Zasady ideowe harcerstwa zawarte w Prawie i Przyrzeczeniu, obowiązujących w równej mierze wszystkich harcerzy zarówno dzieci, jak i instruktorów to - służba Bogu, Polsce i bliźniemu. Ideał wychowania harcerskiego jest ideałem wychowania chrześcijańskiego, które na pierwszym miejscu stawia służbę Bogu. Harcerstwo to sposób życia, pełnienie służby, praktykowane religii przez czyn i życie według jej zasad. Harcerz służy Bogu przez to, że spełnia Jego przykazania, wypełnia obowiązki członka Kościoła, szerzy wiarę i broni jej. 
W wychowaniu harcerskim służba Bogu powiązana jest ze służbą ojczyźnie. Celem harcerstwa jest wychowanie do wypełnienia ludzi dobrych i prawych, wiernych Polsce, przestrzegających zasad moralnych, mądrych i twórczych, przyczyniających się do rozwoju kultury narodu, dzielnych, umiejących działać, walczyć, poświęcać się, kierować i dowodzić. Harcerstwo odróżniało się od innych organizacji skautowych patriotyzmem. Jedynie harcerstwo jako organizacja czynnie walczyło z okupantem. Inne organizacje skautowe tego nie czyniły uważając, że są to działania sprzeczne z zasadą braterstwa wszystkich ludzi. 

Ze służby Bogu i Polsce wynika służba bliźniemu. Obowiązek niesienia pomocy bliźnim wypływa z Bożego przykazania miłości. Miłość bliźniego powinna być czynna i wyrażać się zarówno w chętnym niesieniu pomocy moralnej i materialnej, jak i w serdecznym stosunku do każdego człowieka. Harcerz niesie pomoc wszystkim potrzebującym, otacza opieką słabszych, szanuje cudzą godność, umie przyznać się do winy. Wyrazem realizowania służby bliźniemu jest obowiązek do codziennego dobrego uczynku. Służba bliźniemu to wola czynienia dobrze, to szerzenie w swym otoczeniu zasad sprawiedliwości społecznej, opartych na etyce chrześcijańskiej. Służba bliźniemu wyraża się także udziałem harcerzy w działalności dla dobra Polski i społeczności lokalnej połączonej z poszanowaniem godności drugiego człowieka oraz dbaniem o nienaruszalność środowiska naturalnego. 

Harcerska metoda wychowawcza to zespół podstawowych sposobów postępowania zmierzających do realizacji założeń harcerstwa. Oparta jest ona na obiektywnych prawach psychologii rozwojowej i pedagogiki oraz na znajomości zainteresowań dzieci i młodzieży. Rodzaj zajęć i stopień trudności zadań w harcerstwie zróżnicowane są w dostosowaniu do grupy wiekowej uczestników. Inne zainteresowania i możliwości posiada dziecko w wieku 8-11 lat, inne w wieku 12-15, a jeszcze inne w wieku ponad 16 lat. Konsekwencją tego jest podział w organizacji harcerskiej na zuchów, harcerzy młodszych, i harcerzy starszych z odrębnymi zadaniami i różnymi typami zajęć dostosowanymi do ich wieku i mentalności. Z praw rozwoju człowieka wynika też inne tempo dorastania i dojrzewania oraz inne zainteresowania dziewcząt i chłopców, zwłaszcza w wieku 11-18 lat. Dlatego zgodnie z metodą harcerską zajęcia z chłopcami i dziewczętami w tych grupach wiekowych prowadzone są osobno, w oddzielnych drużynach, hufcach i chorągwiach, a nawet osobnych równoprawnych pionach (organizacjach) wewnątrz jednej organizacji (związku). 

Metoda harcerska jest metodą pośrednią. Określone efekty wychowawcze nie są uzyskiwane w drodze moralizowania, tłumaczenia, czy nauczania. Cel osiąga się odpowiednio ukierunkowanymi prostymi środkami poprzez gry i zabawy, stwarzając określone sytuacje i angażując w nie młodzież. Oddziaływanie wychowawcze następuje przy okazji wykonywania przez harcerza konkretnych, nieraz drobnych zadań w trakcie gier, podchodów, ćwiczeń i różnych elementów metody. 

