Barok

Barok trwał cały XVII-ty wiek. Wygłosem końcowym baroku nazywało się rokoko (trwało jeszcze do 60-tych lat XVIII wieku). Barok termin zaczerpnięty został od nazwy barokko (nazwa perły o nieregularnych kształtach). Epokę tę cechuje bogactwo i różnorodność form artystycznych w Polsce ma drugą nazwę Kontreformacja. W Polsce w okresie baroku przez 75 lat, prowadzone były wojny z Moskwą, wojny z Turcją, wojna ze Szwedami zwana Potopem.

Pomostem łączącym renesans z barokiem jest twórczość Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego. Żył jeszcze 31 lat w epoce renesansu ale w swoich utworach zamieścił wiele zadumy, smutku, tak obcego renesansowi. Sęp-Szarzyński tworzył w zupełnie innej konwencji niż poeci renesansowi. Utwory jego są niezwykle kunsztowne często stosuje inwersję, zabawy słowne, paradoksy. Zdania są długie, ozdobnie rozbudowane. Według Sępa-Szarzyńskiego człowiek jest samotny i słaby a życie jego to ciągła walka z szatanem, to zaduma nad przemijalnością i niepokój. Pozostawił tylko jeden tomik wierszy "Rymy albo wiersze polskie". Jest polskim twórcą sonetu (sonet składa się 4-4-3-3, co oznacz 4-opisowe, 3-refleksyjne). Znane są dwa sonety : "Sonet IV o wojnie naszej którą wiedziemy z ciałem, szatanem i światem." oraz "Sonet V o nietrwałej miłości rzeczy świata tego.".

Sonet IV - dwie pierwsze zwrotki opisują walkę człowieka z szatanem, jest to walka ważna bo stawką jest byt podniebny czyli życie wieczne. Człowiek skazany jest na nieustanną walkę z pokusami świata, ciała i szatana. Ukazuje człowieka jako istotę słabą, rozdartą pomiędzy pragnieniem dobra do którego tęskni dusza a skłonnością do grzechu. Dlatego człowiek musi podjąć walkę ze swoją słabością, jednak sam jest słaby i wątły , dlatego oparciem w tej walce jest Bóg. Pomoc Boga i opieka zapewni mu zwycięstwo.

Sonet V - utwór rozróżnia dwie miłości. Pierwsza to trwała, celem jest Bóg, druga nietrwała czyli ziemska. Wiersz zaczyna się tak : "I nie miłować ciężko i miłować nędzna pociecho.". Człowiek idealizuje to co kocha, upiększa wartości takie jak złoto, władza, sława, miłość, piękne oblicze - które są wartościami zmiennymi. Człowiek cukruje (upiększa). Podobnie jest z duszą, dusza zwodzi z ciałem, mamy tutaj rozdarcie między tym czego domaga się ciało a tym czego domaga się dusza. Rozkosze ziemskie nie rozpędzą trwogi człowieka o życie wieczne. W tym wszystkim pomoże Bóg który jest wart tej miłości.

Określa się często Barok jako "przyrost formy nad treścią". Barokowa architektura jest bardzo bogata i pełna ozdób , złoceń i motywów roślinnych. Barokowa rzeźba wyraża uczucia np. Ekstaza św. Teresy czy wykorzystanie rysy twarzy św. Sebastiana, każdy święty ma swoje wykręty - dotyczy rzeźby barokowej. Barok tchnął w klasyczne rzeźby - życie. W literaturze mamy nagromadzenie środków stylistycznych, mamy porównania, anafory, oksymorony. Najważniejsze zabytki architektury to kościół św. Piotra i Pawła w Krakowie, kościół Wizytek w Warszawie, zespół pałacowy w Wilanowie - jest to rezydencja którą zbudował Jan III Sobieski dla swej Marysienki, Pałac Branickich w Białymstoku zwany "Wersalem Północy", oraz we Francji Wersal.

