Rozbiory przerwały swobodny rozwój i dostosowaną do potrzeb narodowych organizację wychowania i oświaty w Polsce. O szkolnictwie w poszczególnych dzielnicach nie decydowały rację i potrzeby ogólnopolskie, ale racje państw zaborczych, które reprezentowały rozmaite ustroje społeczno-ekonomiczne, rozmaite stopnie ich rozwoju, różne kultury i różne interesy polityczne. Pod jednym tylko względem działalność państw zaborczych w dziedzinie szkolnictwa była zgodna, a mianowicie zaborcy dążyli do tłumienia polskich aspiracji politycznych i narodowych.

Polska utraciła ogrom ziem na rzecz zaborców. I rozbiór Polski miał miejsce 5 sierpnia 1772r. gdzie Rosja przywłaszczyła sobie ziemię na wschód od Dźwiny i Dniepru (Inflanty Polskie, Połock, Witebsk, Homel). W II Rozbiorze Polski (23stycznia 1793r.) Polska utraciła Podole, Wołyń, część późniejszych ziem białoruskich ( z Mińskiem i Pińskiem). III Rozbiór Polski, który odbył się 24października 1795r. dołączył do ziem rosyjskich ziemię litewsko-ruskie z Wilnem, Mitawą, Brześciem, Łuckiem i Grodnem.

Na terenach Rzeczypospolitej, które w wyniku rozbiorów weszły w skład państwa rosyjskiego szkolnictwo polskie funkcjonowało nadal, choć obraz jego był zróżnicowany. Na ziemiach białoruskich

i ukraińskich objętych I rozbiorem, zachowały się szkoły zakonne w większości jezuickie. Katarzyna II nie uznała bowiem breve papieskiego z roku 1772 o kasacie zakonu jezuitów i zezwoliła mu na dalsze prowadzenie szkół; zakon z kolei wywdzięczał się caratowi lojalnością i mobilizował szlachtę polską do wiernopoddańczych deklaracji. Jezuici prowadzili dawne szkoły bez istotnych zmian programu, stwarzając szlachcie polskiej możność tradycyjnego kształcenia swych synów.

Na obszarach włączonych do Rosji w wyniku II i III rozbioru, działały szkoły polskie zreformowane przez Komisję Edukacji Narodowej.

Jednakowoż do jawnej walki ze szkolnictwem polskim bezpośrednio po rozbiorach nie doszło m.in. dlatego, że pozyskane wyniku rozbiorów Polski obszary reprezentowały jedyne na obszarze państwa rosyjskiego większe skupiska szkolne, a w rosyjskich kołach rządowych ujawniły się tendencje do wyrównania zacofania oświatowego Rosji w stosunku do zachodu.

Po objęciu rządów przez Aleksandra I sytuacja polityczna w Europie skłoniła cara do próby pozyskania Polaków. W najbliższym jego otoczeniu znaleźli się więc tacy wybitni przedstawiciele polskiej arystokracji jak Adam Jerzy Czartoryski i Seweryn Potocki, którzy wywierali wpływ na organizację szkolnictwa.

W 1802r. powołano w Rosji Ministerstwo Oświaty, a w 1804r. utworzono Komisję Szkolną do której weszli m.in. A.J. Czartoryski i Potocki.

Głównym ogniskiem życia naukowego w zaborze rosyjskim po upadku kraju było Wilno. Rolę tę odgrywało jako siedziba Akademii Wileńskiej, którą w 1803r. przekształcono w Uniwersytet.

Jednym z najbardziej charakterystycznych zjawisk występujących na Uniwersytecie jako ośrodku promieniowania kulturalnego była aktywność organizacyjna studentów . Ruch organizacyjny polskiej młodzieży stanowił odnogę nurtu ogólnoeuropejskiego. Hasła wolnościowe i liberalne znajdowały wśród niej szczególnie żywy oddźwięk, wyrażały bowiem nadzieję na odzyskanie niepodległości, które wiązano ze zwycięstwem ideologii liberalnej i załamaniem się reakcyjnych rządów.

Czołową organizacją młodzieży studenckiej Uniwersytetu Wileńskiego było Towarzystwo Filomatów-organizacja ściśle tajna utworzona w roku 1817 przez 6studentów m.in. Józef Jeżowski, Tomasz Zan Adam Mickiewicz i Onufry Pietraszkiewicz. Ruch związkowy młodzieży Uniwersytetu Wileńskiego i szkół średnich bacznie obserwowały władze carskie i postanowiły go zdławić.

