowe- związane z wierzeniami i praktykami religijnymi.
Czynniki mające wpływ na zdrowie-
- środowiskowe ( zanieczyszczenia, hałas, promieniowanie)
- genetyczne( geny, płeć)
- społeczne ( tryb życia, żywienie, nawyki)
B. Wojnarowska - człowiek budując własne zasoby dla zdrowia potrafi skutecznie radzić sobie ze stresorami i tym samym przesuwa się w kierunku bieguna zdrowia.
Nowe podejście do zdrowia i choroby A. Antonovskiego - koncepcja salutogenezy (salus- zdrowie) - zdrowie i choroba są krańcami kontinuum. Każdy człowiek zajmuję pewną pozycje między biegunami” absolutnego zdrowia” i całkowitej choroby”.
Zdrowie to :
- wartość dzięki której jednostka może realizować swoje aspiracje i potrzebę satysfakcji , zmieniać siebie i swoje środowisko.
- zasób ( bogactwo) dla społeczeństwa, tylko zdrowe społeczeństwo może tworzyć dobra materialne i kulturowe, osiągać odpowiedni poziom jakości życia.
- środkiem a nie celem codziennego życia - umożliwiającym lepszą jego jakość.
- zdrowie jest wartością ponieważ jest cenione i pożądane( musi być ukazywane przez rodziców i wychowawców jako wartość)
- troska o nie powinna być przejawiana przez rodzinę, przedszkole, szkołę oraz inne instytucje a wszelkie zabiegi wychowawcze skierowane na przygotowanie do kultury zdrowia.
- edukacja zdrowie a może być skuteczna tylko w takim procesie wychowawczym w którym podstawowym i zasadniczym źródłem celów wychowawczych są wartości istotne dla naszego bytu, wartości które pomagają nam w budowaniu swego człowieczeństwa
- wychowanie młodego człowieka powinno polegać na kształtowaniu i rozwijaniu jego świadomości w zakresie troski o zdrowie własne i innych.
Zachowanie zdrowotne- można określić jako działanie, postępowanie, które bezpośrednio lub pośrednio wpływa na zdrowie i samopoczucie człowieka. Możemy wyróżnić zachowania:
a)zachowania sprzyjające zdrowiu( działania prozdrowotne, pozytywne):
- aktywność fizyczna
- racjonalne żywienie
- utrzymywanie czystości ciała i otoczenia
- zachowanie bezpieczeństwa
- radzenie sobie ze stresem
- poddawanie się profilaktycznym badania
- utrzymywanie właściwych relacji między ludźmi.
b) zachowanie zagrażające zdrowiu -
- palenie tytoniu
- nadużywanie alkoholu
- nieodpowiednie zachowania seksualne
Styl życia (sposób bycia) jest pojęciem szerszym. Zakres i formy codziennych zachowań, swoistych dla danego człowieka lub określonej grupy.
a) zdrowy styl życia - to świadome zachowania sprzyjające poprawie i ochronie zdrowia. Zdrowy styl życia polega na dbałości o higienę ciała i higienę psychiczną. Poddawanie się okresowym badaniom stanu zdrowia, nie palenie tytoniu i nie nadużywanie narkotyków. Umiarkowanie w piciu. Prawidłowe odżywianie.
Promocja - proces umożliwiający człowiekowi zwiększenie oddziaływani na własne zdrowie w sensie jego poprawy i utrzymania. Wg. Wojnarowskiej - to sztuka pomagania ludziom zmienić swoje życie na lepsze w różnych okresach życia. To również interwencja w systemy społeczne tj. rodzina, szkoła. Społeczności lokalne.
Założenia współczesnej edukacji zdrowia i promocji zdrowia: we spółczesnym ujęciu edukacji zdrowotnej, w której zdrowie ujmowane jest w kontekście wartości, istotne jest promowanie zdrowia, kształtowanie zdrowego stylu życia już od najmłodszych lat. Ważna jest systematyczna edukacja rozpoczęta w rodzinie jako środowisku wprowadzającym dziecko w zasady zdrowego stylu życia a następnie kontynuowania działań przez przedszkole i szkołę jako środowisko uzupełniające.
Profilaktyka (prewencje, zapobieganie) - obejmuje ona wszelkie działania podejmowane w celu zapobiegania czemuś. Obronie przed nieporadnymi skutkami czegoś. W odniesieniu do zdrowia, profilaktyka są to działania dla eliminowania czynników ryzyka i przyczyn chorób lub innych zaburzeń. Dzięki tym działaniom można chronić zdrowie, czyli utrzymywać je na tym samym poziomie. 3 poziomy profilaktyki:
- profilaktyka pierwszorzędowa - dotyczy całej populacji lub jej części , są to działania najwcześniejsze, których celem jest uprzedzenie ewentualnego zagrożenia lub zaburzeń zdrowia.