Filozofowie tworzący w baroku to: Baruk Spinoza (Benedykt Spinoza) czy Błażej Paskal. Sztuka barokowa musiała zaskakiwać, wywoływać zdumienie odbiorcy, szokować. Stąd artysta barokowy wciąż szuka nowego pomysłu, używa coraz bardziej wyrafinowanych środków, dlatego prąd poetycki nosi nazwę konceptyzm (pomysł). Bardzo popularnym kierunkiem w poezji barokowej jest marinizm - zapoczątkowany przez włoskiego poetę Marina. Marinizm często używany jest zamiennie z konceptyzmem. Twórcą który wzorował się na Marinim to Jan Andrzej Morsztyn. Słynni twórcy literatury i sztuki europejskiego baroku to: Werazques, Remblant, Rubens. Barok polski to kontreformacja, czyli na soborze trydenckim zapadła uchwała dotycząca walki prowadzonej przez kościół katolicki z reformacją. Sprowadzony został do polski zakon Jezuitów, działał w dwojaki sposób; przymus-inkwizycja, inkwezy ksiąg zakazanych czyli zakazy i poprzez przyciąganie wiernych do kościoła: szaty, procesje, baldachimy i organy, kadzidła. Ludzie prości lubią przeżywać dreszcz emocji. Jeżeli obrzędowość była o bogactwie. Drugim bardzo ważnym zjawiskiem był sarmatyzm. Jest to ideologia i styl życia szlachty polskiej. XVII-go wieku który określały, świadomość, obyczajowość i kulturę tej warstwy. Spopularyzowana u schyłku XVII wieku legenda "O sarnackim rodowodzie" - Długosz wspominał o tym, że pochodzi od sarnatów. Szlachcic sarnata czuł niechęć do wszystkiego co obce, wyznawał dewocyjny i ceremolnialny ch......... Szlachcic sarnata to często człowiek o ograniczonych horyzontach myślowych. Lubujemy się w wewnętrznym przepychu, lubujący się w strój polski, przekonany o wielkiej dziejowej misji do spełnienia.

Sarmaci - lud starożytny, koczownicze plemię pochodzenia iranskiego które w połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e. zasiedliły tereny nad Wołgą. W okresie I-IV wieku n.e. pod naciskiem Słowian, Gotów i chunów, część plemion sarmackich osiedliła się nad Dunajem a inne w Hiszpanii i Pn. Afryce.

Środki stylistyczne najbardziej popularne w baroku to:

-oksymoron (epitet sprzeczny: zimny trup),

-anafora (powtarzalność jednego wyrazu w wersach),

-epiforia (powtarzalność końcówki),

-hiperbola (wyolbrzymianie),

-paradoks (sformułowania na ogół sprzeczne z logiką: "Sonet do trupa"),

-inwersja (szyk przestawny),

-epitet,

-przenośnie,

-kontrast.

Nurty:

-nurt dworski - rozwijał się na dworach magnackich. Przedstawicielem tego nurtu jest Jan Andrzej Morsztyn i Daniel Naborowski. Przyrost formy nad treścią, bardzo bogata forma, niezbyt nośna treść. Nurt dworski opisywał życie dworskie (flirty).

-nurt ziemianski, sarmacki - ośrodkiem nurtu był dworek ziemiański tak zwany swojski. Przedstawiciele: J.Ch.Pasek i Wacław Potocki.

-nurt plebejski - rozwijał się ten nurt w miastach a bohaterem był sawiżdżał, była to literatura anonimowa (przeważnie) ale mamy tutaj też wiersze Jan z Kijan.

Najwybitniejszym przedstawicielem nurtu dworskiego był Jan Andrzej Morsztyn. Tworzył on poezje salonowo zmysłową. Bardziej mówi o flircie niż o miłości. Był on dyplomatą niezwykle wykształconym. Był także szpiegiem Ludwika ... Pisał od niechcenia, wydał dwa tomy wierszy: "Konikuła albo psia gwiazda" i "Lutnia". Najbardziej styl barokowy zauważalny jest w sonetach "Do Trupa" i "Niestatek".

Sonet "Do Trupa" - utwór miał zaszokować, poprzez to, że J.A.Morsztyn porównuje sytuacje człowieka zakochanego a trupa. Opisuje także cechy: bladość, ciemno (żar uczuć) a płentą. Płenta jest również szokująca: "Trup i zakochany są do siebie podobni, lecz w lepszej sytuacji jest trup bo zakochany nie może przerwać swoich cierpień, on cierpi."