W 1824r. wydane zostały surowe wyroki w gimnazjach prowincjonalnych na uczniów należących do tajnych organizacji-zsyłki do Rosji na roboty i wcielenia do wojska, wprowadzono cenzurę, kontrolę książek sprowadzanych z zagranicy, wprowadzono nadzór nad młodzieżą, wszystkie stowarzyszenia zostały zakazane, likwidacji uległy czasopisma Uniwersytetu z wyjątkiem zreformowanego „Dziennika Wileńskiego”.

Przedstawiciele Kościoła, arystokracji feudalnej i reakcyjnej części szlachty bronili zaciekle porządku opartego na wyzysku chłopa, paktowali z zaborcą i bronili szkółki parafialnej na wsi o niskim poziomie nauczania, podporządkowanej całkowicie władzy proboszcza i dworu. 1807-1812 jest to okres tworzenia publicznego szkolnictwa elementarnego na ziemiach polskich. Ustawa z roku 1808 pt. Urządzenie szkół miejskich i wiejskich elementarnych, wydana przez Izbę Edukacyjną Księstwa Warszawskiego, głosiła, że „[...] żadne miasto, miasteczko ani wieś nie ma zostawać bez potrzebnej dla siebie szkoły. Wieś, która sama nie może utrzymać szkoły, ma być przyłączona do szkoły najbliższej”. Izba-za wzorem Komisji Edukacji Narodowej- powołuje Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych dla opracowania podręczników, w którym to Towarzystwie -choć krótko- działa jeden z najzdolniejszych pedagogów owych czasów, Konstanty Wolski (1762-1810). Wolski przygotowuje i wydaje m.in. nowy elementarz pt. Nauka początkowego czytania, pisania i rachowania, który zawiera jednocześnie wiadomości z geografii i przyrody, oraz tzw. Przepisy dla nauczycieli dających naukę początkowego czytania. Książki te są początkiem okresu w Polsce w dziejach metodyki nauczania początkowego. Po raz pierwszy wprowadzają u nas do nauki czytania i pisania tzw. metodę dźwiękową i poprzedzają właściwą naukę czytania i pisania określonymi ćwiczeniami wstępnymi.

Sprawę kształcenia dzieci proletariatu miejskiego i rzemieślników gorąco popierał Stanisław Staszic, który organizował m.in. niedzielne szkoły dokształcające zawodowe. Jest to zaczątek szkolnictwa zawodowego w Polsce.

Zniesienie w 1821r. przez klerykalnego i służalczego ministra Stanisława Grabowskiego, następcy St. Potockiego, obowiązku płacenia składek na szkoły podkopało byt przede wszystkim szkół wiejskich. Rozwój oświaty powszechnej został zahamowany. Po upadku powstania listopadowego zaczęto szkoły gwałtownie rusyfikować, a od roku 1851 został zniesiony nawet formalny obowiązek posyłania dzieci do szkoły.

Próbę odbudowy szkół elementarnych i ich spolszczenia w Królestwie podjął Aleksander Wielopolski (1803-1877), któremu udało się doprowadzić do wskrzeszenia w 1861 roku Komisji Rządowej Wyznań i Oświecenia Publicznego i wydania w maju 1862r. nowej Ustawy Szkolnej. Ustawa przywracała na ogół polski charakter szkolnictwa w Królestwie, nawiązując do urządzeń w tej dziedzinie Księstwa Warszawskiego. Dotyczyła wszystkich rodzajów i szczebli szkolnych, opierała się na zasadach szczerze demokratycznych, przewidywała znaczny udział społeczeństwa w sprawach szkolnictwa, wypowiadała przekonanie, że nauka jest prawem i obowiązkiem każdego obywatela. Reforma szkolna Wielopolskiego tylko częściowo weszła w życie. Tragedia powstania styczniowego spowodowała natychmiastowe zniszczenie odradzającej się polskiej oświaty powszechnej. W roku 1867 wprowadzono język rosyjski, zamiast polskiego, nawet do szkół elementarnych. Najgroźniejsze rozmiary rusyfikacja przybrała za czasów Apuchtina jako kuratora (1879-1897) okręgu naukowego warszawskiego. Wszelkie ślady polskości prześladowano bezwzględnie; w szkołach ludowych zniesiono nawet naukę religii po polsku. Odpowiedzią na te politykę zaborcy była coraz szerzej rozwijająca się tajna oświata polska. Powszechna metoda było organizowanie tajnych spotkań. Uzupełniano na nich wiedzę z historii kraju, czytano dzieła największych polskich poetów: Mickiewicza i Słowackiego. To właśnie poezja Adama Mickiewicza wywarła największy wpływ na psychikę tych uczniów.