- profilaktyka wtórna - dotyczy osób, ze zwiększonym ryzykiem występowania zaburzeń lub choroby. Dotyczy tych osób u których stadium zaburzeń lub choroby jest jeszcze wczesne. Celem tej profilaktyki jest wczesne wykrycie objawów i zaburzeń. I rozpoczęcie ich leczenia lub korekcji.
- profilaktyka trzeciorzędowa- dotyczy ludzi chorych i niepełnosprawnych. Zapobieganie dalszym, niepożądanym skutkom fizycznym i psychospołecznym choroby.
Edukacja zdrowotna to wg :
a) M. Demel - jest integralna częścią kształcenia pełnej osobowości. Polega ono na : kształtowaniu sprawności, postaw wobec zdrowia, umożliwiających jego ochronę i doskonalenie oraz pobudzeniu pozytywnego zainteresowania sprawami zdrowia.
b) T. Williams - jest to proces w którym ludzie uczą się dbać o zdrowie własne i społeczności w której żyją.
c) L. Baric jest to proces przekazywania i nabywania wiedzy, umiejętności, niezbędnych do przeżycia i poprawy jakości życia.
Głównym celem edukacji zdrowotnej jest zdrowy styl życia. Współczesna koncepcja tzw. środowiskowa koncentruje się na rozwoju u ludzi chęci, zdolności i kompetencji do działania:
-wiedzy i umiejętności „wglądu” w siebie
- zaangażowania i motywacji
- wizji przyszłości
- doświadczeń zdobytych w konkretnych działaniach.
Edukacja zdrowotna obejmuję przekazywanie i nabywanie lub korektę:
- świadomości i rozumienia zdrowia
- wiedzy o zdrowiu, czynnikach zwiększających jego potencjał i stwarzających ryzyko dla zdrowia .
- postaw wobec zdrowia własnego i innych
-umiejętności niezbędnych dla kształtowania zachowań sprzyjających zdrowiu i radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami, podejmowaniu właściwych decyzji i wyborów.
Koncepcja wszechstronnej edukacji zdrowotnej dzieci propagowanej przez WHO, UNESCO, UNICEF:
- holistyczne podejście do zdrowia
- zachęcenie dzieci do zdrowego stylu życia
- stworzenie w placówkach oświatowych warunków i możliwości sprzyjających zdrowiu
- wykorzystywanie okoliczności sprzyjających edukacji zdrowotnej ( programy autorskie, wzorce osobowe)
- uwzględnienie czynników warunkujących zdrowie związanych z ludźmi i środowiskiem.
- Dążenie do harmonizowanej wiedzy o zdrowiu, które dziecko uzyskuje z kilku źródeł ( rodzina, nauczyciele, rówieśnicy, reklama)
Szczeble wychowania zdrowotnego wg M. Demela -
- heteroedukacja - odnosi się do okresu dzieciństwa. Dziecko jest podmiotem wszelkich zabiegów opiekuńczo pielęgnacyjnych. Dziecko nabywa wiele dobrych i złych przyzwyczajeń np. brak nawyku mycia zębów czy rąk, jedzenie godzinami. Okres heteroedukacji jest szczególnie ważny, ponieważ w tym okresie dziecko poprzez obserwacje zachowań własnych rodziców już nabywa pewne nawyki higieniczne. Uczy się mycia rąk przed posiłkami, mycia zębów. Tworzy się pewien fundament postawy prozdrowotnej wychowanka.
- autoedukacja - dotyczy okresu dojrzewania, może mieć charakter utrwalenia dotychczasowego programu ale na tym etapie często zaczyna tworzyć się nowy życiowy program. Zbudowany często na rewizji dotychczasowych nawyków higienicznych lub lansowanych przez otoczenie modeli i wzorców. Pojawiają się nowe zainteresowania własnym ciałem, wyglądem, sprawnością. Rozwijają się nowe ambicje i zamiłowania. A równocześnie rozszerza się wiedza o własnym organizmie i rządzącym nich prawach. One stanowią podłoże autoedukacji w zakresie wychowania zdrowotnego, która będzie trwać i pogłębiać się dalej po zakończeniu rozwoju.
- heteroedukacja odwrócona- etap kiedy to wychowanek zaczyna wychowywać innych czyli rodzeństwo, kolegów, rodziców. Zwracając uwagę na przestrzeganie zasad higieny, które stały się dla niego już nienaruszalne. Ukształtowanie takiej postawy aktywnego propagowania zdrowia powinno być ostatecznym etapem wych. zdrowotnego.
M. Demel szczeble wych, zdrowotnego pogrupował w trzy dziedziny działań:
- do 1 zalicza te które maja na celu ochronę zdrowia i zapobieganie jego uszkodzeniu( higiena osobista, otoczenia, pracy, wypoczynku, wychowania, walka z nałogami, alkoholizmem, nikotynizmem)
- do 2 wchodzą kwestie ratownictwa. Pierwsza pomoc w nagłych wypadkach. Umiejętność współdziałania w chorobie i rehabilitacji pacjenta z lekarzem. Zasady korzystania z leków.