Metoda harcerska jest metodą pozytywną. Zarówno w tekstach obowiązujących harcerzy przepisów, jak i w regułach gier i ćwiczeń nie jest używana forma zakazu. W Prawie Zuchowym i Prawie Harcerskim stosowane są takie zwroty jak: - "Zuch jest dzielny", "Zuch stara się być coraz lepszy", "Harcerz jest pożyteczny i niesie pomoc bliźnim", "Harcerz jest karny i posłuszny rodzicom i wszystkim swoim przełożonym", "Harcerz jest oszczędny i ofiarny" itd. Wymagania stawiane przy uzyskiwaniu stopni czy sprawności sformułowane są w postaci stwierdzeń pozytywnych w rodzaju "Potrafi wykonać...", "Zrobił...", itp. W tekście Przyrzeczenia Harcerskiego brak jest zobowiązań w rodzaju "przyrzekam uroczyście...", "przysięgam" itp. Przyrzeczenia składa niepełnoletni uczestnik i złamanie przez niego takiej uroczystej przysięgi, co w tym wieku jest możliwe i usprawiedliwione, może niekorzystnie wpłynąć na jego psychikę. Jednocześnie zdarzenie takie osłabia wymowę innych tego typu zobowiązań w dalszym życiu i otwiera drogę do ich niedotrzymania. Zgodnie z tymi zasadami, Przyrzeczenie Harcerskie ma formę deklaracji woli zawartą w słowach "Mam szczerą wolę...", a młodsze dzieci składają Obietnicę Zuchową. 

Podstawą powodzenia działań wychowawczych jest organizowanie zajęć o treści i formie wzbudzających wśród uczestników zaciekawienie, przeradzające się często potem w trwałe zainteresowanie. Wyróżniającą cechą metody harcerskiej jest cierpliwe, systematyczne zmierzanie do wytyczonego celu, bez zrażania się napotykanymi trudnościami, czy niepowodzeniami. 

Ważnym elementem metody harcerskiej jest wzajemne oddziaływanie uczestników. W harcerskim zespole w oparciu o więzy lojalności, przyjaźni i solidarności wytwarza się pozytywna atmosfera wychowawcza, przy czym ważną rolę odgrywa w tym procesie wpływ instruktora. Dzięki zawiązanym w tej atmosferze przyjaźniom, na poglądy i postępowanie harcerek czy harcerzy w znaczącym stopniu oddziaływają na ich rówieśnicy i nieco starsi koledzy. W ten sposób z biegiem czasu kształtowane są korzystne cechy charakteru. 

Zasadniczym elementem metody harcerskiej jest system zastępowy. Zastęp harcerski to grupa rówieśników dobranych według sympatii, licząca 3 do 8 osób. Na jego czele stoi zastępowy, będący w tym samym wieku, co pozostali harcerze lub nieco starszy. Zastępowy musi posiadać cechy przywódcze, dzięki którym zyskuje posłuch i podporządkowanie zastępu.

Znaczący udział w zajęciach harcerskich stanowią gry, zabawy i ćwiczenia, przeprowadzane w miarę możliwości na świeżym powietrzu. Ich celem jest wdrożenie uczestników w obowiązek przestrzegania ustalonych reguł gry, dzięki czemu wytwarzają się w nich odpowiednie nawyki. Ponadto przez udział w grach nabywa się różne sprawności fizyczne i umysłowe, spostrzegawczość, refleks, pomysłowość, przydatne później w życiu. 

Harcerze starsi stosują bardziej złożone formy gier i ćwiczeń niż młodsi harcerze. Do takich zajęć należą różne działania na rzecz środowiska społecznego, w którym działa drużyna, względnie w miejscu rozbicia obozu. Typowymi przykładami takiej działalności jest organizowanie na obozie przez drużynę harcerek tzw. "zielonego przedszkola" dla dzieci rolników zajętych przy pracach polowych, czy pomoc w żniwach. 

