Funkcjonowanie jednostek budżetowych
Zacznijmy do samego pojęcia jednostek budżetowych. Zgonie z art. 11 ustawy o finansach publicznych mianem jednostek budżetowych określa się takie jednostki organizacyjne sektora finansów publicznych, które pokrywają swoje wydatki bezpośrednio z budżetu państwa lub samorządu. Natomiast uzyskane dochody odprowadzają na rachunek budżetu państwa lub budżetów jednostek samorządu terytorialnego.
Podkreślić należy również to, że jednostki budżetowe tworzone są w takich dziedzinach życia społeczno-gospodarczego w których wydatki ponoszone na osiąganie celów są niewspółmierne do dochodów, ale ze względu na ważny interes społeczny muszą być ponoszone.
Możemy mówić o trzech grupach jednostek budżetowych:
Stanowiących aparat wykonawczy organów władzy ustawodawczej i wykonawczej
Np. ministerstwa, urzędy, kancelarie
Podległe lub nadzorowane przez organy władzy państwowej lub samorządowej
Np. urzędy statystyczne, jednostki utrzymania dróg, szkoły, domy opieki społecznej
Zaliczane do sądów i trybunałów
Np. sądy rejonowe, sądy okręgowe
Jednostki budżetowe nieposiadają osobowości prawnej, mają ją natomiast: gmina, powiat, województwo, Skarb Państwa; oznacza to, że uprawnieni przedstawiciele tych jednostek podejmują wszelkie czynności cywilnoprawne w imieniu Skarbu Państwa, województwa, powiatu lub gminy.
Każda jednostka budżetowa działa na podstawie statutu, chyba, że ustawa stanowi inaczej. Statut określa nazwę jednostki, jej siedzibę oraz zakres spraw którymi będzie się zajmowała, są to elementarne informacje dotyczące każdej tworzonej jednostki. W statucie należy również wskazać mienie, którym będzie ona zarządzała. Jednostka budżetowa może zostać utworzona przez m.in.: ministrów, kierowników urzędów centralnych, wojewodów, organy stanowiące samorządu terytorialnego. Możliwość utworzenia jednostki budżetowej posiada również Prezes Rady Ministrów, jednostka taka zajmuje się wówczas realizacją zadań z zakresu administracji rządowej, zakres ten szczegółowo powinien zostać określony przez Prezesa Rady Ministrów. Tak utworzona jednostka może podlegać bezpośrednio Premierowi lub wskazanemu przez niego ministrowi.
Jeśli chodzi o gospodarkę finansową tych jednostek to dokładne wytyczne dotyczące jej prowadzenia nie zostały zawarte w ustawie. Dlatego też należy odwołać się do aktu wykonawczego, jest to rozporządzenie Ministra Finansów, które w szczególny sposób określa:
- sposób sporządzenia planu finansowego, będącego podstawą gospodarki finansowej jednostki budżetowej
- tryb dokonywania i zatwierdzania zmian w planie
- pobieranie dochodów i wydatki
Jednocześnie Minister w rozporządzeniu podkreśla potrzebę przestrzegania zasad oszczędnego dokonywania wydatków, oraz rzetelnego wykonywania zadań. Gospodarka finansowa jednostki budżetowej ma za zadanie, obsługę działalności rzeczowej, do której została powołana dana jednostka.
Wysokość wydatków w jednostce budżetowej nie zależy od wysokości osiągniętych przez nią dochodów. Uniezależnienie wydatków od dochodów jest stosowane tam, gdzie usługi świadczone są nieodpłatnie albo opłaty za te usługi nie pokrywają kosztów poniesionych na ich wytworzenie, tak właśnie jest w jednostkach budżetowych. Ten sposób finansowania nazywany jest zasadą rozliczeń brutto.
Jak już było powiedziane podstawą gospodarki finansowej jednostki budżetowej jest plan finansowy, czyli plan dochodów i wydatków.
Plany finansowe jednostek budżetowych
Ustala się go na okres roku kalendarzowego. Ujmuje się w nim prognozowaną wielkość dochodów oraz kwoty wydatków. Wysokość wydatków jednostek budżetowych nie jest uzależniona od osiąganych dochodów. Jednostki gospodarują środkami do momentu wyczerpania przyznanego im limitu. Np. szpitale wykonują pewien rodzaj zabiegów do momentu wyczerpania limitu środków finansowych przeznaczonych na ten cel przez NFZ.
Na podstawie przekazanych przez dysponentów części budżetowych informacji o kwotach dochodów i wydatków (wynikających z projektu ustawy budżetowej) kierownicy jednostek budżetowych opracowują projekty planów finansowych. Projekty planów są weryfikowane przez dysponentów części budżetowej pod względem zgodności z projektem ustawy budżetowej; w razie stwierdzenia różnic dokonuje się odpowiednich zmian, o których zawiadamia się kierowników jednostek budżetowych. Projekty planów finansowych jednostek budżetowych są podstawą do finansowania ich działalności od 1 stycznia do dnia opracowania planów finansowych wynikających z ustawy budżetowej danego roku.
Po otrzymaniu informacji o ostatecznych kwotach dochodów i wydatków przyjętych w ustawie budżetowej, w terminie 14 dni kierownicy państwowych jednostek budżetowych opracowują plany własnej jednostki i podległych jednostek budżetowych.
Podstawowa zasada polega na tym, że ujęte w planie finansowym, niezrealizowane w danym roku wydatki wygasają z upływem roku budżetowego i jednostka zobowiązana jest do zwrotu niezrealizowanych wydatków do dysponenta, od którego je otrzymała.
Wyjaśnia nam to dlaczego pod koniec roku wiele jednostek budżetowych realizuje zadania nie przewidziane na początku roku. Ponieważ jeśli w jej budżecie pozostaną jeszcze jakieś środki to nie może ich wykorzystać w następnym roku, musi je oddać. A na budżet w następnym roku zostanie przyzna jej mniej środków.
Istnieją wyjątki od tej zasady, nie wygasają bowiem z upływem roku wydatki budżetu państwa:
1) których planowanym źródłem finansowania są przychody z kredytów zagranicznych,
2) przeznaczone na finansowanie zadań, programów i projektów realizowanych ze środków pochodzących:
a) z budżetu Unii Europejskiej,
b) ze źródeł zagranicznych, niepodlegające zwrotowi, innych niż wymienione w pkt. a),
Prócz wymienionych wyżej wydatków, do 15 grudnia roku budżetowego Rada Ministrów może sporządzić wykaz wydatków, które nie wygasają z upływem roku.
Zobowiązania zaciągnięte przez państwową jednostkę budżetową płatne w danym roku nie mogą przekroczyć wysokości kwot wydatków ujętych w zatwierdzonym planie finansowym, pomniejszonych o wydatki na wynagrodzenia i uposażenia oraz obligatoryjne wpłaty płatnika. Zobowiązania z tytułu umów, których realizacja w roku następnym jest niezbędna dla utrzymania ciągłości działalności jednostki może jednostka zaciągać tylko wtedy, gdy termin zapłaty upływa w roku następnym.