Bożena Pojawa
Zuzanna Hołubowicz

HARCERSKI SYSTEM WYCHOWAWCZY

Ruch harcerski, istniejący w Polsce od 1910 roku wytworzył jeden z najciekawszych systemów wychowawczych, stworzył całościową koncepcję wychowania człowieka, która od wielu już pokoleń sprawdziła się, jako właściwy model budujący w sposób integralny ludzką osobę. Jego korzenie tkwią w angielskim skautingu, który w warunkach rozdartej między trzech zaborców Ojczyzny został wzbogacony o ideę walki o niepodległość. Powstanie skautingu jest nietypowym przykładem systemu wychowawczego łączącego dzieci, młodzież i dorosłych. U jego źródeł znalazła się wojna burska w Afryce Południowej z lat 1899 - 1902, w której podczas walk o Mafeking wykorzystano specjalne oddziały zwiadowcze chłopców. Spostrzeżenia z tej wojny wyniesione przez gen. Roberta Baden - Powella oraz doświadczenia zdobyte w angielskich szkołach pozwoliły mu na zorganizowanie obozu dla chłopców na wyspie Brownsea oraz wydanie w 1908 r. książki „Scouting for boys”, która stała się drogowskazem dla milionów młodych ludzi na całym świecie.

Olga Drahonowska - Małkowska i Andrzej Małkowski przenieśli i zaszczepili idee skautingu angielskiego na grunt odradzającej się niepodległej Polski. Twórca harcerski pisał: „Celem skautingu jest wprowadzenie do wychowania młodzieży czynnika, który by stworzył z niej pełnych ludzi, rozwiniętych pod każdym względem, nie tylko umysłowym i moralnym, ale i fizycznym. Jest to ten sam ideał, który przyświecał Grekom. Przez swój system ćwiczeń w polu, skauting dąży do wyrobienia wśród chłopców posłuszeństwa, godności własnej, karności, solidarności, przede wszystkim obowiązkowości i ducha patriotycznego”. Miała to być „wielka gra”, jak wiele lat później pisał o polskim harcerstwie Aleksander Kamiński. Proces wychowania skautowego wzbogacony został w gry atrakcyjne dla młodych ludzi, wtopił się w rytm przyrody i puszczaństwa tworząc podwaliny wychowania ekologicznego. Skautowe wychowanie objęło charakter, zdrowie i siłę, prace ręczne i zręczność oraz służbę bliźnim. Twórcy pierwszych drużyn harcerskich oparli się na własnych obserwacjach zachowań chłopców, ich potrzeb i skłonności. Dostrzegli, jak bardzo potrzebne są młodym ruch, świeże powietrze, przygoda, współzawodnictwo i współdziałanie w grupie rówieśniczej. Wychowanie przez grę stało się kluczem do zrozumienia genialnego wynalazku Anglika. Nie chodzi w skautingu o jedna grę. Całe działanie wychowawcze jest oparte na grze. „Magia badenpowellowskiej gry musiała być naprawdę wielką, jeśli porwać zdołała młodzież wszystkich części świata i prowadzi ją przez tak długi okres czasu w chwale ciągłych powodzeń” - pisał Aleksander Kamiński.

„Wychowanie skautowe pociąga chłopców wszystkich klas, tak biednych, jak i bogatych, ogarnia nawet swoim urokiem upośledzonych fizycznie - głuchych, niemych, ślepych. Napełnia ich chęcią do nauki. Zasadą według której działa skauting jest to, że bierze się pod uwagę pomysły chłopca, jego zainteresowanie i zamiast uczyć skłania do samowychowania”. W roku 1911 Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” tak oceniło wartości wychowawcze skautingu: „Skauting to system wychowawczy, mający na celu wykuwanie najlepszych charakterów w wieku, gdzie grunt po temu najpodatniejszy”.

Harcerski System Wychowawczy to jedność idei, metody i programu realizowanych na gruncie ruchu harcerskiego w konkretnej organizacji harcerskiej. U źródła jego skuteczności leży współistnienie wszystkich pięciu elementów: RUCH, IDEA, METODA, ORGANIZACJA I PROGRAM.