Jednym z podstawowych środków metody harcerskiej jest system stopni i sprawności. Harcerz wyrabia swoją pozycję dzięki coraz większym umiejętnościom nabywanym w pracy harcerskiej. Sprawdzianem wiedzy i umiejętności są przeprowadzane próby na stopnie harcerskie i sprawności. Stopnie harcerskie są źródłem satysfakcji członka drużyny i dowodem jego poziomu harcerskiego. Zdobycie sprawności jest dowodem na posiadanie umiejętności i kwalifikacji w jakiejś określonej specjalności. Poziom zdobytej wiedzy i rodzaj przyznanej sprawności uzależniony jest od wieku harcerza. Niektóre sprawności dawały stosunkowe wysokie kwalifikacje, np. sprawności ratownika, czy starszego ratownika były uznawane w społeczeństwie jako wystarczające do udzielania pierwszej pomocy w sposób fachowy. 

W metodzie harcerskiej ogromnie ważną rolę odgrywa instruktor. Instruktor harcerski nie ma zastępować nauczycieli, rodziców, czy dowódców wojskowych. Instruktor harcerski, drużynowy jest starszym bratem harcerza. Najczęściej drużynowy ma 18-30 lat. W tym okresie potrafi się jeszcze wczuwać w sposób myślenia wychowanków, a już się jest ukształtowanym moralnie, ideowo i intelektualnie dorosłym człowiekiem, potrafiącym odpowiednio reagować na postępowanie podopiecznych. Drużynowy, podobnie jak w zasadzie każdy instruktor harcerski, winien posiadać wiele cech charakteru predysponujących go do funkcji wychowawcy i kierownika zespołu młodzieży. Przede wszystkim musi być człowiekiem odpowiedzialnym, przekonanym o wadze swojej roli i potrzebie wykonywanej funkcji, świadomie kierującym procesem wychowawczym. Powinien być człowiekiem nowoczesnym o szerokich horyzontach myślowych i skrystalizowanych poglądach. Musi posiadać łatwość kontaktu z młodzieżą, znać podstawy psychologii rozwojowej i pedagogiki. Powinien być optymistą, łatwo znosząc niepowodzenia w pracy. Musi być cierpliwy, taktowny, miły, wyrozumiały i skromny. Powinien umieć opowiadać w sposób interesujący, posiadając szeroką wiedzę, zwłaszcza dotyczącą skautingu, harcerstwa i dziejów ojczystych. Winien też odznaczać się miłą powierzchownością, dbałością o wygląd swój i swego umundurowania. 

Cechą systemu wychowania harcerskiego jest to, że drużynowy sam będąc wychowawcą, podlega również wychowywaniu. Oddziałując na harcerzy sam podlega oddziaływaniu ze strony kierowanego zespołu. W efekcie rozwiązywania zadań wynikających z prowadzenia drużyny zdobywa nowe umiejętności. Rezultatem tego procesu jest podnoszenie kwalifikacji harcerskich i pedagogicznych instruktora. Poziom tych umiejętności może być oceniony w trakcie przeprowadzania prób na kolejne stopnie instruktorskie, które są wymiernym dowodem postawy i kwalifikacji drużynowego jako wychowawcy i kierownika pracy harcerskiej. 

U podstaw skautingu i harcerstwa leży wytworzenie więzi młodzieży z przyrodą. "Harcerz miłuje przyrodę i stara się ją poznać" głosi 6 punkt Prawa Harcerskiego. Kontakt ze środowiskiem naturalnym i wiedzę o nim zdobywa harcerz w trakcie gier terenowych i wycieczek, na obozach oraz przy zdobywaniu stopni i sprawności. 