Sonet "Niestatek" - zawiera szesnaście wersów niepodzielnych na strofy. Przez piętnaście wersów poeta powtarza słowo prędzej, wyszukując niemożliwe do spełnienia sprawy np. Prędzej kto wiatr w wór zamknie. Tak wymyśla co może aby w ostatnim wersu zdradzić swój koncept. Wszystko to stać się może prędzej niż stateczna będzie tura białogłowa. Odmawia kobietom stałości: prędzej niemy zaśpiewa. Wiersz jest kunsztownym poetyckim żartem. Podstawową figurą tego wiersza jest rozwinięte porównanie i błyskotliwe zakończenie. Szczególnie wyrafinowanie osiągnął Morsztyn w wierszach miłosnych.

Głównym przedstawicielem nurtu dworskiego był Daniel Naborowski był on dobrze wykształcony, jego wiersze były niezwykle wyrafinowane, kunsztowne, również zaskakiwał konceptem ale tematyka była poważna, dotyczyła zagadnień związanych z człowiekiem. Krąg tematów w poezji Naborowskiego: kim jest człowiek.czym jest ludzka dusza, a czym ciało. Życie, przemijalność życia, nietrwałość życia, kruchość żywota i czas - jego niszcząca siła. W kręgu tematów megafizycznych jest człowiek, jego życie i czas. Daniel Naborowski porusza w swoich utworach tematykę: człowieka, życia i czasu. Szuka najlepszej formy aby wyrazić swoje przemyślenia na ten temat, mówi także, że człowiek powinien pogodzić się z wyrokami boskimi. Przykładem są: "Krótkość żywota", ukazuje nietrwałość życia ludzkiego, życie określa za pomocą takich pojęć jak: dźwięk, dym, wiatr, cień (są to najbardziej ulotne pojęcia). Życie człowieka i jego długość: "Czwarta część mgnienia między śmiercią a rodzeniem."

Memento: Jutro co dziś jest- nibędziesz,................................... ( kim ty jesteś, byłem kim ja jestem będziesz - nagrobne - "Krótkość żywota" - 1/4 mgnienia utwór nam uświadamia, że życie jest etapem, małą cząstką życia na ziemi, że człowiek jest śmiertelny.

"Marność" - nawiązuje w tym wierszu do biblijnej księgi Koheleta - "Wszystko jest marnością a jedyną wartością w życiu jest wierność Bogu" - tylko ta wierność zapełni nieśmiertelności i zniewali strach przed śmiercią.

J.A. Morsztyn i D. Naborowski - obaj są przedstawicielami nurtu dworskiego. Oboje są mistrzami konceptyzmu ( zaskakujący pomysł), obaj wzorowali się na stylu Marina, obaj przywiązują ogromną wagę do formy wypowiedzi, obaj stosują wyszukaną formę, bogactwo środków stylistycznych takich jak oksymoron, hiperbola, kontrast, anafora, inwersja, różni ich jednak treść utworów. U Morsztyna błaha treść, u Naborowskiego treść poważna, egzystencjalna. Morsztyn sławi miłość, rozkosze, zmysły, analizuje sytuację, odczucia zakochanych. Natomiast Naborowski zamieszcza w utworach refleksje filozoficzne, mówi o rosterkach człowieka który odrzuca swoją przemijalność, analizuje relacje: człowiek-Bóg; człowiek-czas, dlatego nazywamy t poezje, poezją intelektualną, metafizyczną.

Nurt poezji sarmackiej. Nurt ziemiański, sarmacki opierał się na rodzimej tradycji, twórcami tego nurtu są: Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek.

Wacław Potocki - był sarmatą, ale jego twórczość zyskała miano obywatelskiego sumienia narodu, był poetą który widział wady szlachty sarmackiej i przewidywał do czego one mogą prowadzić. Jego utwory zawierają szereg pouczeń i morałów, są głęboko patriotyczne.

1. "Nierządem Polska stoi."

2. "Pospolite ruszenie."

3. "Zbytki polskie."

4. "Czuj ! Stary pies szczeka."

5. "Jest twórcą także wojny Chocimskiej."

---