Idea i metoda harcerska

Ideową podstawą ruchu harcerskiego jest Prawo i Przyrzeczenie Harcerskie. Najtrwalsze okazały się sformułowania z 1932 r., które po latach odrzucenia przez system „wychowania” PRL powróciły niemalże we wszystkich działających organizacjach harcerskich.

Przyrzeczenie harcerskie

ZHP	ZHR	Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego "Zawisza" Federacja Skautingu Europejskiego
„Mam szczerą wolę całym życiem pełnić służbę Bogu i Polsce, nieść chętną pomoc bliźnim i być posłuszną/posłusznym Prawu Harcerskiemu”.	„Mam szczerą wolę całym życiem pełnić służbę Bogu i Polsce, nieść chętną pomoc bliźnim, być posłusznym(ą) Prawu Harcerskiemu”	„Na mój honor, z łaską Bożą, przyrzekam całym życiem służyć Bogu, Kościołowi, mojej Ojczyźnie i Europie chrześcijańskiej, nieść w każdej potrzebie pomoc bliźnim, i przestrzegać Prawa Harcerskiego”.

Prawo harcerskie

ZHP	ZHR	Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego "Zawisza" Federacja Skautingu Europejskiego
1. Harcerz sumiennie spełnia swoje obowiązki wynikające z Przyrzeczenia Harcerskiego. 2. Na słowie harcerza polegaj jak na Zawiszy. 3. Harcerz jest pożyteczny i niesie pomoc bliźnim. 4. Harcerz w każdym widzi bliźniego, a za brata uważa każdego innego harcerza. 5. Harcerz postępuje po rycersku. 6. Harcerz miłuje przyrodę i stara się ją poznać. 7. Harcerz jest karny i posłuszny rodzicom i wszystkim swoim przełożonym. 8. Harcerz jest zawsze pogodny. 9. Harcerz jest oszczędny i ofiarny. 10 Harcerz jest czysty w myśli, w mowie i uczynkach; nie pali tytoniu i nie pije napojów alkoholowych.	1. Harcerz służy Bogu i Polsce i sumiennie spełnia swoje obowiązki. 2. Na słowie harcerza polegaj jak na Zawiszy. 3. Harcerz jest pożyteczny i niesie pomoc bliźnim. 4. Harcerz w każdym widzi bliźniego, a za brata uważa każdego innego harcerza. 5. Harcerz postępuje po rycersku. 6. Harcerz miłuje przyrodę i stara się ją poznać. 7. Harcerz jest karny i posłuszny rodzicom i wszystkim swoim przełożonym. 8. Harcerz jest zawsze pogodny. 9. Harcerz jest oszczędny i ofiarny. 10. Harcerz jest czysty w myśli, mowie i uczynkach, nie pali tytoniu i nie pije napojów alkoholowych.	Prawo harcerza (Prawo harcerki) 1. Harcerz dba o swój honor, aby zasłużyć na zaufanie. 2. Harcerz jest lojalny wobec swojego kraju, rodziców, przełożonych i podwładnych. 3. Harcerz jest powołany do służby bliźniemu i jego zbawieniu. 4. Harcerz jest przyjacielem wszystkich i bratem (siostrą) dla każdego innego Harcerza. 5. Harcerz jest uprzejmy i rycerski (szlachetna). 6. Harcerz widzi w przyrodzie dzieło Boże, szanuje rośliny i zwierzęta. 7. Harcerz jest karny, każde zadanie wykonuje sumiennie do końca. 8. Harcerz jest panem samego siebie, (panuje nad sobą) uśmiecha się i śpiewa w kłopotach. 9. Harcerz jest gospodarny i troszczy się o dobro innych. 10. Harcerz jest czysty w myśli, mowie i uczynkach.

Obietnica Zucha

Obiecuję być dobrym zuchem i zawsze przestrzegać Prawa Zucha.

