Przygotowanie zawodowe młodocianych
Kodeks pracy ściśle określa zasady zatrudniania młodocianych, czyli osób, które ukończyły lat 16, a nie przekroczyły 18 roku życia. Pomijając nieliczne wyjątki, młodocianych można zatrudniać wyłącznie w celu przygotowania zawodowego. Zasady przygotowania zawodowego młodocianych szczegółowo określa rozporządzenie Rady Ministrów z 28 maja 1996 r. w sprawie przygotowania zawodowego młodocianych i ich wynagradzania (Dz.U. Nr 60, poz. 278 ze zm.). Ostatnie zmiany do tego rozporządzenia zostały wprowadzone rozporządzeniem Rady Ministrów z 21 marca 2005 r. (Dz.U. Nr 53, poz. 472) i obowiązują od 1 maja 2005 r.
Przygotowanie zawodowe młodocianych pracowników może przybierać dwie formy - nauki zawodu (przygotowującej pracownika młodocianego do pracy w charakterze wykwalifikowanego robotnika lub czeladnika) lub przyuczenia do wykonywania określonej pracy (przygotowującego do pracy w charakterze robotnika przyuczonego).
Nauka zawodu odbywać się może w zawodach określonych w specjalnej klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego. Nauka zawodu u pracodawcy będącego rzemieślnikiem może obejmować zawody nieobjęte tą klasyfikacją, w zawodzie odpowiadającym danemu rodzajowi rzemiosła, jeżeli zawód ten znajduje się w klasyfikacji zawodów, i specjalności opracowanej na potrzeby rynku pracy. Przyuczenie do wykonywania określonej pracy może dotyczyć wybranych prac związanych z zawodami z powyższych klasyfikacji.
W przypadku gdy przed ukończeniem przygotowania zawodowego młodociany osiąga pełnoletność, kończy to przygotowanie na warunkach określonych dla młodocianych.
Umowa o pracę w celu przygotowania zawodowego
Młodociany odbywający przygotowanie zawodowe powinien zostać zatrudniony na podstawie pisemnej umowy o pracę, która powinna określać zwłaszcza formę przygotowania zawodowego (nauka zawodu lub przyuczenie do wykonywania określonej pracy), czas trwania oraz miejsce odbywania przygotowania zawodowego, sposób dokształcania teoretycznego oraz wysokość wynagrodzenia.
Do umów o pracę w celu przygotowania zawodowego stosuje się przepisy kodeksu pracy dotyczące umów o pracę na czas nieokreślony. Stosunek pracy na podstawie takiej umowy podlega szczególnej ochronie. Rozwiązanie za wypowiedzeniem umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego dopuszczalne jest w wyjątkowych sytuacjach:
- wobec postawienia pracodawcy w stan upadłości lub likwidacji,
- w przypadku reorganizacji zakładu pracy uniemożliwiającej kontynuowanie przygotowania zawodowego,
- gdy młodociany nie wypełnia obowiązków wynikających z umowy,
- gdy stwierdzono nieprzydatność młodocianego do zawodu, do którego wykonywania się przygotowuje.
Jeżeli zaistnieje konieczność wypowiedzenia umowy obejmującej przygotowanie w formie nauki zawodu, pracodawca powinien zawiadomić o tym fakcie przedstawiciela ustawowego młodocianego lub jego opiekuna oraz szkołę (także izbę rzemieślniczą, gdy pracodawcą jest rzemieślnik). Ma to na celu umożliwienie młodocianemu kontynuowania nauki zawodu w dotychczasowym lub pokrewnym zawodzie.
Wyjątkowo, gdy pracodawca zatrudnia w celu nauki zawodu więcej młodocianych, niż wynika to z jego potrzeb, umowy mogą być zawierane na czas określony. Jednak każdorazowo okres, na który jest zawarta umowa, nie może być krótszy niż okres kształcenia wskazany w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego lub okres kształcenia wymagany do przystąpienia do egzaminu kwalifikacyjnego na tytuł czeladnika.
Młodocianemu w okresie nauki zawodu przysługuje wynagrodzenie określone procentowo w stosunku do przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia.
W pierwszym roku nauki jest to nie mniej niż 4 proc. przeciętnego wynagrodzenia, w drugim - 5 proc., a w trzecim - nie mniej niż 6 proc.
Młodociany zatrudniony w celu przyuczenia do wykonywania określonej pracy powinien otrzymywać wynagrodzenie nie mniejsze niż 4 proc. przeciętnego wynagrodzenia.