Ważnym środkiem metody harcerskiej jest obrzędowość i kultywowanie tradycji. Elementem scalającym zastęp, drużynę i cały ruch harcerski są wywodzące się ze skautingu i tradycji harcerskiej odznaki organizacyjne. Należą do nich skautowa lilijka z literami ONC będącymi skrótem hasła: "Ojczyzna, Nauka, Cnota", względnie z krzyżem i literą V oznaczającymi hasło "Prawda Zwycięży", a także krzyż harcerski. Odznaki te posiadają własną symbolikę, np. każdy element krzyża harcerskiego oznacza jakąś pozytywną cechę charakteru harcerza. Wszyscy członkowie każdej z organizacji harcerskich są jednolicie umundurowani, przy czym mogą się wyróżnić mundury instruktorów. Na mundurach widnieją oznaki herbów miejscowości, z której pochodzi drużyna, lub siedziby chorągwi, a także odznaki funkcji, stopni i sprawności. Drużyny i zastępy mogą mieć swoje propozycje. Zbiórki drużyny, czy zastępu prowadzone są zawsze w taki sam tradycyjny sposób. Wielką rolę w tradycyjnej obrzędowości odgrywa ognisko harcerskie na biwaku, czy obozie, względnie kominek w siedzibie drużyny, czy na zimowisku. Duże znaczenie w zintegrowaniu zespołu harcerskiego mają wspólne pieśni, zwłaszcza przy ognisku. 

Stałym elementem zbiórki harcerskiej, czy dnia obozowego jest gawęda w wykonaniu drużynowego. Stanowi ona formę bezpośredniego przekazu istotnych treści ideowych w możliwie atrakcyjnej postaci dostosowanej do poziomu umysłowego danej grupy wiekowej harcerzy. W sytuacji braku dobrych materiałów i słabego zapału młodzieży do czytania, gawęda niejednokrotnie stanowić może jedyne źródło wiedzy harcerzy o skautingu i harcerstwie oraz o chlubnych kartach tradycji historycznej własnego narodu. 

Letni obóz drużyny jest podsumowaniem całorocznej pracy harcerskiej. Na obozie harcerze oderwani od swego codziennego środowiska w całej pełni ulegają wychowawczemu oddziaływaniu zasad harcerstwa, wpływowi instruktora i zespołu rówieśników, przeżywaniu życia obozowego i atmosfery obrzędowości, kontaktu z przyrodą i trudów dnia powszedniego. Obóz jest ważnym czynnikiem integracji zastępu i drużyny. 

Podstawą pracy harcerskiej jest samowychowanie. W młodszych grupach wiekowych następuje ono głównie poprzez gry i ćwiczenia, w mniejszym stopniu przez świadome działanie. Starsi harcerze, którzy w chwilach refleksji, często również w oparciu o wyniki zajęć, zdobywają się na krytyczną opinię o sobie samym, w znacznie większym stopniu świadomie podejmują pracę nad sobą. Samowychowanie polega na kształceniu cech charakteru - odpowiedzialności, obowiązkowości, solidności, odwagi, prawdomówności i dotrzymywaniu słowa ("Na słowie harcerza polegaj jak na Zawiszy"), punktualności, dochowywaniu tajemnicy itp. Samowychowanie obejmuje również kształcenie umysłu poprzez solidne zdobywanie wiedzy religijnej, ogólnej i fachowej, pogłębianie znajomości dziejów ojczystych, poznawanie kultury narodowej, rozwijanie indywidualnych zainteresowań (tzw. hobby) itd. 

Pracę wychowawczą w harcerstwie prowadzi się w ścisłym porozumieniu z rodzicami uczestników. Tylko bowiem rodzice mają niezaprzeczalne prawo do decydowania o kierunku wychowania swoich dzieci. W pracy harcerskiej można również korzystać z pomocy rodziców, czy w przygotowaniach do obozu, czy w przeprowadzeniu zajęć wymagających specjalnych kwalifikacji np. technicznych, medycznych itp. 

Wychowanie metodą harcerską daje bardzo dobre wyniki, kształtując ludzi mądrych, uczciwych, prawych, uspołecznionych i odważnych, umiejących się poświęcić dla dobra ogółu. 

WacŁaw Leszczyński

---