Prawo Zucha

1. Zuch kocha Boga i Polskę.

2. Zuch jest dzielny.

3. Zuch mówi prawdę.

4. Zuch pamięta o swoich obowiązkach.

5. Wszystkim z zuchem jest dobrze.

Dla harcerza uroczysty moment składania Przyrzeczenia jest deklaracją woli pełnienia służby Bogu, Polsce i bliźnim. Dla wychowawcy słowa Roty: „Mam szczerą wolę całym życiem pełnić służbę Bogu i Polsce, nieść chętną pomoc bliźnim, być posłusznym(ą) Prawu Harcerskiemu” formułują cztery wskazania programu wychowawczego:

1. religijność (służba Bogu)

2. patriotyzm (służba Polsce)

3. braterstwo (służba bliźnim)

4. praca nad sobą, samowychowanie (posłuszeństwo Prawu Harcerskiemu)

Poza bardzo czytelną dla milionów skautów na świecie ideą, o sukcesie harcerstwa decyduje przyjęta przez nie aktualna i stosowana do dzisiaj metoda. W najbardziej jasny i syntetyczny sposób została opisana jeszcze przed II wojną światową dla potrzeb ówczesnego kształcenia kadry instruktorskiej.

Metodę harcerską można przedstawić w sposób graficzny w postaci otwartej dłoni. Każdej części dłoni przypisano określone, istotne znaczenie.

RAMIĘ ręki stanowi kontakt z przyrodą,

a więc życie na łonie natury. Harcerski styl życia to życie w lesie w trudnych warunkach zbliżających do natury, wymagających harmonijnego współżycia z przyrodą. Polowe formy harcerskiej pracy oparte są na założeniu bliskiego kontaktu z przyrodą to obozy, biwaki, rajdy, gry terenowe, biegi, harce, próby wodzów. Las doskonale wpisuje się przy tym w polską tradycję narodową - to on wiele razy dawał schronienie partyzantom, był świadkiem walk o wyzwolenie ojczyzny spod obcego jarzma.

DŁOŃ otwarta symbolizuje zasadę dobrowolności bycia w harcerstwie.

Harcerzem zostaje tylko ten, kto sam tego pragnie, a nie komu to nakazano. Bycie harcerzem ma być wynikiem osobistych przekonań, a nie nacisku ze strony rodziców czy nauczycieli. Kandydat na harcerza przechodzi okres próbny, w którym sam może przekonać się, czy podoba mu się środowisko drużyny harcerskiej, a jednocześnie drużynowy i zastępowy oceniają jego postawę. Dziecko z własnej woli wyraża zgodę na to, by stać się podmiotem wychowania. Wcześniej wyrażają na zgodę na pracę w drużynie harcerskiej jego rodzice.

KCIUK - najważniejszy ze wszystkich palców, to system zastępowy.

Jest to najważniejszy element organizacji życia harcerskiego. Istota systemu zastępowego polega na pracy w małych, na stałe zorganizowanych grupach młodzieży. Istotą systemu zastępowego jest obarczenie młodego człowieka (zastępowego) odpowiedzialnością za małą grupę i obdarzenie go przez drużynowego zaufaniem. Daje to znakomite efekty wychowawcze: zaufanie mobilizuje do odpowiedzialnej postawy, do pracy nad sobą. Wspomniane wyżej efekty wychowawcze wzmacnia podział na pion żeński i męski w Związku Harcerstwa Rzeczypospolitej, z odrębną metodyką pracy w drużynach harcerek i harcerzy.

PALEC WSKAZUJĄCY symbolizuje współzawodnictwo i współdziałanie.

Ważne jest równoczesne zaistnienie obu tych elementów - w żadnym wypadku nie mogą one istnieć osobno, gdyż nie prowadzą wtedy do zamierzonych celów wychowawczych. Samo współzawodnictwo prowadziłoby do uznania rywalizacji za cel działań i wyparcia ducha braterstwa, który panuje w drużynie harcerskiej. Współzawodnictwo ma związek z systemem motywacji (np. organizowane są konkursy na najlepszy zastęp, rywalizacja o pierwsze miejsce w grach i harcach, współzawodnictwo między drużynami). Obowiązują tu ściśle określone reguły dające wszystkim równe szansę, często opierające się o zadania zespołowe integrujące zastęp i drużynę harcerską.

