Artysta i jego dzieła, czyli analiza osobowości twórczej oraz procesu twórczego

Tomasz Ciećwierz

Kim jest artysta? Najogólniej można powiedzieć, że jest to człowiek tworzący sztukę. To ktoś, komu często obce są pewne, narzucone standardy. Artysta tworzy dzieła opierając się na własnej koncepcji. To sprawia, że w swojej pracy ma poczucie niezależności, a jego dzieła nabierają niepowtarzalnego charakteru. Jednak czy można zdefiniować artystę, określić jego cechy osobowości?

Badania nad osobowością twórczą artystów pokazują, że można wyróżnić trzy podstawowe pojęcia, które dotyczą tej grupy ludzi (Gołaszewska, 1998):

1. Osobowość podstawowa - jest to zespół czynników względnie stałych, które kształtują się w biegu życia i związane są z indywidualnością człowieka, jednolitością jego celów oraz realizacją zamierzeń. Zasadą jednolitości człowieka jest jego "ja". Przejawia się ono w przeżyciach, w podejmowanych działaniach i decyzjach. Wpływają one na osobowość, nadając jej określony charakter. Istnieje również sfera psychiki nie w pełni uświadomiona, gdzie mieszczą się popędy, uczucia. Występują w niej także różne siły i uzdolnienia, które nie znajdują bezpośredniego ujścia w życiu świadomym, a wpływają jednak pośrednio na decyzyjność człowieka.

2. Osobowość twórcza artysty - twórczość bierze swój początek w indywidualnych predyspozycjach jednostki, które muszą być jednak rozwijane. Muszą znaleźć warunki, w których będą się mogły przejawiać jako siły twórcze. Na ukształtowaną osobowość twórczą składają się czynniki, które warunkują bezpośrednio podjęcie i kontynuowanie twórczości, jak również określające charakter powstających dzieł. Znajdują się one w podstawowej osobowości człowieka. Rodzaj specyficznej wrażliwości estetycznej, typ uczuciowości, oryginalność wizji świata czy bogactwo wyobraźni to czynniki, które znajdują odbicie w stworzonych dziełach. Z kolei cechy charakteru, takie jak wytrwałość, zdolność do koncentracji, zaangażowanie sprawami sztuki czy poczucie odpowiedzialności to czynniki, które stanowią warunek pracy twórczej. Osobowość twórczą można ustalić poprzez obserwowalne wskaźniki jak zrealizowane dzieła czy wypowiedzi własne artysty i obserwacja jego zachowania.

3. Podmiot sprawczy dzieła sztuki - pojęciem tym określamy zarówno określone, konkretne dzieło, jak też całokształt twórczości danego artysty. Wszystko co wyraża się w dziełach jest ukazane z punktu widzenia wyznaczonego aktami realizacyjnymi, obejmującymi proces twórczy danego artysty.

Osobowość twórcza przejawia się w charakterystyczny sposób już w wieku dziecięcym. Wielu badaczy zdołało ustalić właściwości osobowości dzieci twórczych (Getzels, Holland, Jackson, Oldham, Stern, Torrance za: Popek, 1998) Odznaczają się one na ogół wysokim ilorazem inteligencji, choć nie jest to regułą. Przeważa u nich myślenie dywergencyjne nad konwergencyjnym, bogactwo wyobraźni i fantazji twórczej, duża trwałość uwagi, chłonna i pojemna pamięć. Charakterystyczny jest wysoki poziom emocjonalnej wrażliwości. Dzieci takie wykazują się większą od przeciętnej skłonnością do urazów psychicznych i kompleksów. Mimo nadwrażliwości dzieci te wykazują się ponadprzeciętną odpornością w sytuacji zagrożenia. Bywają zarozumiałe i aroganckie. Zachowania takie są formą samoobrony własnej odrębności. W relacjach z rodzicami i nauczycielami mają tendencję do zachowań nonkonformistycznych. Dzieci uzdolnione twórczo szybko rozwijają samodzielność. Wcześnie pojawiają się u nich trwałe i pogłębione zainteresowania. Tworzą fantastyczne pomysły znacznie wykraczające poza obowiązki szkolne dziecka, mają skłonność do zabawy oraz pracy twórczej w izolacji od rówieśników, a nawet rodziców. Są spontaniczne, ekspresywne, wytrwałe oraz konsekwentne w działaniu.

Mimo silnego podłoża biogenetycznego uzdolnień twórczych, ujawniają się one i realizują jedynie w korzystnych warunkach. Dla rozwoju twórczości dziecka niezmiernie ważne jest wczesne i trafne wykrycie uzdolnienia, stworzenie społecznych i materialnych warunków rozwoju, bez pozbawienia dzieci poczucia wolności twórczej. Jest to ważne, ponieważ nadmierna dydaktyzacja procesu twórczego przez nauczycieli jest głównym czynnikiem hamującym rozwój uzdolnień i osobowość twórczą dziecka (Popek, 1998).