Osoby prowadzące przygotowanie zawodowe młodocianych
Przygotowanie zawodowe może prowadzić bezpośrednio pracodawca, osoba, która w jego imieniu prowadzi zakład pracy, lub osoba zatrudniona u pracodawcy - o ile posiadają kwalifikacje instruktorów praktycznej nauki zawodu.
Instruktorzy praktycznej nauki zawodu powinni posiadać:
1) kwalifikacje wymagane od nauczycieli lub
2) co najmniej tytuł mistrza w zawodzie, którego będą nauczać, lub w zawodzie wchodzącym w zakres zawodu, którego będą nauczać, a także przygotowanie pedagogiczne wymagane od nauczycieli lub ukończony kurs pedagogiczny spełniający określone przepisami wymagania.
Osoby niespełniające powyższych wymagań mogą prowadzić zajęcia praktycznej nauki zawodu, jeżeli mają odpowiednie przygotowanie pedagogiczne lub ukończony kurs pedagogiczny oraz:
- świadectwo dojrzałości technikum lub szkoły równorzędnej albo świadectwo ukończenia szkoły policealnej lub dyplom ukończenia szkoły pomaturalnej lub policealnej i tytuł zawodowy w zawodzie pokrewnym do zawodu, którego będą nauczać, oraz co najmniej trzyletni staż pracy w zawodzie, którego będą nauczać, lub
- świadectwo dojrzałości liceum zawodowego i tytuł robotnika wykwalifikowanego lub równorzędny w zawodzie, którego będą nauczać, oraz co najmniej czteroletni staż pracy w tym zawodzie, nabyty po uzyskaniu tytułu zawodowego, lub
- świadectwo dojrzałości liceum ogólnokształcącego, liceum technicznego, technikum kształcącego w innym zawodzie niż ten, którego będą nauczać, lub średniego studium zawodowego i tytuł robotnika wykwalifikowanego lub równorzędny w zawodzie, którego będą nauczać, oraz co najmniej sześcioletni staż pracy w tym zawodzie, nabyty po uzyskaniu tytułu zawodowego, lub
- dyplom ukończenia studiów wyższych na kierunku (specjalności) odpowiednim dla zawodu, którego będą nauczać, oraz co najmniej trzyletni staż pracy w tym zawodzie nabyty po uzyskaniu dyplomu lub dyplom ukończenia studiów wyższych na innym kierunku (specjalności) oraz co najmniej sześcioletni staż pracy w zawodzie, którego będą nauczać.
Za to, aby osoby prowadzące przygotowanie zawodowe młodocianych posiadały wymagane kwalifikacje do prowadzenia szkoleń w wybranym zawodzie, odpowiada pracodawca zawierający umowę o pracę w celu przygotowania zawodowego.
Pracodawca, który zawarł z młodocianym umowę o pracę w celu przygotowania zawodowego, zobowiązany jest zgłosić ten fakt do wójta (burmistrza, prezydenta miasta) właściwego ze względu na miejsce zamieszkania młodocianego. W przypadku pracodawcy będącego rzemieślnikiem zatrudnienie młodocianego w celu przyuczenia zawodowego powinno zostać zgłoszone dodatkowo do właściwej ze względu na siedzibę pracodawcy izby rzemieślniczej.
Przygotowanie zawodowe w formie nauki zawodu
Przygotowanie zawodowe w formie nauki zawodu odbywa się w zawodach określonych w specjalnej klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego. Klasyfikacja określa zawody oraz typy szkół, w których może odbywać się kształcenie, wskazuje także okres kształcenia w zasadniczej szkole zawodowej i szkole policealnej.
Nauka zawodu powinna rozpocząć się w terminie przyjęć kandydatów do zasadniczych szkół zawodowych. W innym terminie umowa może zostać zawarta w przypadku, gdy młodociany nie dokształca się w zasadniczej szkole zawodowej.
W ramach nauki zawodu pracodawca zobowiązany jest realizować program nauczania dopuszczony do użytku szkolnego, uwzględniający podstawę programową kształcenia w danym zawodzie. Młodociany powinien być zatrudniany wyłącznie do prac objętych programem praktycznej nauki zawodu.
Obowiązkiem młodocianych zatrudnionych w celu nauki zawodu jest dokształcanie się. Dlatego też pracodawca zobowiązany jest kierować zatrudnionych młodocianych na dokształcanie teoretyczne do zasadniczej szkoły zawodowej lub do ośrodka dokształcania i doskonalenia zawodowego. Pracodawca może też zorganizować dokształcanie teoretyczne we własnym zakresie.
