21. Obywatelskie prawa polityczne
Prawo do wolnych wyborów a inne obywatelskie prawa polityczne
prawo do wolnych wyborów jest jednym z niewielu praw należących do kategorii praw obywatelskich
prawa obywatelskie - przysługujące tylko obywatelom danego państwa
prawo do wolnych wyborów to prawo polityczne, bo wiąże się z uprawnieniami jednostki (obywateli) w zakresie kształtowania i wpływania na życie polityczne i publiczne
Katalog praw obywatelskich w MPPOiP (art. 25) - 3 uprawnienia:
uczestniczenia w kierowaniu sprawami publicznymi bezpośrednio lub za pośrednictwem swobodnie wybranych przedstawicieli
korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego w uczciwych wyborach, przepr. okresowo, opartych na głosowaniu powszechnym, tajnym i równym, gwarantującym wyborcom swobodne wyrażanie woli
dostępu do służby publicznej w swoim kraju na ogólnych zasadach równości
charakterystyczną cechą tego katalogu jest to, że art. 25 przewiduje nie tylko „prawo”, ale i „możliwość” (opportunity) korzystania z wymienionych uprawnień bez nierozsądnych (nieuzasadnionych) ograniczeń
system Paktu zawiera szerszy katalog obywatelskich praw politycznych, a także mocniejsze gwarancje w zakresie prawa do wolnych wyborów
Komitet Praw Człowieka poświęcił prawom politycznym „Uwagi Ogólne” nr 25 z 12.07.1996:
podkreślił, że wszelkie warunki i ograniczenia dot. korzystania z praw zawartych w art. 25 Paktu powinny opierać się na rozsądnych i obiektywnych kryteriach
można wprowadzać wyższe cenzusy wieku do kandydowania na określone stanowiska, ale prawo głosowania powinien mieć każdy dorosły obywatel
korzystanie z obywatelskich praw politycznych nie może być zawieszone lub odebrane bez podstawy prawnej oraz obiektywnych i zasadnych powodów (okolicznością to usprawiedliwiającą może być np. choroba umysłowa)
„sprawy publiczne” (art. 25 (a))- szerokie pojęcie, wiąże się z wykonywaniem władzy politycznej, w szczeg. legislacyjnej, wykonawczej i administracyjnej
obejmuje więc wszystkie aspekty adm. publ. oraz udział w formułowaniu i wdrażaniu poliyki na szczeblu międzynarodowym, krajowym, regionalnym i lokalnym
uczestniczenie w kierowaniu sprawami publicznymi przez swobodnie wybranych przedstawicieli zakłada rzeczywiste wykonywanie przez nich funkcji władczych
przedstawiciele powinni poddawać się procesowi wyborczemu przeprowadzanemu zgodnie z art. 25 (b) Paktu.
udział w życiu publ. wymaga, aby obywatele mogli wpływać na sprawy publiczne przez debaty i dialog z demokratycznie wybranymi przedstawicielami
tworzenie organizacji pozarządowych
zapewnienie wolności ekspresji, zgromadzeń i stowarzyszania się
„uczciwe wybory” (art. 25 b)) są niezbędne dla egzekwowania odpowiedzialności przedstawicieli z tytułu wykonywania władzy ustawodawczej lub wykonawczej
prawo do głosowania w wyborach i referendach może przewidywać rozsądne ograniczenia, ale wprowadzenie cenzusu majątkowego czy związanego z wykształceniem zaprzecza standardowi z art. 25 Paktu
prawo dostępu na zasadzie równości do służby publicznej (art. 25 c Paktu) wymaga, aby kryteria i proces rekrutacji były obiektywne i rozsądne
to samo dot. promowania, zawieszania w obowiązkach i zwalniania urzędników służby publicznej
dostęp do służby publ. nie może opierać się na przesłankach dyskryminacji (art. 2 ust. 2 Paktu)
Prawo do wolnych wyborów w systemie EKPC
nie zostało ono zawarte bezpośrednio w treści EKPC
a) wyprowadza się je z art. 3 Protokołu dodatkowego do EKPC z 1952 r. (Protokół nr 1):
“Wysokie Układające się Strony zobowiązują się organizować w rozsądnych odstępach czasu wolne wybory oparte na tajnym głosowaniu, w warunkach zapewniających swobodę wyrażania opinii ludności w wyborze ciała ustawodawczego”
b) interpretacja tego art.:
początkowo (pocz. lat 60.): Komisja uważała, że art. ten nie gwarantuje jednostce “prawa” do wzięcia udziału w wyborach ze względu na charakt. sformułowanie tego artykułu
rozumowanie to odrzucone - w 1967 r. Komisja orzekła, że art. ten implikuje “powszechność” wyborów
ale nawet ta zmiana w orzecznictwie nie rozwiała wątpliwości, czy art. ten może być przedmiotem skargi indywidualnej
bo konstrukcja art. 3 nie wspomina o prawie czy wolności
sytuacja rozwiązana w pierwszym orzeczeniue ETPC dot. tego standardu:
sprawa Mathieu-Mohin and Clerfayt pko Belgii 1987 r: Trybunał stwierdził, że międzypaństwowe zabarwienie art. 3 nie przekłada się nie jakąkolwiek różnicę w stosunku do innych, materialnoprawnych postanowień EKPC i Protokołów
Powodem odmiennego sformułowania było pragnienie nadania większej powagi podjętemu zobowiązaniu i to, że pierwszorzędnym zadaniem Państwa w tym zakresie nie jest powstrzymywanie się od działania czy brak ingerencji, ale podjęcie pozytywnych środków w celu “przeprowadzania” demokratycznych wyborów
orzecznictwo strasburskie wywiodło 2 komplementarne składniki prawa do wolnych wyborów rationae personae:
prawo do głosowania
prawo do kandydowania w wyborach paralementarnych
jednak za każdym razem zwracano uwagę na szeroki margines oceny przysługujący państwom przy określaniu warunków realizacji zobowiązania
nałożone przez Państwa ograniczenia podlegają ścisłej kontroli Trybunału
wymogi rationae materiae płynące z art. 3 - są to ściśle powiązane gwarancje “wolnych wyborów”:
przeprowadzanych w rozsądnych odstępach czasu
z zachowaniem zasady tajności
w warunkach zapewniających wolne wyrażanie opinii przez ludność przy wyborze organu legislacyjnego
art. 25 Paktu explicite nawiązuje do wymogu “powszechności” i “równości” wyborów
art. 3 I Protokołu do EKPC nie mówi nic na ten temat dopiero orzecznictwo Komisji i Trybunału wyprowadziło te gwarancje z ogólnego standardu wolnych wyborów
Zakres art. 3 I Prot. do EKPC jest znacznie ograniczony z uwagi na wyraźne wskazanie w jego treści, że gwarancja wolnych wyborów odnosi się do organu legislacyjnego
“organ legislacyjny” - pojęcie to należy interpretować w świetle porządku konst. danego państwa, więc nie musi oznaczać tylko parlamentu krajowego, ale także np. parlamenty w landach państw federalnych; wyjątk. art. 3 stosuje się do zgromadzeń ustawodawczych na szczeblu regionalnym
czy art. 3 można zastosować w przypadku wyborów do polskich organów uchwałodawczych sam. terytorialnego?
z jednej strony nie wykonują one władzy legislacyjnej
ale katalog źródeł prawa powsz. obow. w RP obejmuje tzw. akty prawa miejscowego wydawane przez org. sam. ter.
Michael uważa, że art. 3 nie obejmuje wyborów do ciał samorządowych, bo jest to sprzeczne z historyczną, językową i celowościową interpretacją tego przepisu
art. 3 nie można zastosować do wyborów prezydenckich ani do referendów
ETPC stanął na stanowisku, że art. 3 ma zastosowanie do wyborów do Parlamentu Europejskiego więc także prawa wyborcze obywateli UE objęte są ochroną na podst. EKPC
Regulacje prawne dot. czynnego prawa wyborczego w aspekcie podmiotowym sprowadzają się najczęściej do:
cenzusu obywatelstwa:
uzależnienie prawa do głosowania od posiadania obywatelstwa danego kraju jest w pełni zgodne ze standardem wolnych wyborów
problem udziału mniejszości narodowych w życiu społecznym, a tym samym życiu politycznym: rozważa się od pewnego czasu poświęcenie tym sprawom odrębnego Protokołu do EKPC
problem ten poruszono m. in. w art. 15 Konwencji Ramowej o Ochronie Mniejszości Narodowych z 1995:
Państwa stworzą warunki niezbędne dla skutecznego uczestniczenia osób należących do mniejszości narodowych w życiu kulturalnym, społecznym i gospodarczym oraz w sprawach publicznych, w szczególności tych, które ich dotyczą.