PALEC ŚRODKOWY to wzajemność oddziaływania.

W harcerstwie nie istnieje ścisły podział na wychowawców i wychowanków w tym znaczeniu, że wszyscy nawzajem zachęcają się do doskonalenia oraz przestrzegają tego samego Prawa Harcerskiego. Nie ma odrębnych praw dla wychowawców i wychowanków.

PALEC SERDECZNY to pośredniość oddziaływania.

Oznacza, że drużynowy przekazując ideały wychowawcze, nie poucza lecz stawia harcerza w trudnych sytuacjach. Harcerz dzięki samodzielnemu rozwiązywaniu problemów pod okiem doświadczonego instruktora - wychowawcy uczy się znacznie więcej, a drużynowy osiąga w ten sposób założone cele wychowawcze. O harcerskiej idei nie mówi się wprost, lecz ukazuje się ją w codziennym, harcerskim życiu. Jedynym werbalnym przekazem idei w harcerstwie jest gawęda i piosenka, choć i w tych formach używa się raczej przykładu godnego naśladowania bądź języka poetyckiego. Pośredniość oddziaływania to także doświadczanie pewnej rzeczywistości, a nie jej bierne uczenie się.

PALEC MAŁY oznacza stopniowanie wymagań, trudności oraz odpowiedzialności.

Sposobem motywowania harcerza do pokonywania coraz trudniejszych zadań służących jego wszechstronnemu rozwojowi są system stopni harcerskich i system sprawności. Systemy te zostały ściśle powiązane z wiekiem i płcią. Każdemu harcerzowi powinna towarzyszyć świadomość, na jakim etapie harcerskiego wzrastania aktualnie się znajduje i jaka jest przed nim droga samorozwoju, ku czemu dąży.

Drużyna harcerska stanowi środowisko wychowawcze prawidłowo funkcjonujące i pozytywnie oddziaływujące na młodego człowieka. Intensywność zachodzących w nim oddziaływań wychowawczych jest znacznie większa niż w środowisku szkolnym. Tym samym stanowi ono prawdziwe wsparcie dla domu rodzinnego i szkoły w społecznym wychowaniu młodego człowieka.

Opisana metoda harcerska obudowana jest bogatą propozycją technik, form pracy i barwną obrzędowością. Wszystkie narzędzia metodyczne wykorzystywane w pracy z dziećmi i młodzieżą pozostają w zgodzie z celami i ideą harcerską.

Techniki i formy pracy harcerskiej

Twórca światowego skautingu poszukując form pracy z młodymi pisał: „Zwykłem porównywać człowieka próbującego pozyskać chłopców dla dobrych wpływów do rybaka chcącego złowić ryby. Jeżeli rybak założy na haczyk przynętę, którą on sam uważa za smaczną, na pewno nie uda mu się złowić wiele, a w każdym razie nie złowi „ostrożnych” gatunków ryb. Dlatego więc używa na przynętę tego, co lubią ryby. Tak samo z chłopcami - jeśli spróbujecie prawić im kazania na tematy, jak sądzicie budujące, nie zdobędziecie ich.(…) Jedynym sposobem jest coś co rzeczywiście ich zainteresuje i pociągnie”.

Techniki pracy w harcerstwie to techniki pracy z grupą (system zastępowy, rada drużyny, sekcje) oraz techniki pracy z jednostką (stopnie, sprawności, próby i zadania).

Jednym z wielu elementów jakimi harcerstwo odróżnia się od innych organizacji jest opracowany przez Rolanda E. Philipsa system zastępowy. Zastosowanie tego systemu jest ważnym czynnikiem powodzenia pracy wychowawczej. Zastępy 6 - 8 osobowe pod wodzą odpowiedzialnego przywódcy - zastępowego stanowią odrębną naturalną grupę dzieci lub młodzieży realizującą własny program opracowany dla jego członków.