SZKOLNICTWO ŚREDNIE

W dziedzinie szkolnictwa średniego możliwości polskiej inicjatywy pedagogicznej były pod zaborami bardzo ograniczone wskutek tego, że szkolnictwo to było z reguły zarządzane i nadzorowane centralnie przez rządy zaborcze i poddane bezwzględnej rusyfikacji albo germanizacji. Jednakże gdy tylko pojawiły się choćby nawet minimalne możliwości własnej pracy i decyzji, podejmowano natychmiast owocną i postępową działalność praktyczną.

Przykładem takiej działalności w początkach XIX wieku może być działalność księcia Adama Czartoryskiego (syna) jako kuratora Szkolnego Okręgu Wileńskiego i działalność Tadeusza Czackiego jako zastępcy kuratora na Wołyniu i Podolu.

Czartoryski współdziałał w przeprowadzeniu - w duchu Komisji Edukacji Narodowej- reformy szkolnej w Rosji w latach 1803-1804. Doprowadziwszy zaś do świetnego rozwoju Uniwersytet Wileński powierzył mu opiekę nad szkołami okręgu. Szkoły te starannie przygotowywały młodzież do studiów uniwersyteckich i wychowywały ja w duchu postępowym i patriotycznym, co znalazło swoje odbicie m.in. w ruchu filomackim i filareckim.

Po upadku powstania listopadowego następuje planowa i systematyczna rusyfikacja szkolnictwa polskiego, bardzo szybko na ziemiach litewskich i ruskich, wolniejsza w Królestwie. W roku 1839 zostaje utworzony Okręg Naukowy Warszawski, poddany całkowicie rosyjskiemu ministrowi oświaty. Do gimnazjów wprowadza się naukę języka rosyjskiego i historii Rosji w dużym wymiarze godzin, zawęża się, obniża programy szkolne, dyrektorami i nauczycielami w gimnazjum mianuje się Rosjan, najczęściej wysłużonych wojskowych, toleruje się, a nawet zaleca system wychowawczy polegający na szpiegowaniu i donosicielstwie.

W roku 1869 całe szkolnictwo średnie przekształcono ostatecznie na rosyjskie. Szkolnictwo polskie wegetuje w pewnym stopniu jako szkolnictwo prywatne, zresztą pod ostrym nadzorem reżimu Apuchtina, lub schodzi w podziemia. Wielkie znaczenie ma wówczas społeczna działalność oświatowa, którą na nieraz dość szeroką skalę, czasem pod przykrywką legalnych instytucji, prowadzi ideowa, patriotyczna część inteligencji polskiej. Spośród bardziej znanych i zasłużonych można tu wymienić autora broszur z zakresu geografii i nauk ścisłych- Mieczysława Brzezińskiego autora Elementarza dla samouków i Obrazkowej nauki czytania i pisania, oraz redaktora „Gazety świątecznej: - Konrada Prószyńskiego (pseud. Kazimierz Promyk, 1851-1908); wybitnego pedagoga Jana Władysława Dawida i Jadwigę Szczawińską, kierującą akcją organizacyjną tajnych kursów naukowych; kierującą powstałym w kołach nauczycielskich w 1894r. Towarzystwem Tajnego Nauczania- Cecylię Śniegocką; z młodszych działaczek - Stefanię Sempołowską, Jadwigę Dziubińską oraz takich wybitnych uczonych, jak socjolog Ludwik Krzywicki, geograf Wacław Nałkowski, filozof Adam Mahrburg i in. Spośród legalnych instytucji, które podejmowały szerszą, nie zawsze legalną akcję oświatową, wymienić należy Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności, które posiadało ku temu szczególne możliwości dzięki prowadzonym przy swoich oddziałach bezpłatnym czytelniom.

