3. TWÓRCZOŚĆ ARTYSTYCZNA DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
(NA PRZYKŁADZIE AKTYWNOŚCI RYSUNKOWEJ).
Sztuka dziecka
O sztuce dziecka mówi się często mając na myśli przede wszystkim wytwory plastyczne, przy sporządzaniu których dzieci posługują się najbardziej im dostępnym środkiem ekspresji - „językiem graficznym”.
Walory estetyczne polegają na tym, iż wytwory te są naiwne i pełne wdzięku, mają swój odrębny, uproszczony styl, oryginalną kolorystykę i kompozycją przypominają sztukę prymitywną.
Indywidualne uzdolnienia plastyczne dzieci są bardzo zróżnicowane i oczywiście nie wszystkie ich wytwory mają charakter artystyczny. Jednak owe wytwory można nazwać czynnościami twórczymi, gdyż z nieukształtowanego materiału powstaje własny wytwór dziecka, nie będący jedynie kopią spostrzeganego modelu.
Stefan Szuman
Droga rozwoju twórczości plastycznej dziecka jest, wg Szumana, samorodna i naturalna. Przeciwstawia się on tendencjom do nadmiernego kierowania czynnościami dziecka. Dziecko odczuwa spontaniczną potrzebę ekspresji graficznej, a poziom jego ogólnego rozwoju psychicznego wyznacza, co i w jaki sposób za pomocą kresek, plam czy innego tworzywa przedstawia.
Kryteria wartości artystycznej rysunków dziecięcych. Szuman wychodzi z założenia, że subiektywna i intuicyjna ocena jest niewystarczająca. Ocena rzeczowa, uzasadniona i zobiektywizowana, wymaga uwzględnienia co najmniej trzech czynników:
umiejętności graficznego i kolorystycznego ukształtowania budowy i wyglądu przedmiotów;
zainteresowań i emocji wyrażających się w przedstawieniu graficznym i kolorystycznym danego tematu;
przejrzystości i zwięzłości kompozycji obrazu oraz umiejętności powiązania wszystkich elementów w dobrze zestrojoną i zharmonizowaną całość.
Stanisław Popek
skonstruował arkusz obserwacyjny ułatwiający badaczowi poznanie i ocenę:
jak szybko u dziecka podczas zajęć plastycznych w przedszkolu i w szkole rodzi się pomysł twórczy i koncepcja jego realizacji;
czy i jak dalece dziecko jest samodzielne bądź też naśladuje innych i czerpie od nich wzory;
jaki jest stopień koncentracji i zaangażowania w wytwarzane dzieło;
jak dziecko reaguje na ewentualne trudności techniczne i warsztatowe.
Odpowiedzi na powyższe pytania umożliwiają wgląd w proces twórczy i jego ocenę. Oczywiście, trzeba przy tym uwzględniać prawidłowości rozwoju wypowiedzi plastycznych.
Stadia rozwoju rysunków
okres bazgrot (gryzmolenia) - od ok. 2.5 do 4.5 r.ż.
Młodsze dzieci nie kojarzą jeszcze ołówka z papierem. Gdy zdarzy się, że postukując końcem ołówka lub kredki dziecko pozostawi na papierze ślady w formie kropek, pobudza je to do kreślenia krótkich urywanych linii całą siłą dłoni. Ołówek jest przy tym trzymany „w garści”, a ruchy wykonywane całym przedramieniem. Z chwilą gdy dziecko zwróci uwagę na efekty swych ruchów, tj. ślady pozostawione na papierze, zaczyna się właściwe stadium bazgrania.
bazgroty linearne (bezprzedmiotowe) - dziecko wykonując ruchy ołówkiem nie obrazuje jeszcze żadnych konkretnych fragmentów i form otaczającego świata.
bazgroty figuralne (przedmiotowe) - pomiędzy 3 a 4 do 5.5r.ż.
małe dziecko kojarzy już niektóre bazgroty z określonymi przedmiotami, nazywając na przykład podłużny zygzak - drogą, kolejką, a spiralny - wodą, chmurą, kwiatkiem. Można przypuszczać, że dziecko posiada już pewną koncepcję rysunku jeszcze przed jego wytworzeniem.
stadium uproszczonego i prymitywnego schematu (do 6 r.ż.)
Przedmioty i postacie mają formę uproszczoną, zgeometryzowaną; są sztywne, kanciaste lub nadmiernie zaokrąglone. Dziecko rysuje to, co wie o przedmiocie i otaczającym świecie, tworząc jakby wewnętrzny jego model. Zaznacza te cechy przedstawianych obiektów, które są dla niego najważniejsze.
U dzieci pod koniec wieku przedszkolnego pojawiają się też próby komponowania obrazu i wyrażania przestrzeni poprzez układy pasowe i topograficzne.