Zastęp to grupa chłopaków (dziewcząt), zżyta, złączona braterską przyjaźnią, żyjąca swym życiem również poza zbiórkami. Posiada swój specyficzny kodeks postępowania czyli zasady współżycia w grupie, system nagród i kar oraz prawa zastępu tworzone przez członków (np. prawo rodziny, prawo solidarności, prawo prostej drogi, prawo dobrej pamięci czy prawo nie obrażania się na obiad). Na czele zastępu stoi zastępowy: wzór, wódz i jednocześnie starszy brat, przewodnik w harcerskiej drodze.

To, co odróżnia jeden zastęp od innych, co sprawia, że zastęp jest jedyny i niepowtarzalny to duch zastępu, specyficzna atmosfera w grupie, jego obrzędowość. Znany instruktor krakowski, hm Marek Kudasiewicz HR porównywał obrzędowość do pieca, który daje ciepło w ognisku domowym. Powoduje, że ci, którzy wokół się skupiają, odnajdą niepowtarzalną atmosferę dobroci, tajemniczości i miłości. Z ilu kafli zbuduje zastęp swój obrzędowy piec zależy od inicjatywy, twórczości, dobrej woli członków oraz od umiejętności wychowawczych zastępowego.

Odzwierciedleniem kierunku pracy wychowawczej drużyny są stopnie harcerskie. Systematyczna praca ze stopniami pozwala inspirować rozwój młodego człowieka. Są one programami, według których układane są indywidualne próby zróżnicowane ze względu na indywidualne podejście do każdego z członków drużyny.

Niezbędny element harcerskiej metody wychowania stanowią sprawności. Są one pomocne w zdobywaniu różnych umiejętności i wiadomości, które są lub będą potrzebne w życiu harcerki (harcerza). Mają dopomóc w wykrywaniu uzdolnień i zamiłowań młodzieży. Uzupełniają one system stopni harcerskich, powinny być zdobywane zgodnie z zainteresowaniami dzieci. Zdobycie określonej sprawności oznacza, że harcerka (harcerz) jest biegła w danej dziedzinie. Dla poziomu każdego stopnia harcerskiego przewidziane są sprawności odpowiedniego stopnia trudności.

Próby i zadania harcerskie to indywidualne wyzwania stawiane harcerce (harcerzowi) jako element kształtowania charakteru. Idea pracy indywidualnej w oparciu o próby wodzów jest jedną z głównych zasad pracy z wędrownikami. Leopold Ungeheuer w książce „Próby wodzów” pisze: „Do poznania sił prowadzi harcerstwo przez życie ruchliwe, szerokie, pełne przygód, bogate w różne sytuacje życiowe. Musi to być takie życie, w którym wszystkie instynkty harcerza, wszelkie władze ducha, umysłu i ciała zdane będą na próbę. Harcerstwo nie może ominąć żadnej dziedziny życia ludzkiego, choćby próba miała być ciężka, choćby początkowo klęski ponosić wypadło.” Każda próba ma swój sens wychowawczy, wyzwala „siły” takie jak: zwinność, równoważność, celność, religijność, miłość bliźniego, poczucie dobra, piękna, prawdy, szacunek dla pracy, rzetelność, wierność, odwaga, siła woli, pogoda ducha, rycerskość, sprawiedliwość, odpowiedzialność, honor, pracowitość, karność, stanowczość, szybkość decyzji, opanowanie, lojalność, takt, samodzielność, szybkość orientacji, pamięć, współdziałanie, oszczędność, wnioskowanie, pomysłowość, spostrzegawczość, bystrość zmysłów, wytrwałość, hart, szybkość, wytrzymałość.

