ŚREDNIOWIECZE-koniec
476 XVw
Doktryny filozoficzne:teocentryzm-podporządkował Bogu wszystkie dzieniny życŚREDNIOWIECZEia i działalności człowieka zgodnie z zasadą wszystko dla Boga i jego większej chwały,oraz dla uzyskania życia wieczne-
go,scholastyka-nauka,której dogmaty i prawdy objawione przez
Kościół nie podlegają kry-
tyce udowadniła na dro-
dze rozumowej augusty-
nizm - ujmował człowieka
jako istotę filozofującą,za-
jmującą niejawne miejsce
między aniołami azwierzę-
tami . MIiejsce to rodziło konflikt między pożąda-
niem dobra i zła a czło-
wiekpowinien kierować
się stronędobra.Tomizm-umiejscowił człowieka na drabinie bytów uważał hierarchię społeczną za naturalny stan rzeczy.Człowiek po-
winien kierować się cno-
tami w swoim postępo-
waniu gdyż tylko wtedy
może istnieć w społecze-
ństwie . Franciszkanizm-
ruch odnowy moralnej
ówczesnego Kościoła, propagujący program
prostej wary w Boga i mi-
łości do każdego stworze-
nia,bez zagłębienia się w
teologiczne aspekty wiary
Gatunki literackie:
hagiografia-utwory opisu-
jące życie świętych, ma-
jąc na celu wskazanie
pewnych wzorów osobo-
wych, które mogą pomóc ludziom w odnalezieniu wł-
asnej drogi do świętości,
misteria-dramaty przedst
fragmenty życia i działa-
lności Jezusa, jako akcję
wielkiego dramatu chrze-
ścijańskich dziejów ludzkości , które za pomocą alegori ukazywały wewnętrzną
walkę człowieka rozdartego między dobrem a złem.
Wyrażały abstrakcyjne pojęcia (grzech posługując się konkretnym obrazem
****** -przmówienia o treści religijnej i zawierające pouczenia moralne.
Pieśń-utwory liryczne o dowolnej tematyce jednak w średniowieczu koncentrowału się głównie na tematyce religijnej . Forma wypowiedzi była często dowolna.
Kronika-dzieła history-
czne w obiektywny spo-
sób ukazujące fakty hi-
storyczne.
Satyry- utwory ośmiesza-
jące zachowania lub pe-
wne grupy ludzi jednak
w ten sposób
przestrzegając przed na-
śladownictwem.
Literaturę śred. cechowały dydaktyzm i
moralizatorstwo ( wycho-
wanie, nauczenie, poucze-
nie) ,oraz *********
gdyż ważna była wartość
dzieła w kształtowaniu moralnej i religijnej po-
stawy człowieka,a nie na-
zwisko jego twórcy.
Utwory literackie:
„Bogurodzica”-najstarszy polski tekst
poetycki wzorowany na
tekstach grecko-bizanty-
jskich . Pieśń jest modli-
tewnym wezwaniem, wy-
raża prośby do Chrystusa
za wstawiennictwem Ma-
tki Bożej i Jana Chrzcicie-
la. Mimo religijnego cha-
rakteru pieśń stała się ja-
kby hymnem narodowym
Jest zabytkiem języka po-
lskiego ze względu na to,
że jest źródłem średnio-
wiecznych archaizmów
„Legenda o św. Ale-
ksym”-
utwór biograficzny opo-
wiadający o młodzieńcu
z bogatego rodu, który
opuszcza dom i rezygnuje
z dóbr doczesnych aby prowadzić żywot w uma-
rtwieniu . Po 17 latach
wraca do swego domu
gdzie nie rozpoznany przez nikogo pędzi życie
żebraka . Przed śmiercią
spisuje historię swojego życia,a po śmierci znaczo-
nej cudami zostaje rozpo-
znany i kanonizowany,
Aleksy jest przykładem
ascety , człowieka, który dobrowolnie rezygnuje z
życiowych przyjemności,
prowadzi życie w surowej
dyscyplinie.Asceza była w
średniowieczu wzorcem
będącym najpewniejszą drogą do zbawienia
„Pieśń o Rolandzie”
będąca hymnem ryce-
rskim , opisuje tragiczną
śmierć rycerza Karola Wielkiego -Rolanda
Pieśń ta oddaje cześć idei
rycerstwa podkreślając zalety rycerzy jakimi były:
honor , wierność , uczci-
wość, umiejętności żołnie-
rskie , gotowość oddania
życia w potrzebie . Wzór rycerza był kolejnym wzorem osobowym pro-
pagowanym w śred. Rycerz, który wraca wy-
pełniwszy swój obowią-
zek może być **********
****************************
życiu wiecznym .
