74. Ogólne cechy nowych ruchów religijnych.
Przez procesy akulturacji i rozpad tradycyjnych struktur plemiennych tworzą się nowe ruchy religijne [NRR]. Ruchy te łączą w sobie element kultów archaicznych, rodowo- plemiennych z judeochrześcijaństwem albo religiami orientalnymi. Na Zachodzie ruchy takie pojawiły się pod wpływem rozpadu tradycyjnych struktur społecznych, spowodowanych rozwojem kapitalizmu i odhumanizowaniem międzyludzkich więzi, a także pojawieniem się mistycznych nurtów hinduizmu i buddyzmu w regionach chrześcijańskich. Na Wschodzie ruchy takie były importem.
Cechy NRR:
- natywizm - grupy „współistniejące” z Białymi dążą do zachowanie autonomii i własnej tożsamości kulturowej, świadomie dążą do uwiecznienia lub odrodzenia elementów swojej kultury, pomimo adaptacji pewnych elementów kultury europejskiej. Natywizm ma najczęściej podłoże religijne i magiczne, odwołuje się do sankcji sakralnej;
natywizm relatywistyczny dąży do ponownego przywrócenia do życia niektórych elementów kultury rodzimej wypartych przez kulturę obcą;
natywizm perpetuatywny stara się zachować i utrwalić te elementy kultury rodzimej, które funkcjonują mimo zagrożeń;
„religie wolności i zbawienia” - dążenie do religijnego wyzwolenia spod dominującej religii obcej. Akt wyzwolenia jako akt zbawienia;
profetyzm - rosnąca ilość wizji i objawień; kult ma charakter ekstatycznych wizji utożsamianych z nakazami boga i wywołujących je rytuałów, w których bierze udział cała społeczność;
charyzmatyczny przywódca religijny;
trzy elementy ideologii proroctwa:
idea „Złotego Wieku” - pierwotnych, rajskich czasów, kiedy nie było Białych, idealizacja przeszłości;
wizja eschatologiczna końca świata - katastrofy, zmartwychwstania przodków, radykalna przemiana świata, Biali i źli zginą, zmartwychwstali rozpoczną nową, szczęśliwą epokę; negacja teraźniejszości, tęsknota za lepszym światem;
mesjanizm - pod koniec czasów ma pojawić się Mesjasz - identyfikowany z Chrystusem i zmarłym założycielem kultu [który nie musi być postacią realną] czy przodkiem- herosem; jego zadaniem będzie obalenie zła i nowe konstytuowanie społeczeństwa;
taka organizacja kosmosu wokół idei zbawienia i końca świata to millenaryzm albo chilianizm
nakierowanie na przyszłość ze źródłem w koncepcji czasu; chaos interpretacyjny, a antidotum na niego ma być przybycie przodków- herosów kulturowych i ustanowienie nowych podstaw kosmosu, zgodnie ze znanym scenariuszem mitycznym;
synkretyzm - sięganie po wszelkie, nawet rozbieżne wzorce do skonstruowania nowej ideologii; łączenie elementów podobnych w różnych religiach. Synkretyzm jest najczęściej niezamierzonym wynikiem akulturacji i dyfuzji. Ruchy synkretyczne mogą mieć charakter millenarystyczny lub natywistyczny.
synkretyzm natywistyczny rozwija się pod wpływem trzech czynników:
kryzys kultury tradycyjnej pod wpływem instytucji [ekonom., polit., społ., relig. Itp.] europejskich
stały kontakt z chrześcijaństwem i wrażenie jego wyższości w stosunku do religii tradycyjnych
pojawienie się osobowości charyzmatycznej, zdolnej do zrewolucjonizowania tradycji
Drogi procesu synkretyzacji:
inkorporacja elementów obcej religii do starych kultów - wzbogacenie nowymi treściami bez zmiany struktury
kontaminacja - nakładanie się symboli, rytuałów, postaci, utożsamienie i synteza
reinterpretacja - akceptacja nowych idei religijnych przez wyjaśnianie w kategoriach tubylczych.
/ Nie wstawiam typologii, bo musiałabym książkę przepisać, z resztą myślę, że to pytanie nie wymaga wstawiania typologii. Jak się mylę, to krzyczeć- przepiszę.
80. Afrochrześcijaństwo w Afryce.
Afrochrześcijaństwo- odmiany chrześcijaństwa przyniesione do Afryki przez kolonialistów europejskich, podległe synkretycznym związkom z tradycyjnymi religiami i tworzące nowe wartości kulturowe. Termin ten odnosi się również do rozwiniętych wśród czarnoskórych niewolników amerykańskich form chrześcijaństwa. Kościoły afrochrześć. formowały się na skutek powszechnych uwarunkowań politycznych i społecznych [kolonializm i akulturacja] oraz specyficznie afrykańskich dominant kulturowych.