Dość ciekawe i dosyć kontrowersyjne stanowisko dotyczące artystów ogólnie prezentuje teoria "ludzi genialnych" Kretschmera (za: Gołaszewska, 1998). Uważał on, że każdy twórca ma zachwianą równowagę psychiczną. U artystów pewne strony natury ludzkiej rozwinięte są dość specyficznie. Twórca to ktoś, kto spontanicznie poszukuje nowości, dąży do przekształcania form, odczuwa inaczej, niż pozostali ludzie. Jest zasadniczo kimś odmiennym od człowieka, który artystą nie jest.

Proces twórczy artysty charakteryzuje się złożoną strukturą. Do najistotniejszych momentów należą tu charakter psychofizyczny oraz jego fazowość, czyli pierwsza inspiracja wywołująca pobudzenie inwencji twórczej, aż po dystans, jaki zajmuje artysta w stosunku do ukończonego dzieła. Zatem w proces twórczy zaangażowana jest świadomość artysty jak i czynności doprowadzające do powstania danego dzieła. Dlatego sam proces można podzielić na dwie fazy: przeżyciową i realizacyjną.

Co sprawia, że artysta zaczyna tworzyć? Bodźcem do działania może być kontakt ze światem rzeczywistym lub z innymi dziełami. Bardzo często impulsem do tworzenia są własne doznania i przeżycia artysty, pragnienia nadania kształtu, urzeczywistnienia obrazów widzianych w wyobraźni. W dalszych fazach procesu realizacyjnego powstaje zamiar artystyczny, czyli projekt stworzenia dzieła o określonej tematyce i rodzaju, przy zastosowaniu wybranych środków.

Rozpatrując proces twórczy, jego strukturę oraz udział zaangażowanej świadomości, wyróżnić można trzy zasadnicze typy omawianego procesu (Gołaszewska, 1998):

1. Typ intuicyjny - następuje w nim ścisłe splecenie fazy przeżyciowej i realizacyjnej. Poszczególne etapy związane z realizacją dzieła wykonywane są bez dłuższego namysłu, spontanicznie, z przeświadczeniem, że podejmowane decyzje są słuszne. Artysta pochłonięty tworzeniem, jakby nie zdaje sobie sprawy z faktu, że pracuje. Proces twórczy o charakterze intuicyjnym trwa przeważnie stosunkowo krótko. Towarzyszy mu silne napięcie psychiczne, stąd zatracenie w proporcjach czasu i wysiłku.

2. Typ refleksyjny - tutaj twórczość odznacza się nader skomplikowaną strukturą oraz znacznym udziałem intelektu. W fazie przeżyciowej poszczególne kroki są stale kontrolowane, panuje niepokój związany z poszukiwaniem, rodzi się masa wątpliwości. Artysta nastawiony jest na doskonałość dzieła. Powściąga swoje dążenie do ekspresji osobowości, nie chce, aby jego dzieło zabarwione było własną uczuciowością.

3. Typ behawioralny - odznacza się tym, że artysta swój pomysł, wizję pragnie natychmiast przekształcić w dzieło sztuki. Twórca podejmując spontaniczny akt kreacyjny nie wie jeszcze, jak będzie wyglądać jego dzieło. Siłą kierującą jego procesem twórczym jest ogólny zamysł dzieła, domysł, że ukierunkowane działanie przyniesie określony rezultat.

Badacze zajmujący się analizą procesu artystycznego sformułowali teorie twórczości artystycznej (Gołaszewska, 1998):

1. Teorię natchnienia, która głosi, że twórca osiąga rezultaty pracy artystycznej nie dzięki swojej wiedzy i doświadczeniu, ale dzięki czynnikom nie dającym się do końca wytłumaczyć racjonalnie. Dochodzą one do głosu w momentach niespodziewanych, dając wzmożony potencjał twórczy. Proces twórczy nosi znamiona tajemniczości, człowiek nie panuje nad nim w sposób całkowity. Decydujące znaczenie ma dla niego nie w pełni uświadomiona potrzeba wypływająca z wnętrza człowieka.

2. Teorię twórczości jako pracy, gdzie właściwością osobowości twórczej, która decyduje o powodzeniu wysiłków artystycznych jest znajomość norm właściwych dla sztuki. Aktualizowanie tej wiedzy to osobisty wysiłek i praca. Dla twórcy konieczne staje się rzetelne opanowanie rzemiosła artystycznego.