„Lament świętokrzyski”
utwór ten uznany za dzieło
polskiej liryki lamentacy-
tzw. skargi , żalu. Matka Boska stojąca pod krzy-
żem cierpi z powodu widoku swzgo Syna.
Uwydatnia to ludzki wy-
miar matczynego cierpie-
nia, jako skalę uczuciową
co podkreślone jest przez
odpowiednie środki styli-
styczne . W śred. chara-
kterystyczny dla literatu-
ry był *******,czyli dwa nurty : religijny i świecki.
Literatura świecka mia-
ła na celu podniesienie ku-
ltury społeczeństwa lub
ukazanie postaw warto-
ściowych jednostek spo-
łeczeństwa . Do takich utworów należą:”O zacho-
waniu się przy stole”,”Sa-
tyra na leniwych chłopów”
„Rozmowa Mistrza Poli-
karpa ze śmiercią”.
Wyśmiewają one wady
niektórych grup społe-
cznych jak lekarze , sę-
dziowie,czy tak dużej gru-
py jak chłopi. Uwidacznia się zatem ich dydaktyczny
charakter.
Literatura śred.była litera-
turą dydaktyczno-morali-
zatorską . Pouczenia w niej zawarte nie tyczyły ty-
lko wartości duchowych lecz także społecznych .
Śred. bowiem dążyło do unormowania stosunków
pomiędzy klasami społe-
cznymi , co jednak okaza-
ło się odwrotne w sku-
tkach .
RENESANS (koniecXVw
koniec XVIw
Charakteryzując odrodze-
nie należy pamiętać, że nie jest to wyłącznie epo-
ka literacka , to wielka
zmiana w sposobie my-
ślenia ludzi, w panujących stosunkach społecznych ,
w stosunku ludzi do Ko-
ścioła. Odkrycie Ameryki, rozwój nauk przyrodni-
czych , wynalazek druku
spowodowały przesta-
wienie się światopoglądu
w drugą stronę. Wiek XV
i XVI stały się epoką zde-
cydowanego przełomu w
życiu ludzkości. Doktryny filozoficzne: *************
filozofia głosząca teorię że człowiek jest centrum
wszechświata i celem jego rozwoju .
Prądy umysłowe ***********
zmierzał do odrodzenia
znajomości kultury anty-
cznej i starożytnej wiedzy
o człowieku, uznający za
ideał wszechstronną pe-
łnię człowieczeństwa,po-
dkreślając potęgę lu-
dzkiego rozumu , głosił optymistyczną radość
życia, propagował natura-
lne dążenie człowieka do
szczęścia. W centrum za-
interesowania humani-
stów znalazł się człowiek,
wraz ze swoimi proble-
mami i radościami .
Reformacja-bunt przeciw
władzy Kościoła, odrzuca-
jący tradycję kościelną i
pośrednictwo duchowie-
ństwa między ludźmi a
Bogiem. Każe studiować
Pismo Święte i w nim samodzielnie szukać pra-
wdy. Dlatego ważne było
aby przełożyć Biblię na ję-
zyki ojczyste-czemu
sprzeciwiał się Kościół.