- do 3 grupy wchodzą działania prowadzące do czynnego doskonalenia zdrowia a wiec: hartowania również psychicznie, umiejętność stymulowania i samokontroli swojego rozwoju somatycznego, motorycznego, psychicznego oraz stanu zdrowia. Świadome stosowanie ćwiczeń ruchowych, wychowanie seksualne, przygotowanie jednostki do samodzielnego życia.
Wychowanie zdrowotne ujęcie tradycyjne a spółczesne:
Wychowanie zdrowotne w ujęciu tradycyjnym( przed reformą)- rozumiane było jako ochrona zdrowia lub jego poprawa, świadome uczenie się i modyfikowanie zachowań. Głównym celem było upowszechnienie wiedzy na temat zdrowia oraz poradnictwa w odniesieniu do zagrożeń zdrowia. Działania podejmowane były okazjonalnie i nie charakteryzowały się systematycznością.
Współczesne ujęcie wychowania zdrowotnego - w zreformowanej szkole realizowana jest edukacja zdrowotna połączona z promocją zdrowia, która jest konsekwencją całościowego (holistycznego) ujęcia zdrowia.
Założenia współczesnej koncepcji wychowania w szkole - w zreformowanej szkole wychowanie opiera się na koncepcji wszechstronnego wychowania człowieka. MEN o wych w szkole - wychowanie jest wspomaganiem rozwoju wychowanka we wszystkich sferach jego osobowości( fizycznej, psychicznej, umysłowej, społecznej, duchowej)
Obszary tematyczne edukacji zdrowotnej ( bloki tematyczne) :
- higiena osobista i otoczenia
- bezpieczeństwo i pierwsza pomoc
- żywność i żywienie
- ruch w życiu człowieka
- praca i wypoczynek
- zdrowie psychospołeczne
- życie bez nałogów
- edukacja seksualna
- życie w rodzinie: psychologiczne i środowiskowe aspekty edukacji zdrowotnej.
Edukacja zdrowia w szkole opiera się na tzw. „ kamieniach węgielnych” aspekty:
- „ ja” i troska o mnie
- „ja” i moje relacje z innymi ludźmi
- „ ja” i moje środowisko
Oświata sanitarna wg H. Bentlantowej - tematyka oświaty sanitarnej wiąże się z kultura życia codziennego, zbiorowego i osobistego. Podstawą oświaty zdrowotnej jest higiena, która wiążę się z higiena osobistą, otoczenia, żywienia, pracy, wypoczynku, z higieną psychiczną.
- higiena osobista -obejmuje problemy czystości i pielęgnacji ciała do czego najczęściej starają się wdrożyć rodzice i nauczyciela. W ramach higieny osobistej mieści się higiena ubioru, który powinien odpowiadać warunkom względności od tego do czego służy. Do higieny osobistej zalicza się również sprawy żywienia, obejmujące zarówno skład jak i wartości odżywcze posiłku, kultura i warunki spożywania posiłku. Do problemów higieny osobistej zalicza się sposób organizacji dnia. Uwzględnienie optymalnego ułożenia w czasie zajęć i czynności wykonywanych przez dziecko w ciągu dnia.
- higiena środowiska (w jakim przebywają i rozwijają się dzieci)- obejmuje całość warunków domowych, jakość mieszkania, warunki wypoczynku i snu, miejsce do pracy domowej ucznia, właściwości otoczenia domu, które jest dla dziecka terenem zabaw oraz higieniczne warunki szkoły. O higienie środowiska często decyduje położenie domu( czy jest to przemysłowa okolica, wieś czy miasto). Dobroczynny wpływ na rozwój mają wyjazdy dzieci na obszary czyste w ramach wypoczynku letniego.
- higiena szkolna- w dążeniu do poprawy higieny życia i rozwoju młodych pokoleń, szczególna uwagę poświęca się szkole. Ponieważ:
a) szkoła przez wiele lat w których przebiega intensywny rozwój dziecka pełni w jego życiu role dominującą, podporządkowując własnym potrzebą wszystkie inne sprawy. Szkoła to suma czynników wyraźnie wpływających na rozwój dziecka
b) szkoła jest dużym zbiorowiskiem młodych ludzi, co stwarza potencjalne zagrożenie epidemiologiczne, w większej skali przenoszenie chorób, pasożytów.
c) szkoła w swej funkcji dydaktyczno- wychowawczej powinna wykształcić w uczniu obyczaj higienicznego życia, tzn. przyzwyczaić dzieci do dbania o higienę osobistą, nauczyć rozkładać swoje siły, racjonalnie gospodarować czasem przez umiejętne łączenie pracy z odpoczynkiem.