Europejska Konwencja o Udziale Cudzoziemców w Życiu Publicznym na Szczeblu Lokalnym z 1992: zawiera postanowienia eliminujące cenzus obywatelstwa przy wyborach do org. uchwałodawczych stopnia lokalnego ale tę Konwencję ratyfikowało tylko 8 państw RE
cenzusu wieku
większość porządków prawnych krajów europejskich przyznaje czynne prawo wyborcze osobom po ukończeniu 18 r.ż.
jest to całkowicie uprawniony warunek korzystania z prawa wyborczego
w UK pojawił się postulat obniżenia tego wieku do 16 lat, z racji niższego wieku podlegania odp. karnej, wchodzenia na rynek pracy i podlegania obowiązkom podatkowym
cenzusu zamieszkania
mniej oczywisty, ale zgodny z standardem EKPC jest wymóg zamieszkania na terytorium danego kraju jako przesłanka prawa do głosowania
cenzus zamieszkania został uznany przez Komisję za dopuszczalny z następujących powodów:
osoby nie zamieszkałe na terytorium swojego kraju nie są tak bezpośrednio zainteresowane oraz poinformowane o codziennych problemach tego kraju, jak jego mieszkańcy
kandydaci startujący w wyborach mają mniejszy dostęp do osób nie mieszkających w kraju, stąd nie mogą zaprezentować w wystarczający sposób swoich programów wyborczych
osoby nie zamieszkałe na terytorium swojego kraju mają mniejszy wpływ na wybór kandydatów i treść ich programów wyborczych
występuje dużo mniejsza korelacja między prawem do glosowania a wpływem działalności wybranego organu na życie wyborcy
nie powoduje powstania niedozwolonej dyskryminacji, które wprowadzając cenzus zamieszkania przewiduje wyjątki wobec osób pozostających za granicą w służbie dyplomatycznej
zgodne z art. 3 jest też ograniczenie przeprowadzania wyboród do terytorium danego Państwa
inne ograniczenia:
isotną przesłanką prawa wyborczego jest posiadanie pełni praw publicznych
pozbawienie praw publicznych prawomocnym wyrokiem sądu stwarza sytuację legalną z punktu widzenia EKPC (Komisja uznała za zgodne z EKPC nawet dożywotnie pozbawienie praw publ. wobec osób, które kolaborowały z okupantem w czasie II w.św.; ale w obecnych warunkach czy dopuszczalne dożywotnie pozb. praw publ. - to dyskusyjne)
Komisja uznała za zgodne z EKPC także autmatyczne pozbawiania prawa do głosowania na 3 lata wszystkich skazanych na karę pozbawienia wolności powyżej 1 roku - spotkało się to z krytyką doktryny
Orzecznictwo ETPC na tle prawa do wolnych wyborów
sprawa Matthews v. UK 1999:
ETPC zakwestionował sposób organizowania wyborów do Parlamentu Europejskiego za Gibraltarze ETPC przeprowadził analizę kompetencji PE w zakresie stanowienia prawa, potwierdzając autonomiczność pojęcia “organ legislacyjny” z art. 3
sprawa Selim Sadak i inni przeciwko Turcji 2002
ETPC stwierdził, że unieważnienie mandatu parlamentarnego w wyniku rozwiązania partii przez Sąd Konstytucyjny stanowi naruszenie art. 3
sprawa Podkolzina p. Łotwie 2002:
ETPC stwierdził naruszenie prawa do wolnych wyborów z uwagi na skreślenie skarżącego z listy kandydatów w wyborach paralemntarnych motywowane niedostateczną znajomością języka łotewskiego
sprawa Zdanoka p. Łotwie 2004:
naruszenie prawa do wolnych wyborów polegało na pozbawieniu biernego prawa wyborczego osoby zaangażowanej w działalność partii komunistycznej przed odzyskaniem przez Łotwę niepodległości
sprawa Melnychenko v. Ukraina 2004:
odmowa zarejestrowania kandydata z powodu podania przez niego informacji o adresie stałego zamieszkania w kraju, mimo przebywania na stałe za granicą, stanowiła naruszenie prawa do wolnych wyborów
sprawa Sukhovetskyy p. Ukrainie
wstępna dopuszczalność zarzutu art. 3, polegającego na odmowie zarejestrowania kandydata w wyborach parlamentarnych z uwagi na niezapłacenie przez niego “depozytu wyborczego” w wysokości 60-krotnego miesięcznego dochodu - sprawa oczekuje na rozpatrzenie
4