Gatunki literackie:
literatura renesansowa wykształciła nowe gatunki
literackie, jak też naślado-
wała stare,antyczne wzo-
rce. Gatunkami opartymi
na klasyce były: pień, hymn, tren, sielanka, tra-
gedia.
Tren-to utwór poetycki
o tonie elegijnym i chara-
kterze żałobnym , poświę-
cony osobie zmarłej
Sielanka-to utwór w po-
godnym tonie opowiada-
jący o życiu pasterzy lub
wieśniaków.
Gatunkami nowymi były: sonet, fraszka,dialog, tra-
ktat polityczny.
Sonet - to utwór poetycki
o bardzo ścisłej budowie
uważany z tego względu
za bardzo trudną formę
literacką .
Fraszka- krótki utwór po-
etycki o żartobliwej i bła-
chej tematyce, charakte-
rze anegtotycznej , za-
mknięty wyrazistą puentą
Dialog- to gatunek stano-
wiący rozmowę dwóch
lub więcej osób przezna-
czony przeważnie dla te-
atru.
Traktat polityczny-to gatunek będący przyto-czeniem pewnych pro-
pozycji i rozwiązań w
sprawach natury
państwowej.
Utwory literackie: „Kazania sejmowe `'.Dzieła pisarskie Skargi były ściśle związane z jego działalnością religijną, społeczną i polityczną. „Kazania...”
są traktatem politycznym o przebudowie państwa polskiego . Jako katolik i patriota autor walczył o przywrócenie jedności religijnej w Polsce,wzmocnienie władzy królewskiej i senatu,poprawę położenia chłopów i reformę prawa.
„Kazania...” nasycone są retoryką patrityczną , jednak w równej mierze także i nienawiścią do innowierców.
Skarga używa czytelnych porównań , pisze prostym i zrozumiałym językiem.
„O poprawie Rzeczypospolitej” autorstwa Andrzeja Frycza Modrzewskiego zawiera wszechstronną analizę ustroju społeczno-politycznego ówczesnej Polski,oraz bogaty program przebudowy.
Dzieło składa się z 5 ksiąg: O PRAWACH, O WOJNIE , O KOśCIELE ,
O SZKOLE ,O OBYCZAJACH.
Modrzewski nasyca swe dzieło wiarą w naturę ludzką i rozum, wyprzedzając w wielu punktach swoją epokę.
Postulaty te zostały wprowadzone w znacznie późniejszych epokach. Utwór ten cieszył się dużym zainteresowaniem za granicą o czym świadczą liczne przekłady
na niemiecki i francuski.
Zarówno „Kazania `' jak i „O poprawie `' stanowią przykład literatury publicystycznej, której celem jest zaproponowanie rozwiązań skompikowanych zagadnień natury politycznej , społecznej czy też religijnej .Są dowodem głębokiej mądrości i wzruszającej troski o losy ojczyzny.
Jednak nie wywarły one dużego wpłwu na postawę ówczesnych Polaków co doprowadziło do upadku rozbiorowego Polski.
