Proces uwagi

Kiedy nauczyciel prosi o uwagę, o co właściwie mu chodzi? Oczywiście termin uwaga stosowany w codziennej mowie jest nam dobrze znany. Wierzymy, że zwracanie na cos uwagi jest w pewnym stopniu pod kontrola woli- możemy z wyboru zwracać na cos uwagę. Zauważyłeś pewnie, że w szkole lepiej zrozumiałeś materiał, kiedy uważałeś na lekcji, wiesz również, ze czasami można stawać na głowie, a i tak nie uda ci się skupić uwagi- jesteś rozproszony. Rozproszenie uwagi oznacza niezdolność do skupienia się na widokach i dźwiękach istotnych dla żądań wynikających z bieżącej sytuacji z powodów wpływu niezwiązanych z nimi myśli, obrazów i bodźców sensorycznych.

Co właściwie daje nam uwaga i w jaki sposób ten proces się odbywa? Jednym ze sposobów ustalenia funkii uwagi jest sprawdzenie, co wiemy o przedmiotach i zdarzeniach, kiedy nie zwracamy na nie świadomie uwagi. Dlaczego uwaga poprawia zrozumienie materiału? Jaki jest dokładnie wkład uwagi w przetwarzanie informacji? Te pytania rozpatrzymy w dwóch pierwszych częściach tego podrozdziału. Potem przejdziemy do następnego zestawu pytań:, w jakim stopni jesteśmy w stanie kontrolować nasza uwagę? Czemu czasami trudno o skupienie uwagi? Jak skuteczni jesteśmy w kierowaniu uwagi lub dzieleniu jej pomiędzy różne zadania?

Wydaje się ze uwaga pełni różne funkcje związane ze spostrzeganiem, poznawanie i świadomością. Obecnie niektórzy badacze sadza, ze dysponujemy kilkoma rodzajami uwagi, z których każdy ma własne mechanizmy i funkcje. Problem ten nie został jak dotąd rozwiązany, po części z powodu różnych metod stosowanych przez badaczy uwagi. Omówimy niektóre z tych metod. Rozważając podstawowe zagadnienia związane z natura uwagi, a szczególnie z jej działaniem w spostrzeganiu.

Przetwarzanie mimowolne

Gdybyś zastosował się do rady nauczyciela i uważał na lekcji, jak wiele byłbyś w stanie powiedzieć o rozmowie siedzący obok ciebie kolegów lub o osobie przechodzącej za oknem, gdyby cię nagle o to zapytano? Nie znałbyś prawdopodobnie treści rozmowy, ale byłbyś w stanie powiedzieć, czy były to głosy męskie czy żeńskie. Podobnie nie zapamiętałbyś przechodzącej osoby i nie byłbyś w stanie jej rozpoznać. Ale byłbyś świadomy faktu ruchu za oknem.

Chociaż świadome przypominanie sobie i rozpoznawanie przedmiotów wymaga uwagi, całkiem skomplikowane przetwarzanie informacji odbywa się poza nasza świadomością i mimo wolnie. Te wcześniejsze fazy przetwarzania nazywa się przetwarzaniem mimowolnym, ponieważ działa ono na wejściu sensorycznym, zanim skupimy uwagę, od razu po dotarciu sygnałów z receptorów do mózgu.

Na wczesnym etapie przetwarzania z układów energii świetlnej padającej na siatkówkę wydobywa się surowy materiał podstawowy cech bodźca - krawędzie, linie, kontury i barwy. Następnie cechy te łączone są w spostrzeżenia, które dochodzą do świadomości. Wielu badaczy sądzi obecnie, że złożenie tych cech w całościowe spostrzeżenie wymaga uwagi.