Cechy wspólne kościołom afrochrześcijańskim:
interpretacja chrześcijańskiego boga przez tradycyjny wzorzec afrykański z mityczną Najwyższą Istotą [przy włączeniu pozostałych wzorców religijnych: kultu zmarłych, wiary w ich zmartwychwstanie, magicznych interpretacji chrztu, pojawienie się mitycznych postaci w wizjach proroków i ikonografii]
walka z czarownictwem i fetyszami- tradycyjna i wynikająca z potrzeby zwalczania zła
dążenie do autonomii i niezależności, panafrykanizm
budowanie organizacji kościelnej prowadzonej przez liderów często skonfliktowanych z misjonarzem czy oficjalnym kolonialnym kościołem
zbieżności z pierwotnym judaizmem, kierowanie się ku Staremu Testamentowi
Istnieją różne teorie wyjaśniające eksplozję afrochrześcijaństwa. Wg Lanternariego ruchy te są „religiami uciśnionych” z powodu powiązań z sytuacją kolonialną i uciskiem administracji. Spencer- Trimingham wiąże ich powstanie z upadkiem tradycyjnych struktur władzy i autorytetu na skutek zderzenia kultur, i w efekcie załamaniem się obrazu kosmosu. Teoria Hortona uznaje przejście Afrykanów na NRR za naturalną ewolucję religijną w stronę monolatrii czyli przejścia od uznawania przodków i duchów za najlepszych pośredników w kontaktach z Istotą Najwyższą do bezpośredniego zwracania się do niej. Pod wpływem zmian społeczno- gospodarczych afrykańska kosmologia przeorientowuje się z mikrokosmosu na makrokosmos, a lokalne bóstwa ustępują miejsca Istocie Najwyższej. Religie jak islam czy chrześcijaństwo są katalizatorem przemian religijnych. Teza ta zdaje się potwierdzać, gdyż mimo zniknięcia kolonizatorów, nadal powstają nowe ruchy afrochrześcijańskie.
Obecnie liczba nowych kościołów to 8155 z 35 mln członków [20% ogółu chrześcijan Czarnej Afryki, tj. 6,7% mieszkańców]. Najwięcej takich kościołów istnieje w RPA, a najliczniejszy to zairski kimbangizm. Pomimo różnych postaci afrochrześcijaństwa, można mówić o spójnym zjawisku religijnym. Ruchy te szybko pozyskują zwolenników, zespalają tradycyjne wzorce życia i magiczny obraz świata z monoteizmem. Dominującym motywem jest kult zmarłych, a wiara w zapewniających wyzwolenie przodków łączy się z kultem Mesjasza- Zbawiciela [Zbawcy Czarnych].
[wg G. Kaczyńskiego] W zależności od roli Chrystusa- podział na neotradycjonalizm - doktryny opierają się na wierzeniach tradycyjnych w połączeniu z wybranymi elementami chrystianizmu, a Chrystus jest komponentem pobocznym i pozaewangelicznym; oraz afrochrześcijaństwo, zintegrowane wokół uznawanej za centralną idei Jezusa.
w większości ruchów afrykańskich akceptowana jest waga Biblii jako Objawienia;
chrzest interpretowany jest magicznie, praktykowany w postaci całkowitego zanurzenia dorosłych; sakramenty wykorzystywane do uzyskania ekstazy zbiorowej, służącej często do wywołania nastrojów antyeuropejskich
Biali uważani za niewiernych, prawdziwy bóg był bogiem Czarnych.
Mesjanizm antykolonialny i antybiały.
Walka ze starymi kultami, zwłaszcza z czarną magią, choć niektóre z ruchów afrochrześć. traktują je jako osłonę tradycyjnych kultur.
Istotna postać proroka- założyciela, w którym skupiają się wierzenia w herosa kulturowego i przodka opiekującego się ludem oraz specyficznie interpretowanego Chrystusa, którego założyciel jest wcieleniem, powtarzającym mękę, śmierć i zmartwychwstanie.
Przykładem kościoła tradycjonalistycznego jest Reformowane Braterstwo Ogboni, mające antymagiczne i antyczarownicze korzenie. Kult Ogboni był pierwotnie tajnym stowarzyszeniem Jorubów, w którego rytuałach nawróceni Jorubowie mieli nie brać udziału. Aby ominąć ten zakaz, miejscowy pastor anglikański założył Chrześcijańskie Stowarzyszenie Ogboni, którego emblematem była Biblia, a Chrystus zastąpił bóstwo opiekuńcze- wyrocznię Ifa. Kiedy ortodoksyjni biskupi uznali za profanację przechowywanie Biblii w naczyniu z tykwy i zakazali używania określenia „chrześcijański”, grupa przyjęła nazwę RBO. Wkrótce utraciło w znacznym stopniu charakter chrześcijański, a stało się obecne w życiu tradycyjnym, pogańskim.