Gdy pracodawca organizuje dokształcanie we własnym zakresie, zobowiązany jest realizować odpowiedni program teoretycznego kształcenia.
Jeżeli ośrodki dokształcania i doskonalenia zawodowego, w których młodociany dokształca się, znajdują się poza miejscowością zamieszkania i miejsca pracy młodocianego zatrudnionego w celu nauki zawodu, koszty dojazdu i pobytu w ośrodku może sfinansować pracodawca.
Nauka zawodu kończy się egzaminem. Egzaminy dla młodocianych zatrudnionych u pracodawców niebędących rzemieślnikami przeprowadzane są w zależności od formy dokształcania:
- dla młodocianych dokształcających się w zasadniczej szkole zawodowej egzamin potwierdzający kwalifikacje zawodowe przeprowadzany jest bezpośrednio po uzyskaniu świadectwa ukończenia zasadniczej szkoły zawodowej; podstawę do przeprowadzenia egzaminów stanowią przepisy dotyczące warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych;
- dla młodocianych dokształcających się w ośrodkach dokształcania i doskonalenia zawodowego lub na zajęciach organizowanych przez pracodawcę organizowane są egzaminy kwalifikacyjne na tytuł wykwalifikowanego robotnika na warunkach wynikających z przepisów określających zasady podnoszenia kwalifikacji zawodowych i wykształcenia ogólnego u dorosłych.
Młodociany zatrudniony u rzemieślnika zdaje egzamin kwalifikacyjny na tytuł czeladnika. Egzaminy przeprowadzają komisje egzaminacyjne izb rzemieślniczych zgodnie z przepisami określającymi zasady przeprowadzania egzaminów kwalifikacyjnych na tytuły czeladnika i mistrza w danym zawodzie.
Koszty przeprowadzenia egzaminów kwalifikacyjnych w pierwszym wyznaczonym dla młodocianego terminie pokrywa pracodawca. Pracodawca może też ponieść koszty egzaminu poprawkowego.
Czas trwania nauki zawodu
Nauka zawodu może trwać od 24 do 36 miesięcy (czas trwania nauki w każdym zawodzie określony jest szczegółowo w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego). Gdyby młodociany dokształcający się w zasadniczej szkole zawodowej nie otrzymał promocji do następnej klasy lub nie ukończył szkoły, pracodawca mógłby na wniosek młodocianego przedłużyć czas trwania nauki zawodu. Przedłużenie czasu trwania nauki zawodu w celu umożliwienia dokończenia nauki w szkole możliwe jest o 12 miesięcy. W innych przypadkach przedłużenie nie może przekroczyć 6 miesięcy. W przypadku zatrudnienia u pracodawcy będącego rzemieślnikiem przedłużenia czasu trwania nauki może dokonać tylko izba rzemieślnicza na wniosek pracodawcy - rzemieślnika, oraz młodocianego.
Jeżeli młodociany nie dokształca się w zasadniczej szkole zawodowej, pracodawca może na jego wniosek wyrazić zgodę na skrócenie o 12 miesięcy czas trwania nauki zawodu. Jeżeli pracodawcą jest rzemieślnik, zgodę na skrócenie czasu trwania nauki zawodu może wyrazić izba rzemieślnicza na wniosek pracodawcy - rzemieślnika, i młodocianego.
W przypadku przerwy w nauce zawodu możliwe jest zaliczenie do okresu wymaganego do odbycia przygotowania zawodowego okresu zatrudnienia u poprzedniego pracodawcy, jeśli przerwa w nauce zawodu nie trwała dłużej niż 12 miesięcy. Dotyczy to oczywiście nauki tego samego lub pokrewnego zawodu. Zaliczenie następuje po sprawdzeniu stopnia opanowania zawodu.
Zaliczenia praktycznej nauki zawodu dokonuje pracodawca, który przyjął młodocianego w celu dokończenia nauki zawodu, natomiast zaliczenia przedmiotów teoretycznych dokonuje podmiot prowadzący szkolenie teoretyczne tego młodocianego w okresie zatrudnienia u nowego pracodawcy.
Przyuczenie do wykonywania określonej pracy
Przyuczenie do wykonywania określonej pracy może trwać od 3 do 6 miesięcy. W przypadku przygotowania zawodowego realizowanego w ramach Ochotniczych Hufców Pracy okres przyuczenia do wykonywania określonej pracy może być przedłużony do czasu ukończenia przez młodocianego gimnazjum. Okres ten nie może łącznie trwać dłużej niż 22 miesiące.