Znaczenie uwagi w integrowaniu cech w kompozycje, które rozpoznajemy jako odrębne całości, ilustrują eksperymenty. Kiedy poprosić badanych o zlokalizowanie granicy miedzy rejonami pola widzenia, twierdza oni ze granice te zjawiają się natychmiast, jeśli określają je różnice w kształcie pojedynczej, prostej cechy, jak barwa, kształty zarysowane liniami prostymi czy krzywymi lub kierunek linii jak to pokazuje przykład A na rysunku 1. granice miedzy czerwonym a niebieskim oraz „V” i „O” w przykładzie B są wyraźne. W przeciwieństwie do tego, dostrzeganie granic między czerwonymi „V” a niebieskimi „O” oraz czerwonymi „O” a niebieskimi „V” w przykładzie C wymaga wysiłku umysłowego. Granice oparte na pojedynczej cesze wychwytujemy w sposób mimo wolny, natomiast granice zdefiniowane przez kombinacje cech wymagają skupienia uwagi.

Kiedy tylko szybko rzucimy okiem na taki obraz jak na rys. 1, dużo dokładniej zlokalizujemy granice oparte na jednej cesze niż oparte na kombinacji cech. Jeżeli nawet pozostawimy obraz w polu widzenia i zmierzymy czas reakcji, lokalizacja granic opartych na pojedynczych cechach okaże się szybsza.

Rysunek 1. Lokalizacja granic pomiędzy regionami w polu widzenia

VV VV VV VV VV

V V V V V V V V V V V V V V

a b

Bardziej dobitna demonstracje roli uwagi we właściwej kombinacji cech znajdziemy w badaniach nad odwracaniem uwagi lub jej przeciążaniem. W takich warunkach błędy w kombinacji cech zdarzają się często- tego typu błędy percepcyjne nazywamy złudnymi związkami. Złudne związki pojawiają się, kiedy przez chwile (krócej niż 1\5 sekundy) popatrzymy na trzy barwne litery z cyframi po obu stronach

5XOT7

Zdaniem badanych jest najpierw podanie cyfr, a potem wszystkich połączeń

barwa- litera. W 1\3 prób badani popełniają błędy w tym drugim zadaniu. Na przykład mówią o czerwonym X zamiast o niebieskim X lub czerwonym O. Rzadko natomiast popełniają błędy polegające na podawaniu liter lub barw, które nie były eksponowane,np. żółtego X czy niebieskiego Z.

Badani często tez rozpoznawali symbol dolara ($) przy krótkiej ekspozycji obrazka zawierającego „S” i linie, pokazanego na rysunku 2.ten sam efekt uzyskano nawet wtedy, kiedy eksponowano „S” i trójkąty. Wynik ten wskazuje, ze badanie nie łącza ze sobą natychmiast linii trójkąta; w pewnej fazie przetwarzania percepcyjnego linie błąkają się nie powiązane i jedna z nich może zostać „wypożyczona” przez system wzrokowy jako pionowa linia w symbolu dolara.

Rysunek 2. kombinacje cech

Rzeczywiście obserwowane

Odtwarzanie ze złudnym $

Wyniki te świadczą również o tym, ze kombinacje cech wymagają dłuższego czasu przetwarzania, ponieważ- poza mimowolnymi procesami używanymi do identyfikacji poszczególnych cech- angażują one również uwagę. Jeśli selektywna uwaga w stosunku do przedmiotów zostanie zakłócona lub zablokowana, ludzie najczęściej popełniają błędy określonego typu- raczej udaje im się prawidłowo rozpoznać pojedyncze cechy, ale tworzą w nich złudne kombinacje.

Jeśli popełniamy tak wiele błędów, syntezując cechy bez koncentracji uwagi w laboratorium, dlaczego nie popełniamy dużej liczby tego typu błędów, kiedy nasza uwaga podlega zakłóceniu lub przeciążeniu w świecie rzeczywistym? Anne Treisman uważa, że większość bodźców, które przetwarzamy, to bodźce na tyle znane i różniące się wzajemnie, ze istnieje ograniczona liczba sposobów sensownego połączenia ich cech. Nawet, jeśli nie skupiamy uwagi w stopniu wystarczającym do integracji cech, nasza wiedza o znanych bodźcach pozwala odgadnąć, w jaki sposób powinny one zostać połączone. Takie odgadnięcia, czyli hipotezy percepcyjne, są zazwyczaj prawidłowe, co oznacza, że konstruujemy cześć naszych spostrzeżeń przez łączenie mimowolnej percepcji pojedynczych cech bodźca, że wspomnieniem znanej, podobnej figury.