Kiedy jednak tylko nadarzyła się okazja walki o polską szkołę, walka ta natychmiast wybucha. Rewolucja i wrzenie polityczne roku 1905 pociąga za sobą w królestwie także „rewolucję szkolną” . W styczniu 1905r. wybucha w Warszawie i rozszerza się na prowincję strajk szkolny młodzieży szkół średnich i wyższych, a nawet początkowych. Akcje strajkową poparli także robotnicy i chłopi, co wpłynęło także decydująco na postawę szerokich kół nauczycielskich. Strajkującą młodzież podjęła walkę nie tylko o szkołę polską, lecz i o szkołę wolną, tzn. wolną od nacisku panującego systemu politycznego i od nacisku klerykalizmu. Już pierwsza odezwa Związku Młodzieży Socjalistycznej z dnia 28stycznia 1905r., podpisana przez Warszawską Młodzież Postępową Szkół Średnich, głosiła: „Świadomi swych szkolnych potrzeb, wystąpimy solidarnie pod następującymi hasłami: Precz z rusyfikacją! Precz z ograniczeniami klasowymi i wyznaniowymi! Precz z systemem policyjnym! Niech żyje powszechne nauczanie!”. Postulowano obowiązkowe nauczanie powszechne, dostępne dla wszystkich bez różnicy narodowości, wyznania, pochodzenia i płci, polskie dla dzieci polskich, a dla dzieci innych narodowości w ich języku ojczystym, nauczanie „wolne”, tzn. świeckie, bez nacisku klerykalnego i bez politycznego nacisku policyjnego, postulowano zniesienie wszelkich ograniczeń praw stowarzyszania się młodzieży szkolnej, pełną autonomię w życiu wewnętrznym wyższych zakładów naukowych, kontrolę społeczeństwa nad szkolnictwem przy pomocy odpowiednio wybieranych komitetów obywatelskich. Akcję strajkową i podjęty przez młodzież bojkot szkoły rosyjskiej zwalcza polska prawica i najwyżsi dostojnicy Kościoła katolickiego w Polsce. Mimo akcji antystrajkowej rząd rosyjski pod wpływem zasięgu i nasilenia ruchów rewolucyjnych w 1905r. musiał ustąpić i złagodzić kurs również w dziedzinie oświatowej. Zyskuje na tym przede wszystkim prywatne szkolnictwo średnie, które zaczyna się rozwijać i szybko swoim poziomem wyprzedza szkolnictwo rządowe. Wkrótce jednak załamanie się fali ruchu rewolucyjnego w Rosji i w Królestwie powoduje nasilenie się prześladowań oraz ścisłą kontrolę szkolnictwa ze strony czynników rządowych i policyjnych. Zmusza to społeczeństwo polskie do prowadzenia - obok jawnej, dostosowanej do możliwości oficjalnych-tajnej pracy oświatowej, zwłaszcza jeżeli chodzi o nauczanie historii, literatury geografii Polski.

UCZELNIE WYŻSZE

Szkolnictwo wyższe na terenach polskich pod zaborami nie rozwijało się w sposób ciągły, równomierny i systematyczny. I tutaj obserwujemy fluktuacje w zależności od wydarzeń i polityki państw zaborczych wobec Polaków.

Powszechnie jest znana działalność Uniwersytetu Wileńskiego w pierwszych dziesięcioleciach XIX wieku. Zreformowany uniwersytet miał cztery wydziały: teologiczny, filozoficzny, prawa i medycyny oraz zgromadził świetnych profesorów: Polaków, jak bracia Śniadeccy, historyk literatury Euzebiusz Słowacki, historyk Joachim Lelewel, botanik S. Jundziłł i in. oraz cudzoziemców, jak lekarz Frank, filolog Groddeck i in. Okres ten charakteryzuje- wśród innych wydarzeń - historia związków filomackich i filareckich oraz takie nazwiska spośród studentów, jak Mickiewicza, Zana, Jeżowskiego, Czeczota itd.

W tym samym czasie również Warszawa staje się ważnym ośrodkiem nauki. W roku 1800 zostaje założone Towarzystwo Przyjaciół Nauk, nowa u nas co do formy placówka, mająca za zadanie organizację nauki i prowadzenie badań naukowych. Towarzystwo zrzeszało uczonych , organizowało , inicjowało i popierało badania i przedsięwzięcia naukowe. Jako formy pracy przyjęły się naukowe zebrania dyskusyjne , konkursy naukowe, dotowanie prac badawczych itd. Do najwybitniejszych uczonych biorących udział w pracach Towarzystwa należeli: Stanisław Staszic, zajmujący się głównie geologią, Samuel Linde, Onufry Kopczyński, bracia Śniadeccy i in. Przy poparciu Towarzystwa został opracowany i wydany pomnikowy 6-tomowy Słownik języka polskiego Samuela Lindego (w latach 1806-1814), z inicjatywy Towarzystwa podjęto także badania historyczne i opracowanie dziejów Polski do najnowszych czasów. W wyniku tych prac ukazał się w 1810r. podręcznik historii Polski Jerzego Samuela Bandtkiego.