Formy pracy harcerskiej to sytuacje wychowawcze jakie tworzy drużynowy, aby zastosować techniki. Organizacje skautowe i harcerskie wypracowały przez lata liczne formy pracy z dziećmi i młodzieżą. Do najważniejszych form pracy harcerskiej należą: harc, gra, zwiad, gawęda, śpiew i pląsanie, zbiórka, wędrówka (wycieczka), ognisko, kominek, biwak, obóz (lub zimowisko, kolonia zuchowa).

Organizacja i program

Współczesna mapa organizacji harcerskich w Polsce w dużej mierze uwarunkowana jest historycznie, wymaga więc odwołania się do przeszłości. W pierwszych latach istnienia harcerstwa w Polsce (którego datę powstania przyjęto na 21/22 maja 1911 roku - wydanie pierwszego rozkazu o powołaniu pierwszych drużyn skautowych) w gorących dyskusjach wykuwano linię ideową dla tworzącej się organizacji. Już wówczas występowały dwa główne nurty myślenia, a mianowicie nurt narodowo-chrześcijański, reprezentowany m.in. przez Kazimierza Wyrzykowskiego i Bronka Bufałło, oraz nurt narodowo-obywatelski, reprezentowany m.in. przez Andrzeja Małkowskiego i Olgę Drohanowską. Różnice w poglądach na sprawy dotyczące treści roty Przyrzeczenia Harcerskiego i Prawa Harcerskiego przetrwały do dziś i ich owocem między innymi jest dzisiejszy podział w harcerstwie. Podział ten ma oczywiście szersze podłoże; odnosi się także do niedawnej socjalistycznej przeszłości i postaw części korpusu instruktorskiego w stosunku do totalitaryzmu władzy.

Obecnie do najważniejszych i największych organizacji harcerskich w Polsce zaliczamy:

• Związek Harcerstwa Polskiego, liczący blisko 300 tys. członków;

• Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej, liczący blisko 20 tys. członków

• Federacja Skautingu Europejskiego (Federation Scouts d'Europe), dawniej

SHK - Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego „Zawisza”, blisko 1000 członków

ZHP - rok założenia 1956. Jest największą organizacją harcerską w Polsce, liczącą blisko 300 tys. członków. W swym rodowodzie sięga do roku 1956, kiedy to na tzw. Zjeździe Łódzkim po okresie stalinowskim przyzwolono na harcerską działalność w „stylu przedwojennym”.

ZHR - rok założenia 1989. Jest głównym reprezentantem postsolidarnościowego narodowo-katolickiego nurtu w harcerstwie, który swój rodowód znajduje w narodowościowych zrywach niepodległościowych, w powstańcach warszawskich czy całej linii opozycji demokratycznej.

Federacja Skautingu Europejskiego, jest nurtem działania skautowego, który wszedł do Polski poprzez afiliowanie w swoje szeregi Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego „Zawisza”. U schyłku lat dziewięćdziesiątych działające głównie w Lublinie, Puławach, Koninie środowiska podjęły decyzję o wejściu w struktury skautingu europejskiego FSE. Zrezygnowano z własnych mundurów, symboli i oznak na rzecz wejścia do rodziny katolickich skautów w Europie.

Główne linie podziału między organizacjami lokują się w stosunku do przeszłości, do państwa i narodu oraz do Boga. Różnice między poszczególnymi organizacjami dotyczą także stosunku do Prawa i Przyrzeczenia Harcerskiego oraz do powinności i służby wychowawczej instruktora. Mimo istniejących różnic większość organizacji harcerskich opiera się w swoim działaniu na sprawdzonej metodzie harcerskiej.

Rola organizacji harcerskich w procesie wychowania przejawia się wielowymiarowo:

• rozbudzenie, ujawnienie, wzmocnienie nowych, głębszych zainteresowań;

• zaspokajanie potrzeb psychicznych członków, takich jak ambicja, zadowolenie
  z pracy, poczucie siły i więzi oraz afiliacji w grupie;

• możność realizowania własnych pomysłów, kreowania nowej jakościowo więzi interpersonalnej, kształtowanie zaradności życiowej;

• szacunek i respekt wobec norm moralnych i porządku społecznego;

• kształtowanie postaw konsekwencji, rzetelności w działaniu i zaradności;

• rozwijanie umiejętności działania w zespole, wskazanie na poszanowanie pracy innych.