Funkcje uwagi

Pogląd Triesman, iż uwaga jest niezbędna w integrowaniu cech, jest popularny, ale nie przez wszystkich akceptowany. Niektórzy uczenie uważają, że kombinowanie pojedynczych cech obywa się bez angażowania uwagi. Twierdza, że uwaga tylko doprowadza już utworzone spostrzeżenia do świadomości i umożliwia wybór odpowiedniej reakcji na spostrzegany bodziec.

Psychologowie przedstawili kilka istotnych funkcji uwagi w złożonych, pełnych wzajemnych powiązań procesach spostrzegania, reagowania i świadomego zapamiętywania informacji sensorycznych i percepcyjnych. Rozpatrzymy trzy z tych funkcji: filtr bodźców, selektor reakcji i wrota do świadomego przetwarzania informacji.

Uwaga jako filtr bodźców: wstępna selekcja cech.

Eksperymenty wspomniane w podrozdziale poświeconym przetwarzaniu mimowolnemu przemawiają silnie za tym, ze jedna z funkcji uwagi jest selekcja dalszego przetwarzania pewnej części wejścia sensorycznego. Nowoczesna wersja tego poglądu przedstawił brytyjski psycholog Donald Broadbent w swojej pracy Perception nad Communication, opublikowanej w 1958 r.

Broadbent jako pierwszy stwierdził, że umysł jest kanałem komunikacyjnym - podobnym do linii telefonicznej lub połączeń komputerowych, - który aktywnie przetwarza i przesyła informacje. Ilość informacji, które kanał może prawidłowo przyjąć i przesłać, jest znacznie ograniczona. Z tego powodu ludzie muszą skupiać się na jednym źródle informacji naraz. Kiedy mają uważać na więcej niż jedno źródło, skuteczność przetwarzania informacji pomniejszona zostaje przez ograniczoną zdolność uwagi do przełączania się z jednego źródła na inne.

Wyobraża sobie, ze słuchasz wykładu, a osoby po twoich obu stronach są pogrążone w rozmowie. Co usłyszysz, zrozumiesz i zapamiętasz z wykładu?

Prawdopodobnie uda ci się utrzymać na tym, co mówi wykładowca, jeżeli materiał jest interesujący lub potrzeby do jutrzejszego egzaminu- zignorujesz sąsiadów, o ile nie będą rozmawiać zbyt głośno. Jeśli jednak wykład jest nudny i nieistotny dla twoich celów, a jedna z rozmów dotyczy twojego najlepszego przyjaciela, druga zaś spraw seksu, są duże szanse, ze zgubisz watek wykładu i skierujesz uwagę na najbliższe otoczenie. Nie uda ci się jednocześnie uważnie słuchać informacji ze wszystkich trzech źródeł, a nawet z dwóch. Jeśli chcesz cokolwiek dobrze zrozumieć i zapamiętać, musisz kierować uwaga selektywnie tylko na jedno źródło informacji.

Broadbendt i wielu innych badaczy symulowali zjawisko uwagi selektywnej w laboratorium za pomocą techniki zwanej słyszeniem dychotycznym.

Badani w takich eksperymentach pamiętają przekaz, na który zwracali uwagę, nie pamiętają zaś drugiego. Za zwyczaj nie zauważają oni nawet poważnych zmian w tym drugim, jak zmiana języka z angielskiego na niemiecki lub puszczenie taśmy od tyłu. Jednakże badani zauważają wyraźne zmiany fizyczne np. znaczne podniesienie wysokości głosu przez zmianę głosu męskiego na kobiecy.

Wyraźne cechy fizyczne przekazu ignorowanego podlegają analizie percepcyjnej i dzieje się to poniżej progu świadomości, ale większa część ich znaczenia nie zostaje odebrana. Pierwsze eksperymenty nad uwaga dotyczyły modalności słuchowej; badania bardziej współczesne wykazały podobne zjawisko dla modalności wzrokowej.