Równocześnie powstają w Warszawie szkoły wyższe: w 1807r.kursy prawne , przekształcone w następnym roku w 3-letnią Szkołę Prawa; w 1809r. Szkoła Lekarska; wreszcie w 1816r.-uniwersytet , który wchłania m.in. w swój skład wyżej wspomniane uczelnie. Po klęsce powstania 1831r. został zamknięty.

Z powrotem uniwersytet polski pod nazwą Szkoły Głównej zostaje otwarty dopiero w roku 1862 i działa do roku 1869. Po zlikwidowaniu Szkoły Głównej powstał rosyjski cesarski Uniwersytet Warszawski, służący zdecydowanie wynaradawiającej polityce caratu. Młodzież bardziej patriotyczna zaczęła go unikać i wyjeżdżać na studia za granicę lub do uniwersytetów polskich w Galicji.

Na przełomie XIX i XX wieku powstają w Warszawie zaczątki prywatnego wyższego szkolnictwa polskiego. Społeczeństwo polskie , pozbawione całkowicie państwowych wyższych uczelni polskich podejmuje próby tworzenia wyższego szkolnictwa prywatnego zarówno jawnego i legalnego, jak i tajnego.Za początek tego szkolnictwa można uważać powstałe około 1882r. żeńskie kółka samokształceniowe na poziomie wyższym. Różne tego rodzaju koła powiązała w całość w 1885r. Jadwiga Szczawińska - Dawidowa i stworzyła z nich organizację stałych kursów, mających na celu kształcenie młodzieży-już nie tylko żeńskiej, lecz i męskiej-na poziomie wyższym. Wykłady odbywały się w różnych mieszkaniach prywatnych, dlatego kursy przybrały nazwę Uniwersytetu Latającego. W roku 1905/1906 organizacja ta przekształciła się w legalne Towarzystwo Kursów Naukowych, rodzaj wyższej uczelni prowadzącej zajęcia w czterech sekcjach: matematyczno- przyrodniczej, humanistycznej, technicznej i rolniczej. Na bazie tych kursów-już w niepodległej Polsce (w roku 1920) - powstała Wolna Wszechnica Polska.

METODY RUSYFIKACJI na podstawie ” Syzyfowych prac” Stefana Żeromskiego

rusyfikacja - taka działalność zaborcy, która usiłowała zniszczyć
poczucie polskości i spowodować by Polacy czuli się Rosjanami.

rusyfikacja dzieci

1. Zakaz mówienia na terenie szkoły po polsku pod karą chłosty.

2. Wpajanie dzieciom pogardy dla wszystkiego, co miało związek z Polską.

3. Zamykanie na cały dzień o chlebie i wodzie uczniów mówiących po polsku.

rusyfikacja młodzieży

1. Nauczanie fałszywej historii Polski

2. Zohydzenie religii katolickiej.

3. Język polski przedmiotem nadobowiązkowym.

4. Rewizje i szpiegostwo wśród uczniów oraz system policyjno- śledczy w szkołach.

5. Nieprzestrzeganie zasad ustanowionych przez rusyfikatorów powodem wyrzucania uczniów z

gimnazjum.

6. Ukazywanie piękna literatury rosyjskiej.

7. Pozyskiwanie uczniów do kółek zajmujących się literaturą rosyjską poprzez pozorowanie przyjaźni

między nauczycielem a uczniem.

8. Upokarzanie uczniów przez nauczycieli.

Bibliografia:

S. Wołoszyn, Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie, Warszawa 1964.

S. Wołoszyn, Historia wychowania, Warszawa 1967.

S. Żeromski, Syzyfowe prace.

Szukasz gotowej pracy ?

To pewna droga do poważnych kłopotów.

Plagiat jest przestępstwem !

Nie ryzykuj ! Nie warto !

Powierz swoje sprawy profesjonalistom.

---