JAN KOCHANOWSKI:
ur. 1530r. w Sycynie k. Zwolenia , pochodził ze średnio zamożnej rodziny
wszechstronnie wykształcony(Akademia Krakowska, Uniwersytet w Padwie i Królewcu) zdobywa pozycję jako poeta łaciński . W 1559r przebywa w Paryżu gdzie spotyka się z Rousardem i jego grupą
poetycką Plejada . Po śmierci matki wraca do kraju i zaczyna karierę dworzanina, wiążąc się z Tęczyńskimi, dzorem biskupa Filipa Padniewskiego i Jana Firleja , ostatecznie w 1564 r zostaje sekretarzem Zygmunta Augusta W 1571 osiada w rodzinnym Czarnolesie i oddaje się całkowicle sztuce tworzenia. W 1579r umiera ukochana córka Urszulka co ma olbrzymi wpyw na jego twórczość.Umiera w Lublinie w1584r. Kochanowski to poeta całkowicie związany ze swoją epoką. Otrzymawszy gruntowne wykształcenie zafascynowany kulturą antyczną porpaguje myśli humanistyczne w Polse.Utworami które najlepiej odzwierciedlają postawę życiową poety są fraszki,a to dlatetgo,że tworzyłje przez całe życie. Kochanoski wzorując się na Biernacie i Reju stworzył i wzbogacił fraszki o niesamowitą ilość środków stylistycznych.Swoboda wyrażania, dialogi, wyznania liryczne wszystko składa się na kronikę polskiego życia doby renesansu. Fraszka „Do gór i lasów” ma charakter autobiograficzny.Poeta w zwięzłej formie przedstawia całe swe życie uświadamiając sobie przy tym o nieubłaganym upływie czasu.Wyzanjąc postawę epikurejską chce nadal cieszyć się życiem.Odwołujaąc sieę także do mitycznego Bożka Proteusa doktórego porównuje zminność losu co także świadczy o renesansowości utworu. Fraszką biesiadną jest „Odoktorze hiszpanie”, której bohaterem jest nadworny lekarz króla zygmunta Augusta.W kilkunastu wersach przedstawia przebieg uczty, która toczyła się już nawet poza salą biesiadną. Utwór ma pewne cechy dramatyczne, występuje narsteanie akcji, moment zwrotny i zakończenie zakończenie wyrażone pointą. „Na dom w Czarnolesie” to fraszka charakteryzująca podstawowe ideały człowieka renesansu, są to spokój, zdrowie,czyste sumienie, życzliwość ludzka, skromność byczajów. tak więc treść fraszki jest baardzo różnorodna dotyczy dwrskiego życia, miłości, przyjaciół anawet postawy człowikea wobec świata. postaw ta wyrża się w nowym pojmowaniu życia ,w nowym widzeniu przyrody, w głoszeniu optymistycznej radościżycia. Forma fraszek jest również bliska doskonałości-zwięzłość wspaniałe pointy, bogactwo motywów mitologicznych. Pieśni nawiącujące do Horacego i Petrarki to forma wypowiedzilirycznej w której Kochanowski najlepiej wyraził humanistyczny ideał człowieka.
Wśód pieśni wyróżnić można utwory ocharakterze refleksyjnym, patriotycznym,miłsnym, a także pieśni o naturze czy biesiadne. Ideał stoicki człowieka sumienia całego wiaxę się tu z poczuciem siły poetyckiej, a tkże obowiązku patriotycznego, który najlepiej Kochanowski wyraził w pieśni „ O spustoszeni Podola”. W żadnej ze swych pieśni Kochanowski nie wwyraził swych uczuć z taką siłą.Styl jest uczuciowy, Płomienny, sugestywny, a wzakończeniu ironiczny. Wiersz ma charkter poetyckiej odezwy, zawirającej wezwanie do opodaaatkowani się aby dozbrić kraj i zorganizować najemne wojsko. Jeżeli Polacy nie będa potrafili się z organizować to być może :nową przypowieść Polak sobie kupi „Że przed szkodą ipo szkodzie głupi”. Innym utworem w którym poeta poruszył sytuację polityczną Polsaki w II połowie XVI w. jest tragedia wzorowana na dziełach mitycznych popd tytułem „Odprawa posłów greckich”. Terśćutworu została zaczerpniuęta z mitologi i przdstawia jeden z epizodów wojny trojańskiej, kiedy Grecy przybywają proponując