Najstarszym ruchem afrochrześcijańskim na obszarze Afryki równikowej był antonianizm. Pojawił się on na początku XVIII wieku w królestwie Kongo. Przyczyną pojawienia się było zachwianie władzy politycznej. Zaczęli się pojawiać nawróceni świadczący o swoim powołaniu przez Matkę Boską lub św. Antoniego na proroków. Głosili koniec świata i sąd boży o ile w państwie nie zapanuje pokój. Na czele ruchu stanęła 20-letnia Kimpa Vita, nawrócona kapłanka kultu bliźniaków Marinda, o chrześcijańskim imieniu Beatrice/ Beatrix ;) . Nauczała o zmartwychwstaniu św. Antoniego i jego zamieszkaniu w jej ciele. Dostępowała kontaktów z bogiem i omawiała sprawy królestwa. Otoczyła się gronem aniołów, a z jednym z nich, św. Janem, miała dziecko. Głosiła, że Chrystus był Murzynem z plemienia Bankongo z San Salvadoru; apostołowie i święci też byli czarnoskórzy. Beatrice naśladowała życie Chrystusa, co piątek udawała się do nieba, a w sobotę zmartwychwstawała. Naśladowała też Matkę Boską i pragnęła wydać Zbawiciela ludu zrodzonego za sprawą Ducha Świętego[i uchodzić za czystą]. Beatrice aresztowano i spalono na stosie w 1706 r.
Obecnie pomniejsze kościoły afrochrześcijańskie można [wg Sundklera] podzielić na kościoły etiopskie i ruchy syjonistyczne- czyli modlitewne i profetyczno- uzdrowicielskie. Pierwsze rozwinęły się głównie w Afryce południowej [Nigeria, Ghana], odrywając od misyjnych kościołów macierzystych. Nazwa pochodzi od Etiopian Church, który w 1892 r. oderwał się od Kościoła Metodystycznego w RPA. Wierni zakładają łączność Afryki ze starotestamentową Etiopią. Ich działalność ma charakter polityczny, związany z hasłami panafrykanizmu lub lokalnego nacjonalizmu, dążą do pełnej niezależności od europejskich korzeni [też religijnych]. Są wrogie wobec chrześcijaństwa Białych i kolonialnych władz, ale starają się zachować w sferze doktryny i kultu ortodoksyjne elementy wyniesione z macierzystych kościołów. Bóg chrześcijański przybiera cechu Najwyższej Istoty, a Chrystus Białych jest Lucyferem strąconym z nieba, jako że prawdziwy Chrystus jest mesjaszem Czarnych.
Przykładem kościoła etiopskiego jest Musama Disco Christo Church- Kościół Armii Krzyża Chrystusa [KAKC]. Jego podstawą są tradycje wierzeniowe ludów Akan z Zatoki Gwinejskiej i wpływ kościoła metodystów. Określa się on jako mirra dla Afryki od Chrystusa. Kościół zorganizowany jest na wzór państwa Akan ze stolicą w Mozambo, gdzie rezyduje król Egyanke [założyciel kościoła - 1922] i odbywają się główne rytuały. Podstawą ideologii jest Stary Testament i rytuały judaistyczne. W kościołach stoi Arka Przymierza. Okazjonalnie dokonywane są ofiary całopalne, a krwią zwierząt znaczy się domy i czoła. Tolerowana jest poligamia i użycie afrykańskich instrumentów muzycznych. Znakiem rozpoznawczym KAKC są miedziane pierścienie i krzyże.
Ruchy syjonistyczne powstały głównie jako spontaniczne ruchy skupione wokół proroków- uzdrawiaczy. Mają mniej ortodoksyjny, a bardziej pentekostalny charakter, związany ze specyficzną rolą przypisywaną Duchowi Świętemu, który jest źródłem opętania i ekstazy. Pod wpływem monotonnej muzyki wyznawcy zapadają w trans- opętanie przez Ducha św. - umoja, która jest mocą służącą uzdrawianiu chorych i prorokowaniu. U Fangów z Gabonu moc Ducha św. jest tożsama z halucynogenem iboga, dzięki któremu możliwe jest duchowe przekroczenie granicy śmierci i odnowienie kontaktu z przodkami. Na nabożeństwach przedstawia się wydarzenia o randze kosmicznej [stworzenie świata, narodziny Chrystusa itp.]. O północy następuje ekstatyczne „uwolnienie dusz z ciał”, a towarzyszą temu przedstawienia scen upadku człowieka. Z Chrystusem identyfikowany jest stary heros kultowy Nzame. Bóg chrześcijański uważany jest w kościołach syjonistycznych za wybawienie od wiecznych trosk.