3. Teorię twórczości jako ekspresji osobowości, gdzie decydujące znaczenie ma siła wyobraźni oraz pragnienie dania wyrazu swoim napięciom wewnętrznym, które mają charakter duchowy. Sztuka służy artyście do wyrażenia siebie, daniu spontanicznego upustu silnym emocjom, które mu towarzyszą.

Takie pojmowanie twórczości, wyjaśnia przede wszystkim działalność artystów ludowych, którym chciałbym się przyjrzeć w kolejnej części prezentowanego tekstu.

Twórcy ludowi pochodzą z określonej społeczności. Są samoukami, którzy związani są swoją twórczością z wsią lub małym miasteczkiem i własnym środowiskiem. Ludowy artysta to człowiek wrażliwy na kulturę z której się wywodzi, sam ją tworzy i wzbogaca, dając tym wyraz trwałej łączności ze środowiskiem z którego się wywodzi (Panek, 1998).

Twórcy ludowi tworzą folklor na który składa się wiedza i twórcze umiejętności artystyczne danej społeczności. Jest on utrzymywany w świadomości i przekazywany ustnie między członkami danej społeczności. Folklor rozwija się, zmienia i przekształca wraz ze zmianami, które zachodzą w lokalnej społeczności.

Wyznacznikiem sztuki ludowej jest opanowany przez twórcę warsztat, którego uczy się głównie przez przekazywaną tradycję. Oznacza to wykorzystanie i kontynuowanie przez artystę wzorów ludowych, tradycyjnych dla regionu w którym żyje. Tworzy on najczęściej na użytek własny i kręgu najbliższych sobie osób. Lubi swoją sztukę w której kieruje się uczuciem, co sprawia, że jego dzieła posiadają swoisty urok. Do niedawna artyści ludowi pracowali wyłącznie na użytek własny oraz najbliższych sąsiadów. Dopiero zainteresowanie ludzi z miasta, zwłaszcza odwiedzających tereny, gdzie rozwija się ludowa twórczość, sprawiło, że więcej ludzi ma możliwość styczności z dziełami, które do tej pory zarezerwowane były dla wąskiej grupy odbiorców. Cieszy się ona zainteresowaniem, ponieważ posiada charakterystyczny styl, po którym jest rozpoznawalna. Jest on inny dla każdego regionu, gdzie powstają dzieła, a jej wartość polega na tym, że artyści w swej twórczości zachowali pewien styl wypracowany w ciągu szeregu pokoleń. Każdy z twórców, mimo, że żyje w określonej społeczności, posiada swój odrębny świat. Jest on ograniczony kręgiem doznań, przekonań, przeżyć, które przesądzają o charakterze stwarzanych dzieł.

Podsumowując można powiedzieć, że na osobowość artysty składa się wiele czynników, które stanowią o jego niepowtarzalności. Rodzaj specyficznej wrażliwości estetycznej, oryginalna wizja świata to preferencje, które pozwalają na kreowanie i tworzenie niepowtarzalnych dzieł, które mają charakter sztuki. Cechy charakteru, takie jak wytrwałość czy zdolność koncentracji to czynniki, które stanowią warunek pracy twórczej. Nieograniczona wyobraźnia oraz pragnienie dania wyrazu swoim wewnętrznym napięciom sprawia, że sztuka służy artyście do wyrażenia siebie, dania upustu emocjom, które mu towarzyszą. Artysta przez swoją oryginalność zyskuje swoich wielbicieli, którzy dzięki jego twórczości mogą doświadczyć różnorodnych doznań natury duchowej. Dla ludzi równie uzdolnionych może stać się wzorem godnym naśladowania, dostarczając im inspiracji do ich własnej, niepowtarzalnej twórczości.

Autor jest psychologiem, absolwentem Wydziału Psychologii w Wyższej Szkole Finansów i Zarządzania w Warszawie, o specjalności stosowana psychologia społeczna. Interesuje się zjawiskami społecznymi, a także historią myśli psychologicznej. Jest miłośnikiem kina i literatury o tematyce psychologicznej.

Bibliografia:

• Gołaszewska, M. (1998). Twórczość artystyczna. W: W. Szewczuk (red.), Encyklopedia Psychologii (str.911-915) Warszawa: Fundacja Innowacja

• Panek, W. (1998). Twórcy ludowi. W: W. Szewczuk (red.), Encyklopedia Psychologii (str.904-907) Warszawa: Fundacja Innowacja

• Popek, S. (1998). Twórczość dzieci. W: W. Szewczuk (red.), Encyklopedia Psychologii (str.915-919) Warszawa: Fundacja Innowacja.

---