W przypadku przyuczenia do wykonywania określonej pracy czas trwania, zakres oraz program przyuczenia określa pracodawca. Określając program szkolenia, pracodawca powinien opierać się na treści programu nauczania dopuszczonego do użytku szkolnego w zawodach określonych w klasyfikacji zawodów szkolnictwa zawodowego lub programów zapewniających przygotowanie do egzaminów czeladniczych.
Na zakończenie przyuczenia do wykonywania określonej pracy przeprowadza się egzamin sprawdzający. Młodociani zatrudnieni u pracodawców niebędących rzemieślnikami zdają ten egzamin bezpośrednio u swoich pracodawców, natomiast młodociani zatrudnieni u rzemieślników zdają egzamin przed komisją egzaminacyjną izby rzemieślniczej na zasadach określonych przez Związek Rzemiosła Polskiego.
W przypadku pozytywnego wyniku egzaminu młodociany otrzymuje zaświadczenie stwierdzające nabycie umiejętności w wykonywaniu prac, których dotyczyło przyuczenie. Zaświadczenie zawiera informację określającą rodzaj przyuczenia, czas trwania, a także ocenę uzyskaną podczas egzaminu.
W razie negatywnego wyniku egzaminu pracodawca (izba rzemieślnicza) określa, na jaki okres powinno zostać przedłużone przyuczenie. Okres przedłużenia nie może być dłuższy niż 3 miesiące.
Jeżeli młodociany ukończył przyuczenie do wykonywania określonej pracy i uzyskał pozytywną ocenę na egzaminie sprawdzającym, a następnie podjął naukę zawodu w tym samym zakresie, okres przyuczenia jest zaliczany do praktycznej nauki zawodu.
Pomoc publiczna związana z zatrudnianiem młodocianych
Dofinansowanie kosztów kształcenia młodocianych przewiduje ustawa z 7 września 1991 r. o systemie oświaty (j.t. Dz.U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.). Wysokość kwoty dofinansowania kosztów kształcenia jednego młodocianego pracownika uzależniona została od okresu kształcenia wynikającego z umowy o pracę w celu przygotowania zawodowego. Dofinansowanie (na wniosek pracodawcy złożony w terminie 3 miesięcy od ukończenia przez młodocianego pracownika nauki zawodu lub przyuczenia do wykonywania określonej pracy) przyznaje wójt (burmistrz, prezydent miasta) właściwy ze względu na miejsce zamieszkania młodocianego pracownika, po stwierdzeniu spełnienia określonych w ustawie warunków.
Pracodawcy przyjmujący młodocianych w celu praktycznej nauki zawodu na podstawie umów zawieranych ze szkołami zajmującymi się kształceniem zawodowym, mogą otrzymać także refundację:
- wynagrodzeń instruktorów praktycznej nauki zawodu, do wysokości minimalnej stawki wynagrodzenia zasadniczego nauczyciela kontraktowego, posiadającego dyplom ukończenia kolegium nauczycielskiego, określonej w odrębnych przepisach,
- dodatku szkoleniowego dla instruktorów praktycznej nauki zawodu, prowadzących zajęcia praktyczne z uczniami, w wysokości nie niższej niż 10 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia,
- kosztów odzieży i obuwia roboczego oraz środków ochrony indywidualnej, niezbędnych na danym stanowisku szkoleniowym, przydzielonych uczniom na okres zajęć praktycznych prowadzonych u pracodawcy w danym roku szkolnym, do wysokości 20 proc. przeciętnego wynagrodzenia.
Refundacja ta udzielana jest na podstawie rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu z 1 lipca 2002 r. w sprawie praktycznej nauki zawodu (Dz.U. Nr 113, poz. 988 ze zm.), na warunkach określonych w rozporządzeniu.
Ponadto - na podstawie rozporządzenia Ministra Gospodarki i Pracy z 31 sierpnia 2004 r. w sprawie refundowania ze środków Funduszu Pracy wynagrodzeń wypłacanych młodocianym pracownikom (Dz.U. Nr 190, poz. 1951) - pracodawcy mogą uzyskać także refundację wynagrodzeń młodocianych zatrudnionych w celu przygotowania zawodowego.
Łączna wartość pomocy publicznej uzyskanej przez pracodawcę z różnych źródeł na poczet kosztów związanych z zatrudnianiem młodocianych ograniczona jest przepisami wspólnotowymi i nie może przekroczyć maksymalnej intensywności pomocy przewidzianej dla tego rodzaju działalności.
Barbara Staszyńska