Przyjmując tę perspektywę uznać należy, że rola organizacji harcerskich sprowadza się do kilku bloków:

• w perspektywie socjologicznej: realizuje proces socjalizacji aktywnej jednostki jako podmiotu oddziaływań;

• w perspektywie psychologicznej: skutecznie wpływa na interioryzację standardów zachowań;

• w perspektywie pedagogicznej: zmierza do wykreowania bogatych, twórczych, aktywnych jednostek w swoich postawach ze społecznym wzorcem osobowym obywatela.

Warunkiem skuteczności harcerskiej metody jest program wychowawczy. Programy harcerskie stwarzają warunki do oddziaływań wychowawczych w kierunkach:

— pełnego i integralnego wychowania osoby,

— wychowania harcerki i harcerza do życia w społeczeństwie, w tym do służby Bogu, Polsce i bliźnim.

Programy te uwzględniają w pierwszej kolejności etap rozwoju i indywidualne potrzeby wychowanka. Podstawową zasadą tworzenia programu harcerskiego jest to, że powstaje on bezpośrednio w gromadach i drużynach. Prawo drużynowego do decydowania o programie drużyny, jest bardzo ważnym atutem harcerskiej pracy. Dzięki temu działania w poszczególnych drużynach są różnorodne, a zarazem dostosowane do możliwości i potrzeb konkretnych harcerek i harcerzy oraz lokalnego środowiska. Hufce, chorągwie i organizacje tworzą programy wspierające podległe im jednostki.

Poza fizycznymi aspektami rozwoju człowieka niezwykle istotne w tworzeniu programów pracy jest odpowiadanie na intelektualne i kulturalne potrzeby młodego człowieka, a także generowanie tych potrzeb w coraz szerszym zakresie. Ważnym elementem harcerskiego programu jest obrzędowość i tradycja harcerska. Stanowi element identyfikujący dla członków oraz określa ogólne formy i relacje wychowawcze, tworząc wewnętrzny język komunikacji i organizacji danej jednostki harcerskiej. Obrzędowość reguluje wszystkie elementy działania - poprzez elementy porządku dnia pracy harcerskiej: od pobudki z modlitwą przez apel harcerski, musztrę, ognisko, bratnie słowo i w zwykłe pozdrowienie, pełnione służby. Programy harcerskie nie są skostniałe. Oprócz korzystania z tradycyjnych, sprawdzonych wzorców i form pracy, harcerstwo chętnie sięga po współczesne treści i nowe rozwiązania. Aktualność programu harcerskiego oznacza szybkie reagowania na rozmaite wyzwania współczesności, gotowość do podjęcia służby w sytuacjach kryzysowych, aktywny udział we współczesnych problemach społecznych, życiu środowiska lokalnego i orientację w problemach współczesnego świata.

Zakończenie

Harcerski system wychowawczy w pełni wszedł w życie i już od 100 lat zdaje dobrze egzamin ze swej żywotności i siły. Nie każda z wielkich, współczesnych syntez pedagogicznych może udowodnić podobnie szeroki i trwały związek z życiem. Dobór elementów tego systemu nie jest przypadkowy, ani mechaniczny - tworzy on jednolity, zwarty system, system swoisty, nacechowany jedną myślą kierunkową i zmierzający ku wyraźnemu ideałowi wychowawczemu.

Harcerstwo starało się dawać adekwatną odpowiedź na bieżące wyzwania wychowawcze. I dziś zadaniem stojącym przed harcerstwem jest aktywne uczestniczenie w nurcie wychowania młodzieży, zwłaszcza wtedy, gdy proces ten przebiega niełatwo, a więc w okresie dorastania. Wzniosła idea, spójna i atrakcyjna metodyka może wzbogacić programy zajęć adresowanych do dzieci i młodzieży szkolnej.