- układ pasowy (wstęgowy, fryzowy) - polega na tym, że pas dolny przedstawia jakby pierwszy plan rysunku, a pas wyżej położony - plan dalszy; wielkości przedmiotów w poszczególnych pasach są jednakowe lub podobne, brak perspektywy.
- układ topograficzny - polega na ujmowaniu przez dziecko przestrzeni jakby z lotu ptaka, a równocześnie z boku
stadium wzbogaconego i udoskonalonego schematu (starszy wiek przedszkolny)
Formy graficzne bardziej giętkie i płynne, nie tylko zgeometryzowane i „analityczne”, lecz także sylwetkowe. Na pierwszy plan w dalszym ciągu wysuwają się szczegóły ważne z punktu widzenia przeżyć dziecka. Dzieci w tym wieku odtwarzają chętnie nie tylko pojedyncze postacie i rzeczy, lecz także sceny i zdarzenia.
U wielu dzieci w wieku 7-10 lat doskonalą się w dalszym ciągu formy wypowiedzi plastycznych i bogaci treść. Pojawiają się formy przejściowe między płaskim a trójwymiarowym odtwarzaniem przestrzeni.
- układ kulisowy płaski - polega na zjawisku „krycia przedmiotów” z planów dalszych przez przedmioty planu pierwszego
Tematyka rysunków staje się coraz bardziej różnorodna i złożona
okres postschematyczny, czyli stadium fizjoplastyki (od 12r.ż)
PODEJSĆIE STADIALNE
publikacje Luqueta
następujące po sobie stadia mają jako wspólny mianownik pojęcie realizmu - realizmu braku, realizmu przypadku, realizmu intelektualnego i realizmu wizualnego.
realizm - pragnienie dziecka, które, zdając sobie sprawę ze swoich możliwości, stara się oddać rzeczywistość i w konsekwencji wyławia z obrazu jedynie jego moc narracyjną, jego wartość znaczeniową.
realizm intelektualny (4-10r.ż) - dziecko wybiera spośród licznych cech charakterystycznych przedmiotu, wskazówki i szczegóły, odpowiadające jego indywidualnej wiedzy.
Bardziej specyficznie ilustrują ten okres trzy ujęcia:
wzorcowość - odpowiada konieczności, przed którą staje dziecko, gdy mówi o rysowanym przedmiocie i uwydatnia jego najistotniejsze cechy w celu ułatwienia identyfikacji obrazu; wyrażenie w jak najlepszy sposób cech, które charakteryzują przedmiot;
przezroczystość - związana jest z tym samym dążeniem dziecka do ukazania tego, co wie o przedmiocie, ignorując w pewien sposób granice świata wizualnego; przykładem mogą być małe koty rysowane na zasadzie zdjęcia rentgenowskiego w brzuchu kotki;
przekształcenie - postępowanie graficzne, pozwalające, dzięki zmianom punktu widzenia, na przedstawienie na papierze przestrzeni trójwymiarowej; klasycznym przykładem jest komin rysowany prostopadle do skosu dachu domu
prace Lowenfelda
zaproponował nowe podejście oceniające rozwój graficzny aż do wieku dojrzewania włącznie;
badania Lowenfelda wyłoniły pojęcie schematyzmu
stadia określane są poprzez sposoby pojmowania rzeczywistości przez przedmiot.
Wyróżnione zostały następujące okresy:
bazgranie i gryzmolenie, preschematyzm (4-6 lat)
schematyzm (7-9 lat)
rodzący się realizm (9-11 lat)
pseudorealizm (11-13 lat)
zróżnicowanie typu wizualnego lub haptycznego(dotykowego) - (wiek dojrzewania)
dziecko używa najczęściej form i linii, które po odseparowaniu ich od całości tracą swoje znaczenie; linie geometryczne - stanowią reprezentację schematyczną, ukazującą najważniejsze cechy przedstawionej postaci
4-5 r.ż. - dziecko wprawia się w świadomym tworzeniu linii i kształtów, które wywodzą się z bazgraniny dziecięcej i związanych z nią doświadczeń. W tym okresie preschematycznym rysunek będzie się charakteryzował poszukiwaniami, próbami i ciągłymi zmianami form symbolicznych.
6-7 r.ż - dziecko odkrywa, że istnieje pewien porządek w relacjach przestrzennych; ustala związki pomiędzy poszczególnymi elementami i samo uważa się za część otoczenia. Ewolucja ta wyraża się poprzez pojawienie się symbolu, który Lowenfeld nazywa linią podstawową. Na początku dziecko umieszcza wszystko ponad dolnym brzegiem kartki, potem zaczyna rysować kreskę, która ma symbolizować podstawę dla rysowanych przedmiotów.