pokojowe rozwiązanie konfliktu. Podstawowy konflikt w tragedii stanowi zderzenie racji Antenora i Parysa. Antenor pragnie konfliktu z Grekami dordzając wydanie Heleny, Parys jednakorganizuje zwoleników aby wciągnąć Trpję w niebzpieczną i nichybną wojnę. Parys jest wzorem człowika który nie dba odobro narodu ale tylko o własne interesy. Anternor jest wzorem obywatela patrioty kierującego się zawsze dobrem państwa isprwiedliwością, gotowego w każdej sytuacji służyć radą iczynem. Niezwykle ważnym fragmentem tragedii jest wypowiedź posła Ulissesa, który krytykuje paśtwo i społeczeństwo Trojańkie takimi słowami „O nierządne królestwo i zginienia bliskie, Gdzie oni prawa ważą, ani sprwiedliwości Ma miejsce ale wszystko złotem kupić trzeba”. Swoją wypowidż kończy wyrazami szczerego zdun\mienia, że państwo tak słabe, tak nie przgotowane do wojny dąży do woojny. Ubierając utwór w historyvznne przebranie Kochanowski miał na myśli Rzeczpospolitą co podkreśla używanie Polskiego nazewnictwa: „Rotmistrz i starosta”. Obraz starożtneej Troi przedstawia Polskę zagrożoną przez upadek moralności i odpowiedzialności obywateli. W „Trenahc” odziercidlone zostały po raz pierwszy wpolskiej poezji przeżycia i odczucia osobiste. Jest to liryczny poemat cykliczny obejmujący 19 wierszy. Rozpatrywane w całości mogą być potrktowane jako traktat filzofczny oludzkimżyciu, o losie i jego stosunku do świata. Podmiotem lirycznym jest sam autor, treść stanwią jego przeżycia : ból po stracie dziecka irozpacz przajawiająca się w bunicie przeciwko istniejącemu porządkowi zeczy oraz wzmacnianiu się wiary w wartości i łuszność humanistycznych ideałów, awreszcie próba dojścia do równoeagi wewnętrzenj. Znajudje się poeta w rezygnacji, w pogodzeniu się zlosem „treny są uważane za szczytowe osiągnięcie lirykio renesansowej, poeta wykazał w nich subtelność przeżywania, stworzył przepiękne dzieło liryczne nasycone elementami filozoficznymi.
Mikołaj Rej: nazywany „ojcem literatury polskiej” jednym z jego najybitniejszych jest „Krótka rozprawa między 3 osobami: Panem, Wójtem i Plenbanem”. Jest to satyra na szlachtę iduchowieństwo napisana w formie dialogu. Jest ostrym atakiem na wszelkie przeżytki feudalizmu w polskim życiu zbiowym. Rej krytykując niedowład sądownictwa, panujące w sądach przekupstwo, złą organizację wojskową, mieudolnoś władzy ustawodawczej, wadliwą gospodarkę finansową państwa, prywatę i pijaństwo. Innym ważnym dziełenm tego autora jest „Żywot człopwieka uczciwego” w którym autor przedstawił życie polskiego szlachcica, dzieląc je na3 okresy: dzieciństwo i młodość, wwiek dojarzały, starośc. Celme dzieła jest ukazanie ideału człowieka w tym przypadku szlachcia. Powinien on rozumnie korzystać z dostatków ziemskich, z uciech ziemiamńsko slacheckich. Przewodnikiem po zawiłych drogach życia szlacheckiego powinien być rozum, a drogowskazem wina być cnota. „Żywot...” to dzieło renesansowego humanizmu,będące wyrazem afirmacji świata i życia uczciwego przwycieżajacego zło.
Szmon Szymonowic: wprwadził do literatury poskiej gatunek literacki zwany dotąd idyllą i nadał mu nazwę sielanka. Najbardziej znaą są „Żeńcy”- realistyczny obrazek z życia wsi pańszczyźnianej. Przedstawił w niej ciężką dolę chłopów pańsz. Bohaterkami śa 2 m/łode wiejskie dziewczyny odrabiające pańszczyznę pod nadzorem ekonoma. w utworze tym ukazuję całą prawdę o ówczesnych stosunkach społecznych wprowadzając do utworu ludowy prosty język pełen obrazowych idosadnych zwrotów.
BAROK: koniec XVI do XVII w. Wbaroku widoczny jest kryzys ideałów epoki renesansu.