W świetle takich wyników badań, Broadbendt przedstawił koncepcje uwagi jako filtra selekcyjnego, który radzi sobie z zalewem napływających informacji sensorycznych przez blokowanie niepożądanych pobudzeń sensorycznych, a zajmowanie się pobudzeniami pożądanymi. Ten filtr przypomina strojenie radia lub telewizora, które pozwala nam odebrać tylko jeden z wielu dostępnych programów na raz. Przycisk strojenia zapewnia dostęp do każdego programu, który znajduje się np. na kanale 10, ale nie gwarantuje, że nadawany będzie akurat mecz futbolowy. Podobnie flit uwagi Broadbendt dokonuje selekcji na podstawie wyraźnych cech fizycznych- takich jak fakt, czy przekaz dopływa do lewego, czy do prawego uch albo czy jego źródłem jest głos męski czy żeński- nie może jednak automatycznie selekcjonować przekazów na konkretny temat. Aspekty przekazu związane bliżej z myśleniem, jak język, w jakim jest sformowany lub jego znaczenie, muszą być ustalane w trakcie bardziej złożonego przetwarzania, po tym jak przekaz przedostanie się do świadomości.

Według teorii Broadbendt, ponieważ umysłowe kanały komunikacyjne mają ograniczoną pojemność pełnego przetwarzania, uwago musi ściśle regulować napływ informacji ze zmysłów do świadomości. Jest ona „wąskim gardłem” dopływu informacji dopływu do systemu poznawczego, odrzucając jedne z nich, a dopuszczając do dalszej obróbki inne. Teorii filtra uwagi zakładała, że, ta selekcja odbywa się na wczesnych etapach procesu, zanim podmiot uzyska dostęp do znaczenia materiału wejściowego.

Teorii selekcji została zakwestionowana, kiedy odkryto, że pewne osoby spostrzegają rzeczy, których nie mogłyby spostrzegać, gdyby uwaga całkowicie eliminowała materiał ignorowany.

Najwyraźniej osoby badane zaintrygowało szczególnie znaczenie i ciągłość przekazu maskowego, co natychmiast odwróciło ich uwagę od śledzonego przekazu. Musiały one dokonywać jakiejś analizy znacz3nia kanału ignorowanego- w innym wypadku nie zdałyby sobie sprawy, że przekaż w tym kanale jest kontynuacją przekazu w kanale głównym

Badania tego typu skłoniły uczonych do wniosków, że uwaga nie działa jednokierunkowo, jak to zakładała teoria filtra. Następnie Anne Treisman przedstawiła teorii osłabiania uwagi jako modyfikacja teorii filtra. w teorii osłabiania znaczenie informacji ignorowanych jest przedmiotem pewnej analizy na wyższym poziomie, ale jest ona fragmentaryczna, nie ugruntowana i często nie przekracza progu świadomości. Kanał, na który zwracamy uwagę, jest nadal przedmiotem dużo intensywniejszego przetwarzania- uwaga jest niezbędna gwarancją właściwej integracji elementów wejścia sensorycznego w znaczące spostrzeżenia. Ta zmodyfikowana wersja stała się najpowszechniej podzielanym poglądem na wczesną, wstępną selekcję cech.

Rysunek 3 Sprawdź swoje mechanizmy uwagi

Kolumna pierwsza Kolumna druga

Według autorów takich eksperymentów, badanym więcej czasu zabiera odczytanie drugiej kolumny, ponieważ w rzeczywistości przetwarzają oni nieświadomie zielone litery i muszą hamować reakcje na nie. Kiedy po takim zahamowaniu danej litery, badani są proszeni o reagowanie na nią, potrzebują więcej czasu, ponieważ muszą odblokować (odhamować) tę literę, by reakcja na nią stała się dostępna. Na przykład kiedy czytasz pierwszą literę czerwoną w drugiej kolumnie, musisz zignorować lub zahamować zielone H. Ale drugą czerwoną literą w tej kolumnie jest akurat H. A więc kiedy starasz się odczytać czerwone H, musisz odblokować, czyli odhamować literę H. Nic takiego się nie zdarza, kiedy czytasz pierwszą kolumnę liter- tutaj czerwone litery nigdy nie pojawiają się jako litery zielone.

Ten i podobne eksperymenty pokazują, że nie przedostanie się jakiegoś materiału do naszej świadomości nie oznacza, że w ogóle nie podlegał on przetwarzaniu. Koncepcja późnej selekcji opiera się na hipotezie, że każdy wejściowy materiał sensoryczny może zostać całkowicie przetworzony bez udziału uwagi.