W obrębie kościołów syjonistycznych wyróżnia się kościoły prorocze właściwe [skupiające się wokół proroka, np. kimbangizm w Zairze, Kościoły Cherubinów i Serafinów w Nigerii i Beninie], kościoły mesjańskie [zakładane przez osoby uznające się za nowych mesjaszy, np. Kościół Mai Chaza i Kościół Johane Masowe w Zambii], oraz kościoły millenaryjne [głoszące nadejście tysiąclecia panowania dobra na ziemi- np. wywodzące się z ruchów badackich Kościoły Strażnicy w Zambii, jak Kitavala].
Rytuały afrochrześcijańskie bazują na chrzcie w rzecze [symbol Jordanu], połączonym ze spowiedzią i oczyszczeniem. Starannie przygotowana jest muzyczna oprawa. Mniejsze znaczenie ma Eucharystia, czasem całkiem pomijana. Kimbangiści np. rozdają ją w postaci lokalnych produktów, a w niektórych kościołach RPA komunia ogranicza się do rytuałów pogrzebowych.
Kościoły afrochrześcijańskie dzielą się na narodowe i plemienne [np. kimbangizm] oraz uniwersalne- o charakterze misyjnym [np. Aladura, pierwotnie rozwinięty wśród Jorubów, obecnie ma filie nawet w Londynie czy NY].
Nigeryjskie ruchy Aladura zapoczątkowane zostały w 1918 roku przez modlitewne kółka kościołów misyjnych. W 1925 r. powołano Kościół Cherubinów i Serafinów. Po śmierci założycieli ruch rozpadł się na szereg niezależnych kościołów o wspólnym kulcie i ideologii. Ruchy Aladura dzielą się na apostolskie, wzorowane na kościele anglikańskim, kierowane przez pastorów, z dużą rolą hierarchii, oraz spirytualistyczne [jak Kośc. Cher. i Seraf.]. Wierni wzywani są do walki z islamem i fetyszyzmem wobec perspektywy eschatologicznej. Oczyszczenie ma doprowadzić do ustanowienia Królestwa Bożego na ziemi. Biblia, razem z wizjami, przepowiedniami prorockimi, snami, uważana jest za źródło objawienia. Jednym z najważniejszych nakazów jest walka z czarną magią. Największą mocą cieszy się modlitwa. Krzyż jest świadectwem siły duchowej. Na ceremonii czyta się i objaśnia Biblię. Zwolennicy Aladury odbywają pielgrzymki do świętej góry Olorunkole, gdzie w 1918 objawił się anioł i przepowiedział epidemię.
Ciekawy charakter ma wspólnota Jaama. U jej początków stoi misjonarz katolicki Placide Temples, który usiłował dopasować wyniki swoich prac do kształtu afrykańskiego chrześcijaństwa. Dążył do połączenia chrześcijańskiej myśli humanistycznej z afrykańską koncepcją człowieka w celu usunięciu uprzedzeń i barier w życiu Afrykanów. Stworzenia podstaw nowej wspólnoty jednoczącej Białych i Czarnych, członków różnych plemion i innych; jedność ta ma stworzyć duchową Jamaa [suah. Rodzina], która może powstać w wyniku doskonalenia podstawowych dążeń człowieka: uzima- siły życiowej, uzazi- płodności i mapendo- miłości. Pierwsza wspólnota powstała w 1953 w Zairze i rozwijała się mimo wyjazdu Templesa z Afryki. Wymaga się od wyznawców praktykowania katolicyzmu, ale kandydatem i uczestnikiem wspólnoty może zostać każdy. Jaama nie jest tajnym stowarzyszeniem, ale obowiązuje reguła milczenia wyznaczająca odrębność od społeczeństwa. Wyjazd Templesa, który bronił się przed papieżem z powodu oskarżeń o herezje, miał na celu pozbawienie ruchu przywódcy. Dla uczestników wspólnoty stał się postacią mityczną. Podstawową kategorią teologiczną jest myśl- mawazo, która określa naturę boskich i ludzkich istot. Świat materialny jest realizacją myśli i ma swój początek od Boga.
Boskim symbolem połączenia idei, miłości i jedności jest Trójca Święta, a Chrystus zajmuje w niej centralne miejsce. On i Matka Boska są nowymi prarodzicami. Maria personifikuje znaczenie kobiety w społeczeństwie, symbolizuje przekonanie o samotności i bezpłodności mężczyzny bez kobiety. Miłość małżeńska jest prototypem miłości bliźniego. Małżeństwo powinno być jednością podobną do jedności Chrystusa i Marii, wówczas związek cechuje uzazi- płodność duchowa i fizyczna.