Klasyczna harmonia między treścią a formą ulega rozbiciu na rzecz formy. Krytyce podlegaką renesansowe un\miejętności spraw wiecznych iziemskich, rozsądne pposzukiwanie ziemskiego szczęścia i tolerancja religijna, epoka baroku szzka własnej oceny spraw wiecznych i odpowiedzi na pytanie czym jest człowiek. Jedną zodpowiedzi byała propozycja ucieczki od świata i vezgraniczneago oddania bogu. W Polsce objętej kontrreformacją ponownie zaznacza się potęga kościoła, gdzieistotną rolę w kształtowaniu światpoglądu odgrywa zakon Jezuitów, który rozwija sieć szkół zakonnych o raczej niskim poziomie nauczania.w tymniejednolitym okresie także literatura jest podzielona. Dają się wyodrębnić 2 nurty: dworski i ziemiański. Nurt dworski reprezentowany głównie przez magnatów lansował zachodni stul życia odcinając się od ziemiańskiej tradycji. Nurt ziemiański cechowało zainspirowanie renesansową tradycją „wsi spokojnej”, kult ojczystych pamiątek i obyczajów. Nurt ten reprezentowany był głównie przez szlachtę, którą jednoczyłą w tym czasie poczucie jedności a narodowej i”dziedzictwo sarmackie”. Jeszcze w XVI w. pojęcie to oznaczało pozytywne cechy szkachty: patriotyzm, uczciwość. Jednak zostało zastąpione przez pijaństwo warcholstwo iprywatę. z tego powodu Polska była w bardzo trudnej sytuacji wenętrznej i zewnętrznej i powoli staczała się ku upadkowi.
Dzieła literackie: Wacław Potocki - reprezentował on nurt ziemiański „wojna chocimska „ to opis bitwy pod Chocimiem kiedt to wojsko polskie pod wodzą Karola Chodkiewicza mężnie opierało się przeważająjcym siłą turecki i mimo śmierci wodza zmusło turków do wycofaniasię z Polski. W utworze tym zestawił dawną tężyznę szlachecką i znieiweściałość, patiotyzm zobojętnością na losy kraju. Poemat nasycił patriotyzmem w kładając w usta bohaterów mowy świadczące o ukochaniu ojczyzny i wielkim poczuciu honoru ryceskiego.celme utworu buło zachęcić współczesnych do naśladowaniapostaw postaw przodków. Styl utworu odznacza się wielką barwnością i plastyką dzięki przewadze wyrażeń konkrtenych nad abstarakcyjnymi oraz sięganiem do mowy potocznej. „W zbytkach plskich” z gorzką ironią mówi o przepychu w jakim żyje szlachta, gdy tymczasem ojczyzna potrzebuje materialnej pomocy.
Jan Chryzostom Pasek: najwibitniejszym jego dziełem są pamiętniki . Część pierwsza dotyczy wojennych doświadczeń Paska. Ciekawie wypadł tu obraz szlachcica- żołnierza. Walczy on na ogółdzielnie, ale można podejrzewać, że zapału do walki nie tyle do ojczyzny ile ambicja i chęć zdobycia łupów. Pamiętniki zaiwerają również obraz pokojowego życia ziemiańskiego i ovyczajow szlacheckich. Autor uważa ucisk i niedolę chłopa za naturalny stan rzeczy, a szlachę za jedyną przedstawicielkę narodu. Życie prywatne szlachy nacechowane jest troską o dobrobyt i korzuści materialne. Styl życia Paska jest klasycznym przykładem romantyzmu.
Jan Andrzej Morsztyn: przedstawiciel nurtu dworskiego.jego styl cehowała błyskotliwość, elegancja i kunszt artystyczny. Pomijał natomiast ważne zagadnienia życia. W twórczości przejawiało się to w błahości treści przy równoczesnym przeroście nagromadzonych przenośni i innych figur poetyckich.