9 r.ż. - reprezentacja schematyczna i linie geometryczne stają się niewystarczające, aby mogły umożliwić pełną wypowiedź dziecka; reprezentacja staje się bardziej realistyczna
9-11 r.ż. - sytuacja konfliktowa i stopniowa utrata wiary w swoje własne zdolności w przedstawianiu otoczenia; zniknięcie „przezroczystości” z rysunku
11-13 r.ż. - coraz większego znaczenia nabiera efekt finalny tworzenia artystycznego; można zaobserwować wyraźną różnicę w reakcjach dzieci wobec ich rysunków. Jedne reagują bardziej na bodźce sfery wizualnej, takie jak kolory czy światło. Inne interesują się przede wszystkim interpretacją doświadczeń subiektywnych i kładą nacisk na stosunki emocjonalne między nimi a przedmiotem.
Wytwarzają się dwa typy twórcze:
typ wzrokowy - spostrzega najpierw całość, następnie analizuje szczegóły, aby w końcu połączyć swoje cząstkowe wrażenia w nową całość; jest on uważnym i pełnym podziwu obserwatorem; zazwyczaj zaczyna swe rysunki od konturu , który następnie wzbogaca licznymi szczegółami
typ haptyczny - mniej skoncentrowany na doświadczeniach wzrokowych, jest wyraźnie emocjonalny; odzwierciedla się w swoim rysunku, uczestniczy w nim jako aktor, wyrażając w ten sposób liczne wrażenia zmysłowe, kinestetyczne i dotykowe, których doznaje. Proporcje rysunku mogą być na przykład wyznaczone przez wartość emocjonalną przedmiotów.
PODEJŚCIE ROZWOJOWE
PRACE PÓŹNIEJSZE (1960)
Osterrieth
Cztery poziomy rozwoju:
okres bazgrania
faza schematyzmu
faza realizmu konwencjonalnego
w okresie dojrzewania rozróżnienie rozwoju indywidualnego
H. Wallon, Lurçat
Stosują podejście podłużne zamiast stadialnego, fazowego czy okresowego, gdyż jest ono bardziej funkcjonalne i pobudza do łączenia znaku „obiektywnego” z jego znaczeniem dla podmiotu w sekwencji rozwojowej.
Pierwsze kreski
pojawiają się zazwyczaj pomiędzy 9/10 miesiącem a 2 rokiem życia, zależnie od okoliczności i warunków, w których rozwija się dziecko;
najpierw pojawiają się kreski wyznaczone przez oś środkową ciała, następnie bezkształtne kreski pionowe, wynikające z ruchów zginania i prostowania przedramienia, i na koniec kreski koliste, świadczące o koordynacji ruchów przedramienia i ramienia.
W rysunku, tak jak w zabawie, wyłanianiu się reprezentacji towarzyszy rozmowa dziecka, które tłumaczy słownie swoje działanie i stara się , aby rezultat jego egocentrycznej czynności, z zasady niestałej, chwilowej i zmieniającej się, jak najlepiej odpowiadał wymaganiom i normom komunikacji społecznej.
Począwszy od 2r.ż. u niektórych dzieci pojawia się prawdziwy słownik graficzny, nazywany ideogramami przez jednych, schematem lub preschematem przez innych. Przykładowe rodzaje ideogramów: linie równoległe, z grubsza pionowe lub poziome, linie falowane, zygzakowate, punktowane, w kształcie płomienia itp.
wiek około 3 lat
dziecko odkrywa moc obrazu z jego możliwościami znaczeniowymi; wprawia się aby wykonywać więcej i lepiej; eksperymentuje, szuka nowych kombinacji, z których pewnych się uczy a inne eliminuje, stale usprawniając swoje własne schematy.
wiek od 4 do 5 lat
postępy rozwojowe dziecka są już znaczne; umiejętność wykonywania form prostokątnych, przestrzeganie zasad poziomu i pionu, uporządkowanie przestrzeni góra-dół na kartce, symetria itp.; pierwsze szkice postaci, domów.
4. wiek późniejszy
6 rok życia jest pod wieloma względami wiekiem zmian; następuje decentracja i odwracalność operacyjna; nabiera znaczenia kontekst społeczno-kulturowy
między 6 i 9 r.ż zanika stopniowo dodawanie szczegółów graficznych i następuje przejście do tendencji integracyjnych; rysunek łączy w jedną całość elementy o znaczeniu społecznym oraz związki określone w czasie i przestrzeni; postacie są w ruchu
wiek 7-8 lat jest już schyłkiem czynności graficznej, zdominowanej przez tendencje do schematyzacji i reprezentacji konwencjonalnej
10 lat - rysunki są mniej schematyczne, mniej stereotypowe, bardziej wypracowane; próby graficznego odwoływania się do trzeciego wymiaru - głębi.