Według koncepcji późnej selekcji nasze ograniczenia płyną nie tyle ze strony bodźców na wejściu, co reakcji na wyjściu. Gdyby ci kazano wziąć do ręki cztery przedmioty na raz, miał być problemy, ponieważ twoja reakcje ogranicza posiadanie tylko dwóch rąk. Tak więc ograniczony charakter twoich reakcji nie oznacza, że nie zaważyłeś wszystkich czterech przedmiotów. Nie jesteśmy w stanie reagować jednocześnie na wiele bodźców- przetwarzanie opiera się na zdolności do właściwej i szybkiej reakcji tylko na najistotniejsze bodźce. Z koncepcji późnej selekcji wynika, że uwaga jest nam potrzebna z powodu ograniczonej pojemności przetwarzania informacji, lecz z powodu ograniczonej liczby reakcji w jednostce czasu.

Istnienie selekcji reakcji, czyli późnej selekcji, nie ulega wątpliwości, szczególnie jeśli bodźców jest niewiele, są one znane i były przetwarzane wielokrotnie w przeszłości. In bardziej zaznajomienie jesteśmy z bodźcem, tym bardziej prawdopodobne, że będziemy przetwarzali go automatycznie, bez udziału świadomości i uwagi. Im mniej bodźców działa na nasz wzrok lub słuch, tym większa szansa, że będziemy je w pełni przetwarzać. Pytanie, czy i kiedy występuje selekcja na wejściu, czyli wstępna selekcja, pozostaje otwarte. Wielu badaczy zastanawia się obecnie, co składa się na wstępne, a co na późne przetwarzane selektywne i oczekuje na wyniki nowych badań, które pomogły by to rozróżnienie.

Mechanizm uwagi

Rozważyliśmy trzy możliwe funkcje uwagi: selekcje na wejściu do dalszego przetwarzania, wybór reakcji oraz tworzenie świadomego dostępu do niektórych wejściowych informacji sensorycznych. Popatrz teraz, jak działa uwaga. Po pierwsze, uwaga nie może ułatwiać przetwarzania bodźca, wybór reakcji i dostęp świadomości do informacji istotnych. Po drugie, uwaga może tłumić przetwarzane niepożądane- może hamować przetwarzane, dostęp świadomości do informacji nieistotnych oraz reakcje na nie. Większość autorów uważa, że uwaga posługuje się tymi obydwoma mechanizmami, ale zapewne w różnych momentach procesu przetwarzania a także zależnie od zadania. Te dwa mechanizmy działają automatycznie w procesie rozdziału zasobów.

Automatyzmy

Psychologowie badający uwagę bardzo się interesują dobrze wyćwiczonymi czynnościami poznawczymi i ruchowymi, takimi jak pisanie na maszynie, czytanie czy jazda na rowerze. Z porządku nauczenie się tych czynności wymaga wielkiego wysiłku. Początkujący w czytaniu, w pisaniu na maszynie, jeździe na rowerze czy prowadzeniu samochodu musi skupiać uwagę na najdrobniejszych szczegółach. Automatyzm polega na spełnieniu jednego lub więcej z poniższych warunków w wykonywaniu czynności:

1. przetwarzanie zdaje się odbywać bez wysiłku

2. może zostać uruchomione, wykonane i zakończone bez udziału świadomej uwagi

3. można wykonywać jednocześnie inne czynności bez zakłócenia podstawowej.

dobrym przykładem automatyzmu w czytaniu jest zadanie Stroopa, w którym badany

musi określić barwę, w jakiej zapisano słowo, nie czytając samego słowa. W zadaniu Stroopa czytanie spełnia dwa z trzech kryteriów automatyzmu- odbywa się mimowolnie- jak się wydaje - bez wysiłku. Jednakże trzecie kryterium nie jest spełnione- czytanie zakłóca nazywanie barw. Badania na automatyzmami wykazują, że wiele czynności, które normalnie wymagają uwagi, może się odbywać również mimowolnie. Być może nie ma ostrej granicy między przetwarzaniem mimowolnym a dowolnym, a na pewnym poziomie możliwe jest złożone przetwarzanie mimowolne.