BIBLIOGRAFIA

1. Baden - Pawell R., Skauting dla chłopców, Warszawa 1938.

2. Baden - Powell R., Wskazówki dla skautmistrzów, Warszawa 1998.

3. Bagiński H., Geneza polskiego skautingu, Warszawa 1998.

4. Dobrzyńska J., Petri M., ZHR dla gimnazjum. Materiały z konferencji. Gdańsk 2000.

5. Elstner F. A., Na tropie przygody, Katowice 1989.

6. Glass A., Płonie ognisko, Warszawa 1998.

7. Grodecka E., O metodzie harcerskiej i jej stosowaniu, Warszawa 1998.

8. Hausner W., Historyczne harce czyli opowieści z dziejów harcerstwa, Warszawa 1998.

9. Hausner W., O Prawie harcerskim przy ognisku, Warszawa 1998.

10. Kamiński A., Nauczanie i wychowywanie metodą harcerską, Warszawa 2001.

11. Kamiński A., Krąg Rady, Katowice 1935.

12. Kudasiewicz M., Obrzędowy piec, Warszawa 1987.

13. Kurzępa J., Rola organizacji hracerskich w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego, Rocznik Lubuski TOM XXIX, cz. I, 2003.

14. Masiak M., Stopnie harcerek, Warszawa 1999.

15. Podstawowe zasady wychowania harcerskiego w ZHR. Warszawa 2005.

Gen.Lord Robert Baden - Powell of Gilwell (1857 - 1941), Naczelny Skaut Świata, twórca w 1907 r. skautingu w Anglii, autor wydanej w 1908 r. książki „Scouting for boys”

Polskie tłumaczenie: Lord Baden - Powell of Gilwell . Skauting dla chłopców. Warszawa 1938

hm Olga Drahonowska - Małkowska (1888 - 1979), twórczyni pionu żeńskiego harcerstwa w Polsce

hm Andrzej Małkowski (1888 - 1919), twórca polskiego harcerstwa, tłumacz książki „Scouting for boys”, autor książęk „Skauting jako system wychowania młodzieży” oraz „Jak skauci pracują”, inicjator i pierwszy redaktor czasopisma „Skaut”

Geneza harcerstwa. Wybór i opracowanie Marian Miszczuk. Warszawa 1992 s. 26

Robert Baden - Powell. Wskazówki dla skautmistrzów. Warszawa 1998 s. 27

A. Kamiński. Krąg Rady. Katowice 1935 s.7

dz. cyt. s. 28

W. Hausner. O Prawie Harcerskim przy ognisku. Warszawa 1998 s. 12

Tekst ten przyjęły m. in.: Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej, Związek Harcerstwa Polskiego poza granicami kraju, Polska Organizacja Harcerska,, NKIH „Leśna Szkółka”, Federacja Drużyn im. Cichociemnych

Rota Przyrzeczenia Harcerskiego z 1932 r. (redakcja V)

Symbol ten nazywany jest w metodyce harcerskiej „Ręką metody”

R. Baden - Powell. Wskazówki dla skautmistrzów. Warszawa 1998 s. 21

E. Grodecka. O metodzie harcerskiej i jej stosowaniu. Warszawa 1998 s. 16

T. Sadkowski. Vademecum zastępowego. Warszawa 1998 s. 22- 32

zob. M. Kudasiewicz. Obrzędowy piec. Warszawa 1987

zob. A. Kamiński. Nauczanie i wychowanie metoda harcerską. Warszawa 2001 s. 169 -171

Harcerski system wychowawczy realizowany jest w trzech pionach metodycznych: zuchowym (7 - 11 lat), harcerskim (11 - 15 lat ) i wędrowniczym (15 - 18 lat).

L. Ungeheuer. Próby wodzów. Warszawa 1998 s. 11

3

HARCERSKI SYSTEM WYCHOWAWCZY

RUCH

IDEA

PROGRAM

ORGANIZACJA

METODA

---