Rysunek 4 Zadanie Stroopa

Wykonaj następujące zadanie:

1. zmierz swój czas czytania na głos wszystkich słów, nie zwracając uwagi na kolor, w jakim są wydrukowane.

2. zmierz swój czas wymieniania kolorów wszystkich słów bez zwracania uwagi na ich treść.

Prawdopodobnie wykonałeś zadanie pierwsze szybko i bez wysiłku, w cale albo tylko minimalnie zastanawiając się nad nim.

Zadanie drugie wymagało twej pełnej, świadomej uwagi, ponieważ trzeba było poradzić sobie z interferencją poznawczą.

PURPUROWE NIEBIESKIE CZERWONE

ZIELONE ŻÓŁTE POMARAŃCZOWE

CZERWONE CZARNE NIEBIESKIE

POMARAŃCZOWE ZIELONE BRĄZOWE

NIEBIESKIE ŻÓŁTE PURPUROWE

Podsumowanie

Uwaga to nasza zdolność do wybiorczego skupiania się na części wyjściowego materiału sensorycznego. Zależy od niej przetrwanie- musimy umieć radzić sobie z napływającymi bodźcami, które są dla nas ważne znaczące, pomijając wiele bodźców pozbawionych bezpośredniego znaczenia. Przetwarzanie mimowolne jest to wczesna faza przetwarzania materiału percepcyjnego na wejściu bez skupienia na nim uwagi. Przetwarzanie mimowolne wydaje się ograniczone do rejestracji prostych cech elementarnych, jak barwy, kierunek linii i krawędzie. Właściwa kombinacja takich cech elementarnych spostrzeganych obiektów nie może się odbyć bez skupienia uwagi. Złudne związki to błędy percepcyjne polegające na niewłaściwym połączeniu przez system wzrokowy podstawowych cech obiektu, takich jak barwa czy kształt.

Uwaga może pełnić jedną lub więcej z następujących funkcji: syntezy prostych cech percepcyjnych w całości spostrzeżeniowe procesu właściwego wyboru reakcji, kontroli dostępu świadomości do informacji sensorycznych i percepcyjnych z magazynowanych w pamięci. W teoriach wstępnej selekcji bodźców uznawano uwagę za warunek konieczny właściwej syntezy informacji sensorycznych i pełnego przetwarzania semantycznego materiału wejściowego. Teorie późnej selekcji utrzymują, ze informacje na które nie zwracamy uwagi, mogą być w pełni przetwarzane, ale uwaga jest niezbędna w dostosowaniu reakcji do właściwego bodźca, ponieważ zwykle nie jesteśmy w stanie reagować na więcej niż jedno źródło stymulacji. Wreszcie uwaga może spełniać rolę wrót świadomości, umożliwiając jej dostęp do jednych informacji, a blokując inne.

Uwaga spełnia te funkcje albo poprzez hamowanie przetwarzania, reagowania lub dostępu świadomości do materiału nie będącego przedmiotem uwagi albo przez ułatwianie przetwarzania, reagowania lub dostępu świadomości do materiału nie będącego przedmiotem uwagi, albo przez ułatwienie przetwarzania, reagowania lub dostępu świadomości do bodźców stanowiących przedmiot uwagi. Te dwa mechanizmy są prawdopodobnie stosowane w różnych fazach przetwarzania i dla różnych celów. Kontrola wolicjonalna nad uwagą umożliwia kierowanie jej na dowolne zjawisko percepcyjne, lecz pewne fizyczne właściwości obiektu, jak np. wyjątkowa jasność czy nagły ruch przykuwają naszą uwagę automatycznie. Uwaga jest także pomocna przy rozdziale naszych ograniczonych zasobów przetwarzania. Wysoki stopień wyćwiczenia w wykonywaniu tego zadania zapewnia automatyzm i poprawia dostęp do ograniczonych zasobów. W wypadku automatyzmów przetwarzanie przebiega bez wysiłku, z niewielkim udziałem uwagi lub w ogóle bez niej i nie zakłóca wypełniania równoczesnych zadań.

---